Наўпроставыя выбары прэзыдэнта ўведзеныя ў Чэскай Рэспубліцы нядаўна — крыху больш за пяць гадоў таму. Да гэтага кіраўніка дзяржавы абіралі члены парлямэнту. Мілаш Зэман можа пахваліцца тым, што стаў першым чэскім (і чэхаславацкім) прэзыдэнтам, ня толькі абраным, але і пераабраным усенародна. Яму не перашкодзілі ні відавочна няважны стан здароўя — у яго хвароба ног, з прычыны якой прэзыдэнт зь цяжкасьцю ходзіць, а напярэдадні выбараў актыўна распаўсюджваліся чуткі і пра куды больш сур’ёзныя яго хваробы, — ні своеасаблівы стыль паводзінаў і палітыкі: Зэман вядомы шматгадовым прыхільнасьцю да алькаголю і тытуню, не цураецца грубых слоўцаў у прамым эфіры і быў шматкроць абвінавачаны ў скажэньні фактаў і адкрытай хлусьні, у тым ліку ў ходзе перадвыбарнай кампаніі.
Мілаш Зэман вядомы як адзін з найбольш прарасейскі настроеных эўрапейскіх палітыкаў. Ён ня раз крытыкаваў санкцыі ЭЗ супраць Масквы, называў канфлікт ва Ўкраіне «грамадзянскай вайной» і нават прапаноўваў урэгуляваць сытуацыю вакол анэксаванага Расеяй Крыму шляхам выплаты Ўкраіне нейкай кампэнсацыі за гэтую тэрыторыю. Таму цяперашнія выбары сапернікі прэзыдэнта вызначалі як сутыкненьне «заходняй» і " усходняй" арыентацыі Чэхіі.
«Сёньня мы выбіраем паміж elections і выбары»
Сам Земан падчас перадвыбарных дэбатаў быў асьцярожны і падкрэсьліваў, што яго шматлікія кантакты з расейскімі і кітайскімі прадстаўнікамі носяць гандлёва-эканамічны характар.
Іржы Драгаш, аднак, паказваў на шматлікія дзелавыя і асабістыя сувязі з Расеяй асобаў зь бліжэйшага атачэньня прэзыдэнта. Самым яркім эпізодам першага туру выбараў была акцыя актывісткі ўкраінскага руху Femen Анжэліна Дыяш, якая ў напаўаголенай выглядзе кінулася на Зэмана, які прыйшоў прагаласаваць на выбарчы ўчастак, з крыкам «Зэман — шлюха Пуціна!».
Паводле папярэдніх дадзеных, Іржы Драгаш заручыўся падтрымкай большасьці выбаршчыкаў у сталіцы — Празе і яшчэ трох краях у цэнтры краіны, за Зэмана галасавала большасьць у астатніх 10 краях. Пры гэтым большасьць буйных гарадоў (усе краёвыя цэнтры, акрамя трох) галасавала за Драгаша. Іншымі словамі, пацьвердзіўся палітычны раскол паміж гарадзкімі жыхарамі і выбаршчыкамі таго, што чэхі называюць venkov — правінцыя, якая праявілася яшчэ падчас першых наўпроставых прэзыдэнцкіх выбараў, калі сапернікам Мілаша Зэмана быў экс-міністар замежных спраў Карэл Шварцэнбэрг.
Вынікі выбараў прэзыдэнта Чэхіі ў інтэрвію Яраславу Шымаву камэнтуе аглядальнік чэскай газэты Právo Аляксандар Мітрафанаў.
— Якая, на вашу думку, галоўная прычына перамогі Мілаша Зэмана?
— Я думаю, у першую чаргу гэта яго здольнасьць мабілізаваць свой электарат. Гэта значыць тых людзей, для якіх усё роўна, што іх кандыдат, напрыклад, на кожным кроку хлусіць і падтасоўваць факты, у чым Мілаша Зэмана раз-пораз выкрывалі. Ім важна, што ён «свой», што ён «адзін зь іх». У выпадку з прэзыдэнтам Зэманам дэ-факта гэта ня так, але ён вельмі ўмела гэтую ролю выконвае.
— У першым туры за Мілаша Зэмана прагаласавалі 38% выбаршчыкаў, а за кандыдатаў, якія выступалі супраць яго, болей за 50%. Многія меркавалі, што Зэману проста няма адкуль будзе ўзяць у другім туры неабходныя яму галасы — у адрозьненьне ад яго саперніка. Адкуль жа ён іх узяў?
— Перад другім турам адбылася мабілізацыя электарату ў абодвух лягерах. У прапрэзыдэнцкім яна аказалася мацнейшай. Па папярэдніх дадзеных відаць, што ў другім туры яўка была вышэй перш за ўсё ў рэгіёнах, дзе падтрымка Мілаша Зэмана найбольш моцная. Гэта значыць, там прыйшлі на выбары і тыя яго выбаршчыкі, хто застаўся дома падчас першага галасаваньня. Ну і да Зэмана перацякла нейкая невялікая частка прыхільнікаў іншых кандыдатаў.
— Ці адыгралі, па-вашаму, сурʼёзную ролю перадвыбарчыя тэледэбаты?
— Ня думаю. На іх прыхільнікі кожнага з кандыдатаў глядзелі з ужо сфармаванымі падыходамі і стэрэатыпамі, якія дэбаты толькі дапамаглі ўмацаваць. Некаторую колькасьць тых, хто ня вызначыўся, хада дэбатаў, можа, і пераканала аддаць голас каму-небудзь з гэтых дваіх, але наўрад ці гэта было значная колькасьць грамадзянаў.
— Многія праціўнікі Зэмана скардзіліся на невыразнасьць Іржы Драгаша як кандыдата...
— Я тут не пагаджуся. Іржы Драгаш да гэтага актыўна ў палітыцы не ўдзельнічаў. У цэлым ён правёў добрую кампанію і паказаў годны вынік. Гэтыя выбары не былі выбарамі ў поўным сэнсе слова. Гэта быў рэфэрэндум аб тым, ці хоча чэскае грамадзтва мець на чале дзяржавы такога чалавека, як Мілаш Зэман — зь яго ўсім вядомымі поглядамі, стылем паводзін і г.д. Высьветлілася, што большасьць, хоць і далёка не пераважная, — хоча.
— Як вы думаеце, чаму?
— За Зэмана — людзі незадаволеныя, з розных сацыяльных слаёў і груп. Пераважаюць, вядома, жыхары вёскі, малых і сярэдніх гарадоў, з невысокім узроўнем адукацыі. Але ёсьць і адукаваныя людзі, і насельнікі сталіцы і краявых цэнтраў. Псыхалягічна іх абʼядноўвае, па-першае, незадаволенасьць тым, як склалася іх жыцьцё, і па-другое, імкненьне знайсьці каго-небудзь, хто ў гэтым вінаваты, а таксама зьнешнюю пагрозу, супраць якой варта абʼяднацца. Ключавой для Зэмана тэмай кампаніі была іміграцыя — пры тым, што міграцыйны крызіс у Эўропе, які пачаўся ў 2015 годзе, Чэхію не закрануў практычна наогул. Тым ня менш мігранты — гэта такое ўяўнае страшыдла, якім зручна палохаць. Зэман вельмі добра ўмее гуляць на гэтых страхах і ў цэлым на настроях незадаволенай часткі электарату.
— Прэмʼер-міністар Чэхіі Андрэй Бабіш (прадпрымальнік-мільярдэр, лідэр папулісцкага руху ANO) яшчэ перад першым турам падтрымаў Мілаша Зэмана. Абодва яны вядомыя сваёй пракрамлёўскай пазыцыяй, Зэман у большай ступені, Бабіш — у меншай. Што цяпер? Чэскае кіраўніцтва, спрошчана кажучы, стане з падвоенай энэргіяй лабіраваць інтарэсы Масквы ў Эўропе?
— Я б не перабольшваў энэргічнасьць гэтых намаганьняў, гэта неяк ня ў чэскіх традыцыях, вельмі моцна надрывацца дзеля кагосьці чужога. Але ціхай сапай дзейнічаць у гэтым напрамку будуць. У той жа час я ніяк не чакаў бы рэзкіх крокаў накшталт рэфэрэндуму аб членстве Чэскай Рэспублікі ў Эўразьвязе і / або НАТО.
— А што чакае само чэскае грамадзтва? Паглыбленьне расколу і супрацьстаяньня?
Гэта спаўзаньне, больш-менш хуткае, да «моцнай рукі».
— Я б сказаў, хутчэй заняпад сіл і расчараваньне — вядома, я маю на ўвазе праціўнікаў Зэмана. Зараз у сувязі з прэзыдэнцкімі выбарамі была вялікая мабілізацыя і надзея на перамены ў антызэманаўскім лягеры. Цяпер жа можа ўзьнікнуць сытуацыя, якая нагадвае так званую «нармалізацыю» у 1970-80-я гады, пры Густаве Гусаке, калі людзі, думаючы, што яны ня ў стане штосьці зьмяніць у грамадзкай сытуацыі, сыходзілі ў прыватнае жыцьцё. Прафэсар Драгаш заявіў, што ён застаецца ў палітыцы, але за ім няма канкрэтнай палітычнай сілы, а калі яго абяруць, да прыкладу, сэнатарам, гэта мала што зьменіць. У маёй пошце нямала трывожных лістоў ад маладых чэхаў, якія пачынаюць думаць, што вялікая будучыня ў гэтай краіне іх ня чакае, і падумваюць аб адʼезьдзе. Цяперашнія выбары былі сутыкненьнем двух тэндэнцый у тутэйшай палітыцы: першая — за ўтрыманьне і разьвіцьцё прадстаўнічай дэмакратыі, другая ж — гэта спаўзаньне, больш-менш хуткае, да «моцнай рукі». На дадзены момант перамагла другая.
