Замовіць кнігу можна ТУТ
Зянон Пазьняк (Ангарская выбарчая акруга N 9, г. Менск). Я хачу засяродзіць вашу ўвагу на пытаньні, пра якое дэпутаты Апазыцыі Народнага фронту нястомна нагадваюць вось ужо тры гады і невырашэньне якога зьяўляецца пастаяннай прычынай бяды ў нашай эканоміцы і ў цэлым у жыцьцёвых дачыненьнях грамадзтва. Размова ідзе пра абавязковасьць увядзеньня нацыянальнай валюты. Уводзіць яе патрэбна было ўчора, а рыхтавацца ўвесь гэты час. На жаль, час згублены, а наша дзяржава дапусьцілася да ганебнага ўльтыматуму з боку суседняй краіны. Аднак і па сёньняшні дзень ні Нацыянальны банк, ні ўрад, ні Вярхоўны Савет ня вызначылі пазыцыяў па гэтым пытаньні... Гэта ўжо відавочна, што мы маем справу з пэўнымі кіруючымі асобамі, якія сьвядома штурхаюць да пагібелі нашу краіну дзеля ўратаваньня сваіх эгаістычных інтарэсаў… Я хацеў бы зьвярнуць увагу народных дэпутатаў, якія не знаходзяцца ў палоне ілюзіяў, на абавязковасьць прыняцьця на гэтай сэсіі Пастановы Вярхоўнага Савету аб даручэньні Нацыянальнаму банку і ўраду прыступіць да ўвядзеньня беларускай нацыянальнай валюты на Беларусі. Калі і ў якім часе адбудзецца гэтая акцыя — справа асобая і канфідэнцыяльная, але прыняць такую пастанову неабходна, каб гарантаваць рэформу і адпаведную фінансава-крэдытную палітыку, запабегчы нечаканасьцям і ініцыятывам суседняй краіны. Цяпер ужо адлік часу пайшоў не на гады і нават не на месяцы.
(Выступ у "Розным")
Грошай заўсёды не хапае.
У 1993-м іх не хапала асабліва. Жонка працавала ў менскай гарадзкой газэце «Добры вечар» і атрымлівала разам з ганарарам… колькі ж рублёў? Яна ня здолела адказаць на гэтае пытаньне.
І ўвогуле, ніхто са знаёмых ня змог прыгадаць свой заробак у 1993 годзе ў рублях. І не таму, што прайшла чвэрць стагодзьдзя, а зусім зь іншай прычыны.
Увесь год заробак мяняўся. Ён рос, прычым рос імкліва. Але гэта быў ня той выпадак, калі падвышэньне заробку радуе. Панавала інфляцыя, і калі ў студзені курс даляра быў 500 рублёў, дык пад навагоднюю ялінку ў сьнежні ўзьняўся да 7 000.
Такім чынам, за год «зайчык» патаньнеў у 14 разоў. Адпаведна, ледзь не штодня павялічваліся і цэны. І хоць паралельна з ростам даляра падвышалася і зарплата, але рабілася гэта са спазьненьнем і далёка не кампэнсавала страты: так, у пачатку году намінальны налічаны сярэдні заробак быў 12 939 рублёў, а ў канцы — 162 480. За год ён узьняўся ў 12 разоў (тым часам рубель патаньнеў у 14). Але цэны расьлі яшчэ шпарчэй.
Увогуле, паколькі заробак увесь час мяняўся, дык бессэнсоўна яго называць, лічбы нічога ня скажуць тым, хто ня жыў у той час. А хто жыў — папросіць перавесьці ў даляры.
Калі вельмі абагульніць, у сярэднім заробак у бюджэтнай сфэры ці на дзяржаўных прадпрыемствах у 1993 годзе вагаўся ў межах 15–25 даляраў. Старшыня Вярхоўнага Савету Шушкевіч атрымліваў 80 даляраў, міністар — 50 даляраў (столькі ж атрымліваў і дэпутат на сталай працы ў парлямэнце). Мая жонка, працуючы карэспандэнтам, разам з ганарарамі, мела 35–40 даляраў, і гэта лічылася вельмі добрым заробкам.
У верасьні газэта «Свабода» надрукавала артыкул пра розьніцу ў пэнсіях паміж цывільнымі і вайсковымі пэнсіянэрамі, якія прыехалі на жыхарства ў Беларусь (пераказваючы размовы апошніх у сабесе, кшталту «гэтаму Шушкевічу галаву адкруціць»). Аўтар публікацыі пісаў, што народная артыстка Стэфанія Станюта ў верасьні 1993-га атрымала пэнсію 47 235 рублёў. «Няблага? Гледзячы з чым параўноўваць», — пісала газэта і тут жа прыводзіла памер пэнсіі былога савецкага афіцэра, якая, у залежнасьці ад выслугі гадоў, была ад 69 да 80 тысячаў рублёў. Звычайная пэнсія былога інжынэра ці настаўніка вагалася ў межах ад 20 да 42 тысячаў рублёў (10–20 даляраў).
Калі выйшла газэта, афіцыйны курс даляра быў 2 тысячы; такім чынам, пэнсія ў вялікай актрысы была 23 даляры, і гэта лічылася добрай пэнсіяй. Былы савецкі вайсковец, адпаведна, меў болей, 40 даляраў — на ўзроўні зарплаты намесьніка міністра. І ў два разы вышэй, чым у настаўніка або лекара.
Кошты на сьнежань 1993 году, калі перавесьці ў даляры, былі такія, за кіляграм: хлеб — 2 цэнты, грэчка — 10 цэнтаў, макароны — 15 цэнтаў, ялавічына — 60 цэнтаў, масла — адзін даляр, каўбаса вараная — адзін даляр.
На гэтым фоне рэкляма фірмы «Пушэ» ў «Народнай газэце», якая прапаноўвала новыя аўтамабілі «Пэжо-405» ад 13 000 даляраў, магла ўспрымацца зьдзекам.
І ўсё ж менавіта ў 1993 годзе аўтамабіляў на вуліцах беларускіх гарадоў значна пабольшала — канешне, ня новых, а патрыманых, прыгнаных зь Нямеччыны. Людзі неяк круціліся, выкарыстоўвалі новыя магчымасьці, многія падпрацоўвалі.
Мая сястра, выкладчыца Віцебскага мэдыцынскага інстытуту, вязала шалікі, рукавіцы, нейкую іншую вопратку і везла яе на кірмашы ў Польшчу. За адну паездку ўдавалася зарабіць 50, а то і 100 даляраў — добрая падтрымка для сям’і з двума дзецьмі. Адно што на польскіх дарогах іх, здаралася, спынялі рэкеціры — і пад пагрозай зброі грошы даводзілася аддаваць.
Польская паліцыя ніяк не рэагавала (рабавалі ж ня польскіх, а беларускіх грамадзянаў), і аднойчы я пайшоў да Шушкевіча. Як звычайна, Шушкевіч заявіў, што гэта — не ягонае пытаньне. Тады я расказаў пра сытуацыю з трыбуны Вярхоўнага Савету, пасьля чаго міністар унутраных спраў Уладзімер Ягораў сказаў мне, што праблема палягае ў адсутнасьці адпаведных двухбаковых дамоўленасьцяў — што мог бы зрушыць кіраўнік дзяржавы, але Шушкевіч гэтым не жадаў займацца.
І яшчэ пра злачыннасьць: пры Шушкевічу яе было меней, чым пры Лукашэнку
Увогуле праблема злачыннасьці, але ўжо на тэрыторыі Беларусі, часта ўздымалася ў выступах дэпутатаў, і амаль заўсёды яны зьвязвалі яе зь бескантрольнай міграцыяй у Беларусь жыхароў былых закаўкаскіх рэспублік, якія, як казалі дэпутаты, узялі пад кантроль практычна ўсе рынкі. Канешне, было зразумела, што карані праблемы значна глыбей, яны сацыяльныя і эканамічныя, але ў размовах кіраўнікі Міністэрства ўнутраных спраў таксама ўвязвалі рост злачыннасьці зь бескантрольнай міграцыяй. На гэта я адказваў, што яшчэ ў 1991 годзе мы прапаноўвалі стварыць дзяржаўную мяжу з Расеяй.
І паколькі я закрануў гэтую тэму, пракамэнтую пазьнейшыя шматлікія заявы Лукашэнкі пра «ліхія дзевяностыя», якія ня толькі ён адзін увязвае найперш са злачыннасьцю.
Злачыннасьць была, прычым здараліся і гучныя выпадкі — менавіта ў 1993 годзе, у траўні, у цэнтры Менску было ўчыненае першае ў гісторыі Беларусі «замоўленае» забойства — быў застрэлены ўладальнік фірмы «Камінвэст» Аляксандар Лісьнічук, а ў верасьні ля свайго дома быў забіты старшыня Горадзенскага аблвыканкаму Дзьмітры Арцыменя.
Але вось дадзеныя ў дынаміцы. У 1991 годзе было зарэгістравана 81,3 тысяча злачынстваў, у 1992 — 93,7 тысячы злачынных выпадкаў, у 1993-м — 99,8 тысяч. Гэта быў апошні «поўны год» адноснай дэмакратыі і свабоды.
У першым «поўным» годзе прэзыдэнцтва Лукашэнкі колькасьць зарэгістраваных злачынстваў дасягнула 131,7 тысячаў. Празь дзесяць гадоў прэзыдэнцтва, у 2004 годзе — 166 тысяч (і гэта пасьля прыняцьця новага Крымінальнага Кодэксу, у якім была зьменшана колькасьць правапарушэньняў з крымінальнай адказнасьцю), а ў 2005 годзе — 195 тысяч («Беларусь. 1991–2006. Итоги». Пад рэдакцыяй Марыны Загорскай, Вадзіма Сяховіча і Аляксандра Старыкевіча, Менск, 2008).
Між іншым, у 1993 годзе колькасьць жыхароў Беларусі была максымальная — 10 319 000 чалавек; адмыслоўцы зьвязваюць гэта з ростам міграцыі.
БНФ - за ўвядзеньне нацыянальнай валюты, Шушкевіч, Кебіч і Багданкевіч - супраць
Абавязковым элемэнтам менскага пэйзажу 1993 году былі хлопцы ля пунктаў абмену валюты, а фразай, якая гучала зь іх вуснаў — «Доллары, марочки, российские рубли!»
У 1993 годзе Беларусь усё яшчэ заставалася ў зоне абароту расейскага рубля, а «зайчык», уведзены ў сярэдзіне 1992 году, меў статус разьліковага білета Нацыянальнага банку і імкліва падаў у адносінах да расейскай валюты, дасягнуўшы курсу 2:1.
Яшчэ ўвосень 1990-га на другую сэсію Вярхоўнага Савету мы вынесьлі пакет эканамічных законапраектаў, які прадугледжваў пераход да рынкавай эканомікі і пазбаўленьне вялікай залежнасьці ад іншых рэспублік СССР, найперш ад Расеі. Мы прапаноўвалі рыхтаваць увядзеньне ўласнай грашовай адзінкі (Пазьняк прапаноўваў назваць яе «талерам»).
З моманту абвяшчэньня незалежнасьці ў жніўні 1991-га патрабаваньне ўвядзеньня нацыянальнай валюты было адным з асноўных, нароўні са стварэньнем уласнага войска. У красавіку 1992 году ў «Канцэпцыі эканамічнай рэформы», распрацаванай Апазыцыяй БНФ, асобны разьдзел быў прысьвечаны правядзеньню валютнай рэформы і стварэньню фінансавай сыстэмы з нацыянальнай грашовай адзінкай (Тэкст Канцэпцыі ўпершыню апублікаваны 16 красавіка 1992-га ў «Народнай газэце» і зьмешчаны ў кнізе Зянона Пазьняка «Цяжкі час», 2010, с. 356–363).
Налічыўшы ў стэнаграмах сэсіяў Вярхоўнага Савету за 1993 год сотню патрабаваньняў увядзеньня паўнавартаснай нацыянальнай валюты, я спыніў падлік. Праціўнікамі гэтага выступалі Станіслаў Шушкевіч, Вячаслаў Кебіч і старшыня Праўленьня Нацыянальнага банку Станіслаў Багданкевіч.
Праз шмат гадоў я быў надзвычай зьдзіўлены, прачытаўшы ў адным з інтэрвію Багданкевіча такія словы: «Існавала непрыняцьце ўвядзеньня нацыянальнай валюты з боку нашых органаў улады, парлямэнту. Гэта разглядалася некаторымі дэпутатамі як выхад з рублёвай зоны. І ніякія пераконваньні не дапамагалі дамагчыся ад іх згоды на ўвядзеньне нацыянальнай валюты» («Беларусь. 1991–2006. Итоги», с. 295).
Нібыта правільна, але неабходна ўдакладніць дэталі. У 1992–1993 гадах не старшыня праўленьня Нацбанку, а дэпутаты Апазыцыі БНФ пераконвалі парлямэнцкую большасьць у неабходнасьці ўвядзеньня нацыянальнай валюты, а Станіслаў Багданкевіч якраз даказваў, што гэтага рабіць ня варта.
Між іншым, яшчэ ў 1990 годзе Пазьняк прапанаваў вярнуць гістарычны назоў — талер.
У ліпені 1993-га расейскі ўрад абвясьціў грашовую рэформу, увёўшы замест старых новыя банкноты — не папярэдзіўшы ўрады былых савецкіх рэспублік, якія, як і Беларусь, заставаліся ў зоне расейскага рубля. Рэформа мела канфіскацыйны характар, абмен быў абмежаваны эквівалентам 100 даляраў на аднаго чалавека, і гэта абрынула курс «зайчыка». «У гэтых умовах кіраўніцтва Беларусі так і не наважылася прыняць рашэньне пра ўвядзеньне нацыянальнай валюты, хоць інтарэсы нашай дзяржавы пільна вымагаюць такога кроку», — заявіў 25 ліпеня Сойм БНФ, чарговы раз запатрабаваўшы адстаўкі старшыні Саўміну Вячаслава Кебіча і старшыні Праўленьня Нацыянальнага банку Станіслава Багданкевіча.
У верасьні Багданкевіч заявіў, што «зайчык» увогуле будзе зьліквідаваны — паводле двухбаковага пагадненьня паміж Менскам і Масквой, да 1 студзеня 1994 году маюць быць створаныя «перадумовы для аб’яднаньня грашовых сыстэмаў».
"Зарабляць, нічога не вырабляючы"
Тады ж, у верасьні1993-га дэпутат Апазыцыі БНФ і член фракцыі БСДГ, супрацоўнік Кантрольнай палаты Віталь Малашка надрукаваў артыкул «Палітыка з двайным дном», з падзагалоўкам «Мафія будзе вельмі шкадаваць, калі гэты ўрад пойдзе ў адстаўку», у якім паказаў, што замаруджваньне эканамічных рэформаў і адмова ад увядзеньня нацыянальнай валюты — вынік ня толькі коснасьці мысьленьня кіраўніцтва краіны, але і карупцыйных схемаў.
Асаблівае месца ў гэтых схемах, на думку дэпутата Малашкі, належала Нацыянальнаму банку:
«Маючы добрыя сувязі і спрыт, можна рабіць грошы зусім нічога не вырабляючы — не купляючы і не прадаючы. Тут галоўнае ўважліва сачыць за сюрпрызамі, якія падкідвае наш Нацыянальны банк. Увесну Нацыянальны банк абвясьціў курс безнаяўнага расейскага рубля да беларускага 1:2, і паехалі наяўныя ў Расею цэлымі валізамі: давёз да Смаленску мільён, пераводзь назад празь Беларусь пад падстаўную фірму, і на тваім рахунку ўжо два мільёны, абнаявіў — вязі зноў, і будзе чатыры. Галоўнае мець наяўнымі расейскімі рублямі, а гэта ўвесну пры паралельным хаджэньні грошай было няцяжка. Навошта нешта вырабляць, сеяць, жаць?
Мець наяўныя грошы ў вялікіх памерах маглі тыя, хто меў «сваіх» людзей у банках.
«Або згадайце летні жарт, калі курс безнаяўнага даляра быў штучна падняты да 2000 рублёў, гэта ў той час, калі на «чорным рынку» наяўны даляр каштаваў 1100–1250 руб., — працягваў дэпутат. — Парадаксальная сытуацыя: ва ўсім сьвеце наяўныя і безнаяўныя грошы каштуюць аднолькава, а ў нас можна было купіць на рынку даляры, прадаць іх банку па безнаяўным курсе, атрымаць чэк і абмяняць яго ў краме на наяўныя грошы (за пэўны хабар). А потым ізноў ісьці на рынак і купляць даляры, каб зноў здаць іх у банк… Таму, калі Нацыянальны банк у канцы жніўня падняў курс даляра да 2800 руб., а расейскі рубель зафіксаваў на ўзроўні 1:1,5, шмат што стала зразумелым. Складваецца ўражаньне, што «музыку» Нацыянальнаму банку нехта замаўляе. Але ж не спэцыяльна дзеля карысьці дробных валютчыкаў і «чаўночнікаў» нашая фінансавая сыстэма выпісвае такія піруэты, дарэчы, магчымыя толькі ва ўмовах рублёвай зоны. У краінах, якія ўвялі свае валюты (Эстонія, Латвія), такіх афёраў не назіраецца» («Свабода», №10, верасень 1993).
Тое, пра што пісаў у 1993-м дэпутат і супрацоўнік Кантрольнай палаты Віталь Малашка, праз гады пацьвердзіў бізнэсовец і выдавец Пётра Марцаў, калі распавядаў пра гутарку з кіраўніцай аднаго з банкаў:
«— Пётра, чаму вы не бераце ў мяне крэдыт?
Я кажу:
— Ну як? Гэта ж працэнты трэба плаціць. Са сваімі грашыма лягчэй працаваць.
Тут яна ўпершыню дала мне зразумець, як працуе банк.
— Вазьміце ў мяне крэдыт на мільён даляраў.
— І куды мне яго ўкласьці? У мяне ўжо ўсё расьпісана, цяпер лішніх зьдзелак няма.
— А вы проста вазьміце, у рублях. І канцэртуйце, перавядзіце ў валюту.
— Ну?
— Больш нічога не рабіце.
Банкірка […] растлумачыла мне, што грошы можна зарабляць проста з грошай. Канвэртуеш рублёвыя рэсурсы, а калі курс рубля падае, прадаеш траціну даляраў і закрываеш крэдыт. Усё астатняе застаецца ў цябе. […] навучыла мяне зарабляць на інфляцыі, ня робячы нічога. Натуральна, нейкімі грашыма я дзяліўся зь ёй і з […], які у той час быў старшынём банку. Тады ж нічога не было: ні страхавых кампаній, ні залогаў — можна было падаць банку любую фальшывую дамову, даць банкіру адкат памерам 10% ад сумы і, атрымаўшы крэдыт, узяць і зваліць. Мы так і рабілі» (Саша Раманава. Марцев. Logvіno lіteratūros namaі, Вільня, 2016, с. 136–137).
Я прыбраў прозьвішчы — словы Марцава не пацьверджаныя дакумэнтальна, але яны паказваюць слушнасьць нашых тагачасных заяў пра асабістую зацікаўленасьць банкаўскіх кіраўнікоў у тым, каб як мага даўжэй ня ўводзіць нацыянальную валюту і адцягваць стабілізацыю фінансавай сыстэмы.
Імклівая інфляцыя трымала людзей у стане няўпэўненасьці за будучыню. Людзі ўвязвалі інфляцыю і эканамічныя цяжкасьці з дэмакратыяй і незалежнасьцю, чаму ў немалой ступені спрыяла дзяржаўная прэса; але пра гэта — у іншым месцы.
