Гомельская праваабаронца Яўгенія Стрыжак вядомая і як пісьменьніца Югася Каляда, чыю першую кнігу «Галоўная памылка Афанасія» філёзаф Ігар Бабкоў назваў «самым скандальным і кантравэрсыйным літаратурным дэбютам дзесяцігодзьдзя». Гутарым зь Яўгеніяй пра тое, як пісьменьніца можа займацца бізнэсам, а юрыстка, расчараваўшыся ў судовай сыстэме Беларусі, становіцца праваабаронцай.
Як зьявілася і куды падзелася Югася Каляда
— Яўгенія, напачатку 2000-х вы вельмі плённа пачыналі свой шлях у літаратуры. У 2004 годзе сталі адной зь пераможцаў конкурсу маладых літаратараў імя Петраркі Беларускага ПЭН-цэнтру. Ува што пераўтварылася Югася Каляда? Дарэчы, чаму вы выбралі такі літаратурны псэўданім?
— У гэтага імя амаль 20-гадовая гісторыя. Я хадзіла на моўныя курсы Вінцука Вячоркі, які ён рабіў для Задзіночаньня беларускіх студэнтаў пры канцы 1990-х. Вінцук сказаў, што імя Яўгенія мае беларускую форму Югася. Потым мы даведаліся што Іоанна мае гэтую форму, але ўжо было позна. Я вучылася на гістфаку, вельмі захаплялася беларускай гісторыяй, якая мне падавалася вельмі рамантычнай і рамантызаванай, асабліва паганства. Таму я ўзяла для псэўданіму прозьвішча Каляда. Мяне даўно ніхто не называе такім імем.
Югася Каляда: “Не дзялю літаратуру на “жаночую” і “мужчынскую”
— А чаму? У вас быў яркі пачатак у літаратуры. Вашу першую кнігу Бабкоў назваў «самым скандальным і кантравэрсыйным літаратурным дэбютам дзесяцігодзьдзя». Чаму не пайшлі далей?
— Думаю, што гэты быў пэўны камплімэнт і аванс. Справа хутчэй у інфантылізьме і неразуменьні таго, як зладжана жыцьцё. Толькі цяпер, калі ў мяне зьявілася празьмерна шмат працы, я зразумела, што трэба вельмі жорстка трымаць сябе ў межах, і што на натхненьне разьлічваць нельга ні ў якім выпадку. Калі мне трэба напісаць тры тэксты на розныя тэмы, таму што я працую рэдактарам і аўтарам навіннага сайту, і калі я не зраблю плян ці не прымушу сябе, то ніякае натхненьне мяне не наведае. А ў маладосьці здавалася, што талент аднекуль дадзены, узяўся з роўнага месца, і калі не ідзе, значыць не наканавана быць пісьменьніцай, няхай пішуць тыя, у каго талент ёсьць. Я абсалютна сябе не прымушала, а цяпер я сябе прымусіла і думаю, што з гэтага будзе плён.
«Я хацела працаваць ці ў міліцыі, ці ў судзе»
— У вас сапраўды вельмі шмат і працы, і розных сфэр дзейнасьці. Вы атрымалі спачатку гістарычную і пэдагагічную, а потым і юрыдычную адукацыю. Вы адначасова праваабаронца, рэгіянальная каардынатарка кампаніі «Будзьма», адміністратарка сайту «Скидки, акции, события Минска», і да таго ж пісьменьніца. Як гэта можна арганічна спалучаць?
І тады я зразумела, што пайшла не туды, што бізнэс — не маё, і мне трэба вяртацца ў грамадзянскі актывізм.
— Вы аб’ядналі некалькі падзеяў, якія адбываліся адна за адной. Гістарычную адукацыю я перарвала і паступіла на юрыдычны факультэт. Пасьля таго, як атрымала юрыдычную адукацыю, зразумела, што не змагу працаваць у сыстэме і не змагу прымяніць свае веды ў Беларусі. Я хацела працаваць або ў міліцыі, або ў судзе, або ў адвакатуры, або ў пракуратуры. І я зразумела, што ў кожнай з гэтых сфэраў мне давядзецца рабіць кампрамісы з уласным сумленьнем. Калі пачалася практыка, я ўбачыла, як у нас іначай кваліфікуюцца злачынствы, якая нявольная пракуратура, якую прымушаюць патрабаваць пакараньня па верхняй мяжы санкцый, што судзьдзя цалкам падпарадкаваны раённай адміністрацыі, і ня толькі раённай. Я зразумела, што з юрыдычнай адукацыяй ня тое, што расчаравалася, але прамахнулася...
Тады я вырашыла, што буду працаваць у бізнэсе. Так атрымалася, што я стала ўрэшце рэдактарам парталу. Была дырэктарам бізнэсу і адміністравала яго, была юрыстам і хадзіла ў суды. Я працавала ў дробным беларускім бізнэсе ў Менску, займалася рэклямай. Калі пачаўся крызіс, мы першыя пацярпелі, таму што калі людзі зьніжаюць свае выдаткі, то ў першую чаргу гэта рэклямныя выдаткі. У час крызісу звычайна падвышаецца палітычная актыўнасьць, але бізнэс спыняецца. І тады я зразумела, што пайшла не туды, што бізнэс — не маё, і мне трэба вяртацца ў грамадзянскі актывізм, таму што іначай я жыву дарма і не атрымліваю задавальненьня ад таго, што я раблю.
Андрэй Стрыжак ажаніўся зь Югасяй Калядой: Наша сям’я — вынік гуманітарнай місіі на Данбас
Правааабронцы і праваахоўнікі. Адчуй розьніцу
— Такім чынам мы пераходзім да праваабарончай тэмы. Калі мы дамаўляліся пра інтэрвію, вы сказалі, што нават меўшы юрыдычную адукацыю, усьвядомілі, ня ведалі, што такое насамрэч правы чалавека. Шараговаму чалавеку з большага ўсё падаецца зразумелым з правамі чалавека. Чаму вам было незразумела? І што пад гэтым дакладна трэба разумець?
— Я зразумела, што без практыкі юрыдычная адукацыя ня мае ніякага сэнсу, і пайшла атрымліваць дадатковую адукацыю. У Беларускім доме правоў чалавека імя Барыса Звозскага, які існуе ў выгнаньні ў Вільні, ёсьць адукацыйная праграма для дарослых. Яна навучае правам чалавека праваабаронцаў, людзей без юрыдычнай адукацыі, а таксама адвакатаў і юрыстаў, якія займаюцца праваабарончай дзейнасьцю. І я прайшла гэты курс. Я ведала пра такія паняткі, як свабода слова, свабода сходаў, асацыяцый, права на жыцьцё, свабода ад катаваньняў, і абсалютна не разумела, якім чынам гэта прымяняецца.
У нашым грамадзтве існуе побытавае разуменьне тэрміну правы чалавека. У нас людзі думаюць, як быццам, усе правы, уся прававая сыстэма — гэта правы чалавека. Маўляў я — чалавек, і я маю права нешта купляць, атрымліваць нейкі заробак за сваю працу, маю права на абарону ад злачынстваў супраць мяне, права не плаціць альбо плаціць камуналку, права на сацыяльныя ільготы... Здаецца ў Пялевіна ці Сарокіна, а можа ў таго і ў іншага, у антыўтопіях міліцыянтаў называюць праваабаронцамі. Яны — праваахоўнікі, а іх называлі праваабаронцамі, такая падмена паняткаў існуе і ў нас.
— Такія агаворкі насамрэч часта бываюць...
— Я неяк запыталася міліцыянта: «Ты ведаеш, хто такі праваабаронца?» Ён кажа: «Так, гэта я, я абараняю правы чалавека». Іншыя хлопцы вырашылі здымаць відэаблог пра камунальныя праблемы (асфальт патрушчаны, выклікаем ЖЭС), і кажуць, што яны — праваабаронцы, абараняюць правы людзей. Гэта побытавае разуменьне правоў чалавека.
«Каб не было вайны, патрэбны такі мэханізм, як правы чалавека»
— Дык што такое правы чалавека?
— Гэта адгалінаваньне міжнароднага права, якое рэгулюе дачыненьні паміж чалавекам і дзяржавай. Гэта вузкі юрыдычны тэрмін.
— Дык атрымліваецца, калі ў сямʼі муж парушыць правы жонкі, ударыць яе, напрыклад, то гэта ня ёсьць парушэньнем правоў чалавека?
— Я скажу болей. Калі чалавек забівае чалавека, ён ня можа парушыць яго права на жыцьцё. Гэта права можа парушыць толькі дзяржава. Правы чалавека як канцэпт зьявіліся пасьля Другой сусьветнай вайны, зьявіўся вельмі вядомы дакумэнт Усеагульная дэклярацыя правоў чалавека. Гэта канцэпт, што дзяржава ня можа ўмешвацца ў жыцьцё чалавека, ня можа яго прымушаць да ўсяго, чаго яна хоча. Гэты канцэпт зьявіўся як абарона чалавека ад дзяржавы дзеля адной-адзінай галоўнай мэты, каб не паўтарылася яшчэ раз сусьветная вайна. Людзі, якія фармулявалі дэклярацыю, шукалі, зь якой прычыны пачынаецца вайна. А яна пачынаецца з таго, што паміж людзьмі пачынаецца пэўная варожасьць на нейкім грунце, дыскрымінацыя на нейкім грунце, і дзяржава гэта падтрымлівае ў сваіх палітычных мэтах, або калі дзяржава хоча выкарыстаць людзей, каб ажыцьцявіць пэўную палітыку і пачаць вайну. Прааналізаваўшы гісторыю чалавецтва, зразумелі, што каб не было вайны, патрэбны такі мэханізм, як правы чалавека.
— Ці зьяўляецца парушэньнем правоў чалавека з пункту гледжаньня праваабаронцаў дэкрэт пра дармаедаў у старой і ў мадэрнізаванай вэрсіях?
— Натуральна. Чалавека нельга прымусіць працаваць. Гэта дэкрэт «пацягнуў» за сабой пэўны комплекс парушэньняў праваў чалавека. Я была адной з аўтараў звароту незалежнага прафсаюзу РЭП у адміністрацыю прэзыдэнта, каб быў скасаваны гэты дэкрэт, які парушае некалькі артыкулаў Канстытуцыі. Гэты зварот сабраў 25 тысяч подпісаў. Гэты дэкрэт стаўся рубіконам, які перайшло беларускае грамадзтва і яно зрабілася больш актыўным...
— У Беларусі даволі шмат праваабаронцаў і людзей, якія называюць сябе праваабаронцамі. Каб лічыцца сапраўды праваабаронцам, што трэба — атрымаць адпаведную адукацыю, сэртыфікат?
— Натуральна, што праваабаронцы працуюць з правамі чалавека. А гэта — міжнароднае права, і гэты мэханізм патрэбны, каб вывесьці праблему з дзяржаўнага на міжнародны ўзровень. Натуральна, каб быць праваабаронцам, трэба вельмі добра ведаць права, канцэпцыю, мэханізмы, трэба размаўляць на мове правоў чалавека, каб цябе разумела праваабарончая супольнасьць сьвету...
Часам людзі думаюць, што ёсьць маленькі чалавек і маналітная дзяржава, што ёсьць урады, якія супрацоўнічаюць з Лукашэнкам і ад іх няма чаго чакаць дапамогі. Але ёсьць міжнародная праваабарончая супольнасьць, якая супрацьстаіць і сваім урадам у тым ліку, абараняючы правы чалавека, якія парушаюцца і ў іх краінах.
Ці слабая арганізацыя ААН
— Ці можна разьлічваць беларусам у абароне сваіх праваў на такую міжнародную арганізацыю як ААН?
— Часам кажуць, што Беларусь не выконвае рашэньні ААН, што ААН — слабая арганізацыя... А як яна можа прымусіць? Увесьці танкі? Ці выкінуць Беларусь з ААН? Тады грамадзяне Беларусі згубяць магчымасьць адстойваць свае правы на міжнародным узроўні. Нас успрымаюць як дарослых людзей, як дарослую нацыю, як дарослае грамадзтва, і калі мы самі ня можам дамагчыся таго, каб нашая краіна, урад выконвалі рашэньні міжнародных арганізацый, то гэта мы ў гэтым вінаватыя.
«Судзьдзя можа наўпрост прымяніць норму міжнароднага права ў беларускім судзе»
— Якія правы звычайнага чалавека найчасьцей парушае беларуская дзяржава?
— Свабода слова і зьвязаныя зь ёй свабода сходаў і свабода асацыяцый. Беларусь парушае права на жыцьцё, паколькі ў нас існуе сьмяротная кара. Беларусь не ўваходзіць у Раду Эўропы не ў апошнюю чаргу праз тое, што ў нас існуе сьмяротная кара. Таму беларусы ня могуць зьвяртацца ў Эўрапейскі суд правоў чалавека. Мы карыстаемся такім мэханізмам як звароты ў Камітэт па правах чалавека ААН. Мы там рэкардсмэны, каля 300 зваротаў зарэгістравана, тады як у іншых краінах лік ідзе на дзясяткі і на адзінкі.
У Беларусі прымаюць жахлівыя законы, кшталту што людзям нельга зьбірацца, што беспрацоўным трэба плаціць пэўны падатак, і судзьдзі ў судах заяўляюць, што яны дзейнічаюць паводле закону. Але і ў нацысцкай Нямеччыне судзьдзі дзейнічалі паводле закону. Рэч у тым, што гэты закон не адпавядае праву, таму што Беларусь на юрыдычным узроўні пагадзілася, што міжнароднае права мае прыярытэт над нацыянальным. І судзьдзя можа наўпрост прымяніць гэтую норму міжнароднага права, седзячы ў беларускім судзе.
«Афіцыйным прадстаўнікам Беларусі сорамна, калі ў ААН зачытваюць альтэрнатыўныя даклады праваабаронцаў»
— Ці можа быць выніковай нялёгкая праца праваабаронцаў у складаных умовах у Беларусі?
— Можа быць. Яна і ёсьць выніковая. Праваабарончая супольнасьць сьвету трымае на павестцы дня пытаньне Беларусі. У Беларусі ня самая цяжкая сытуацыя ў сьвеце ў параўнаньні зь іншымі краінамі, дзе ёсьць масавыя пазасудовыя забойствы, катаваньні і згвалтаваньні, напрыклад; ці прымусовае абразаньне жанчын. Так, у нас рэгулярна і груба парушаюцца свабода сходаў, слова, асацыяцый; няма справядлівага судовага разьбіральніцтва; фактычна ёсьць прымусовая праца – але людзей не забіваюць; зьнікненьне палітыкаў было экстраардынарным выпадкам. І праз гэту нібыта беспраблемнасць у ААН нават паўстала пытаньне аб скасаванні мандата спецдакладчыка па Беларусі. І менавіта супольнасць беларускіх праваабаронцаў займаецца тым, каб працягнуць гэты мандат.
Шмат адвакацыйнай працы праходзіць на міжнародным узроўні, людзі ў Беларусі пра гэта проста ня ведаюць. Быў таксама і ўнікальны выпадак з Уладзімерам Малярчуком, праваабаронцам зь Вілейкі. Яго аштрафавалі за пікет з партрэтамі зьніклых. Ён напісаў скаргу ў Камітэт правоў чалавека ААН, скаргу зарэгістравалі, пачалася камунікацыя паміж Камітэтам і дзяржавай, і ўрэшце на ўзроўні Вярхоўнага суду скасавалі ягоны штраф. Але мне вядомы толькі адзін такі прыклад.
Ведаеце, афіцыйным прадстаўнікам Беларусі сорамна, калі ў ААН зачытваюць альтэрнатыўныя даклады праваабаронцаў. Яны сядзяць чырвоныя, у іх дрыжаць, калоцяцца рукі. Можна паглядзець трансьляцыі ААН, яны ўсе запісаныя. Яны баяцца, што могуць быць скасаваныя многія супольныя праекты зь міжнароднымі і міждзяржаўнымі ўстановамі: ААН, АБСЕ... Напрыклад, Беларусь вельмі моцна залежыць ад супольных экалягічных праектаў, і таму наша Мінпрыроды спыняе будоўлі, якія робяцца з парушэньнем міжнародных экалягічных нормаў, замацаваных у Орхускай канвэнцыі. Ціск на беларускую дзяржаву ўвесь час працягваецца.
