Лінкі ўнівэрсальнага доступу

Святлана Алексіевіч. Нобэлеўская лекцыя


Беларуская пісьменьніца Сьвятлана Алексіевіч выступіла з Нобэлеўскай лекцыяй па літаратуры ў Швэдзкай Акадэміі. Поўны тэкст у перакладзе на беларускую.

Пра прайграную бітву

Я стаю на гэтай трыбуне не адна... Вакол мяне галасы, сотні галасоў, яны заўсёды са мной. З майго дзяцінства. Я жыла ў вёсцы. Мы, дзеці, любілі гуляць на вуліцы, але ўвечары нас, як магнітам, цягнула да лавак, на якіх зьбіраліся каля сваіх дамоў або хат, як кажуць у нас, стомленыя бабы. Ні ў кога з іх не было мужоў, бацькоў, братоў, я ня памятаю мужчын пасьля вайны ў нашай вёсцы — падчас Другой сусьветнай вайны ў Беларусі на фронце і ў партызанах загінуў кожны чацьвёрты беларус. Наш дзіцячы сьвет пасьля вайны — гэта быў сьвет жанчын. Больш за ўсё мне запомнілася, што жанчыны гаварылі не пра сьмерць, а пра каханьне. Распавядалі, як разьвітваліся ў апошні дзень з каханымі, як чакалі іх, як дагэтуль чакаюць. Ужо гады прайшлі, а яны чакалі: «хай бяз рук, бяз ног вернецца, я яго на руках насіць буду». Бяз рук... бяз ног... Здаецца, я зь дзяцінства ведала, што такое каханьне...
Вось толькі некалькі сумных мэлёдый з хору, які я чую...

Першы голас:

«Нашто табе гэта ведаць? Гэта так сумна. Я свайго мужа на вайне сустрэла. Была танкісткай. Да Бэрліну дайшла. Памятаю, як стаім, ён яшчэ мне ня муж тады быў, каля райхстагу, і ён мне кажа: „Давай пажэнімся. Я цябе кахаю“. А мяне такая крыўда ўзяла пасьля гэтых слоў — мы ўсю вайну ў гразі, у пыле, у крыві, вакол адзін мат. Я яму адказваю: „Ты спачатку зрабі з мяне жанчыну: дары кветкі, кажы ласкавыя словы, вось я дэмабілізуюся і сукенку сабе пашыю“. Мне нават ударыць хацелася яго ад крыўды. Ён гэта ўсё адчуў, а ў яго адна шчака была абпаленая, у рубцах, і я бачу на гэтых рубцах сьлёзы. „Добра, я выйду за цябе замуж“. Сказала так... сама не паверыла, што гэта сказала... Вакол сажа, бітая цэгла, адным словам, вайна вакол... »

Другі голас:

«Жылі мы каля Чарнобыльскай атамнай станцыі. Я працавала кандытарам, піражкі ляпіла. А мой муж быў пажарнікам. Мы толькі пажаніліся, хадзілі нават у краму, узяўшыся за рукі. У дзень, калі выбухнуў рэактар, муж якраз дзяжурыў у пажарнай частцы. Яны паехалі на выклік у сваіх кашулях, хатняй вопратцы, выбух на атамнай станцыі, а ім ніякага спэцадзеньня ня выдалі. Так мы жылі... Вы ведаеце... Усю ноч яны тушылі пажар і атрымалі радыядозы, несумяшчальныя з жыцьцём. Раніцай іх на самалёце адразу павезьлі ў Маскву. Вострая прамянёвая хвароба... чалавек жыве ўсяго некалькі тыдняў... Мой моцны быў, спартовец, памёр апошні. Калі я прыехала, мне сказалі, што ён ляжыць у спэцыяльным боксе, туды нікога не пускаюць. „Я яго кахаю“, — прасіла я. — „Іх там салдаты абслугоўваюць. Куды ты?“ — „Кахаю“. — Мяне ўгаворвалі: „Гэта ўжо не каханы чалавек, а аб’ект, які падлягае дэзактывацыі. Разумееш?“ А я адно сабе паўтарала: кахаю, кахаю... Ноччу па пажарнай лесьвіцы падымалася да яго... Або ноччу вахцёраў прасіла, грошы ім плаціла, каб мяне прапускалі... Я яго не пакінула, да канца была зь ім... Пасьля яго сьмерці... празь некалькі месяцаў нарадзіла дзяўчынку, яна пражыла ўсяго некалькі дзён. Яна... Мы яе так чакалі, а я яе забіла... яна мяне выратавала, увесь радыяўдар яна прыняла на сябе. Такая маленькая... Крахатулечка... Але я любіла іх дваіх. Хіба можна забіць любоўю? Чаму гэта побач — каханьне і сьмерць? Заўсёды яны разам. Хто мне растлумачыць? Поўзаю ля магілы на каленках...»

Трэці голас:

«Як я першы раз забіў немца... Мне было дзесяць гадоў, партызаны ўжо бралі мяне з сабой на заданьні. Гэты немец ляжаў паранены... Мне сказалі забраць у яго пісталет, я падбег, а немец ўчапіўся ў пісталет дзьвюма рукамі і водзіць перад маім тварам. Але ён не пасьпявае першы стрэліць, пасьпяваю я...

Я не спалохаўся, што забіў... І ў вайну яго не ўспамінаў. Вакол было шмат забітых, мы жылі сярод забітых. Я зьдзівіўся, калі праз шмат гадоў, раптам зьявіўся сон пра гэтага немца. Гэта было нечакана... Сон прыходзіў і прыходзіў да мяне... То я лячу, і ён мяне не пускае. Вось падымаесься... Ляціш... ляціш... Ён даганяе, і я падаю разам зь ім. Правальваюся ў нейкую яму. То я хачу ўстаць... падняцца... А ён не дае... З-за яго я не магу паляцець...

Той самы сон... Ён мучыў мяне дзясяткі гадоў...

Я не магу свайму сыну расказаць пра гэты сон. Сын быў маленькі — я ня мог, чытаў яму казкі. Сын ужо вырас — усё роўна не магу... »

Флябэр казаў пра сябе, што ён чалавек-пяро, я магу сказаць пра сябе, што я чалавек-вуха. Калі я іду па вуліцы і да мяне прарываюцца нейкія словы, фразы, воклічы, заўсёды думаю: колькі ж раманаў бясьсьледна зьнікаюць у часе. У цемры. Ёсьць тая частка чалавечага жыцьця — размоўная, якую нам не ўдаецца адваяваць для літаратуры. Мы яе яшчэ не ацанілі, ня зьдзіўленыя і не захопленыя ёю. А мяне яна заваражыла і зрабіла сваёй палоннай. Я люблю, як гаворыць чалавек... Люблю адзінокі чалавечы голас. Гэта мая самая вялікая любоў і жарсьць.

Мой шлях на гэтую трыбуну быў даўжынёю амаль сорак гадоў — ад чалавека да чалавека, ад голасу да голасу. Не магу сказаць, што ён заўсёды быў мне пад сілу, гэты шлях — шмат разоў я была ўзрушаная і напалоханая чалавекам, адчувала захапленьне і агіду, хацелася забыць тое, што я пачула, вярнуцца ў той час, калі была яшчэ ў няведаньні. Плакаць ад радасьці, што я ўбачыла чалавека цудоўным, я таксама ня раз хацела.

Я жыла ў краіне, дзе нас зь дзяцінства вучылі паміраць. Вучылі сьмерці. Нам казалі, што чалавек існуе, каб аддаць сябе, каб згарэць, каб ахвяраваць сабой. Вучылі любіць чалавека са стрэльбай. Калі б я вырасла ў іншай краіне, то я б не змагла прайсьці гэты шлях. Зло бязьлітаснае, ад яго трэба мець прышчэпку. Але мы вырасьлі сярод катаў і ахвяраў. Хай нашы бацькі жылі ў страху і ня ўсе нам расказвалі, а часьцей нічога не расказвалі, але само паветра нашага жыцьця было атручана гэтым. Зло ўвесь час падглядвала за намі.

Я напісала пяць кніг, але мне здаецца, што ўсё гэта адна кніга. Кніга пра гісторыю адной утопіі...

Варлам Шаламаў пісаў: «Я быў удзельнікам велізарнай прайгранай бітвы за сапраўднае абнаўленьне чалавецтва». Я аднаўляю гісторыю гэтай бітвы, яе перамог і яе паразы. Як хацелі пабудаваць Царства Нябеснае на зямлі. Рай! Горад сонца! А скончылася тым, што засталося мора крыві, мільёны загубленых чалавечых жыцьцяў. Але быў час, калі ніводная палітычная ідэя XX стагодзьдзя не была параўнальная з камунізмам (і з Кастрычніцкай рэвалюцыяй, як яе сымбалем), не прыцягвала заходніх інтэлектуалаў і людзей ва ўсім сьвеце мацней і ярчэй. Раймон Арон называў расейскую рэвалюцыю «опіюмам для інтэлектуалаў». Ідэі аб камунізьме як найменей дзьве тысячы гадоў. Мы знойдзем яе ў Плятона — у вучэньнях аб ідэальнай і правільнай дзяржаве, у Арыстафана — у марах пра час, калі «ўсё стане агульным»... У Томаса Мора і Тамаза Кампанэла... Пазьней у Сэн-Сімона, Фур’е і Оўэна. Нешта ёсьць ў расейскім духу такое, што прымусіла паспрабаваць зрабіць гэтыя мары рэальнасьцю.

Дваццаць гадоў таму мы правялі «чырвоную» імпэрыю з праклёнамі і са сьлязьмі. Сёньня ўжо можам паглядзець на нядаўнюю гісторыю спакойна, як на гістарычны досьвед. Гэта важна, таму што спрэчкі пра сацыялізм не сунімаюцца дагэтуль. Вырасла новае пакаленьне, у якога іншая карціна сьвету, але нямала маладых людзей зноў чытаюць Маркса і Леніна. У расейскіх гарадах адкрываюць музэі Сталіна, ставяць яму помнікі.

«Чырвонай» імпэрыі няма, а «чырвоны» чалавек застаўся. Працягваецца.

Мой бацька, ён нядаўна памёр, да канца быў верным камуністам. Захоўваў свой партыйны білет. Я ніколі не магу вымавіць слова «савок», тады мне давялося б так назваць свайго бацьку, «родных», знаёмых людзей. Сяброў. Яны ўсе адтуль — з сацыялізму. Сярод іх шмат ідэалістаў. Рамантыкаў. Сёньня іх называюць па-іншаму — рамантыкі рабства. Рабы ўтопіі. Я думаю, што ўсе яны маглі б пражыць іншае жыцьцё, але пражылі савецкае. Чаму? Адказ на гэтае пытаньне я доўга шукала — аб’езьдзіла велізарную краіну, якая нядаўна звалася СССР, запісала тысячы стужак. То быў сацыялізм і было проста наша жыцьцё. Па макулінках, па драбочках я зьбірала гісторыю «хатняга», «унутранага» сацыялізму. Тое, як ён жыў у чалавечай душы. Мяне прыцягвала вось гэтая маленькая прастора — чалавек... адзін чалавек. Насамрэч там усё і адбываецца.

Адразу пасьля вайны Тэадор Адорна быў узрушаны: «Пісаць вершы пасьля Асьвенціма — гэта барбарства». Мой настаўнік Алесь Адамовіч, чыё імя хачу назваць сёньня з удзячнасьцю, таксама лічыў, што пісаць прозу пра кашмары XX стагодзьдзя — блюзьнерства. Тут нельга выдумляць. Праўду трэба даваць, як яна ёсьць. Патрабуецца «звышлітаратура». Гаварыць павінен сьведка. Можна ўспомніць і Ніцшэ зь яго словамі, што ніводзін мастак ня вытрымае рэальнасьці. Не падніме яе.

Заўсёды мяне мучыла, што праўда не ўмяшчаецца ў адно сэрца, у адзін розум. Што яна нейкая раздробленая, яе шмат, яна розная, і рассыпаная ў сьвеце. У Дастаеўскага ёсьць думка, што чалавецтва ведае пра сябе больш, значна больш, чым яно пасьпела зафіксаваць у літаратуры. Што раблю я? Я зьбіраю штодзённасьць пачуцьцяў, думак, словаў. Зьбіраю жыцьцё свайго часу. Мяне цікавіць гісторыя душы. Побыт душы. Тое, што вялікая гісторыя звычайна прапускае, да чаго ставіцца з пагардай. Займаюся прапушчанай гісторыяй. Ня раз чула і цяпер чую, што гэта не літаратура, гэта дакумэнт. А што такое літаратура сёньня? Хто адкажа на гэтае пытаньне? Мы жывем хутчэй, чым раней. Зьмест рве форму. Ломіць і зьмяняе яе. Усё выходзіць з сваіх берагоў: і музыка, і жывапіс, і ў дакумэнце слова вырываецца за межы дакумэнту. Няма межаў паміж фактам і выдумкай, адно перацякае ў другое. Нават сьведка не бесстароньні. Распавядаючы, чалавек творыць, ён змагаецца з часам, як скульптар з мармурам. Ён — актор і творца.

Мяне цікавіць маленькі чалавек. Маленькі вялікі чалавек, так я б сказала, таму што пакуты яго павялічваюць. Ён сам у маіх кнігах распавядае сваю маленькую гісторыю, а разам са сваёй гісторыяй і вялікую. Што адбылося і адбываецца з намі, яшчэ не асэнсавана, трэба вымавіць. Для пачатку хаця б вымавіць. Мы гэтага баімся, пакуль ня ў стане справіцца са сваім мінулым. У Дастаеўскага ў «Бесах» Шатаў кажа Стаўрогіну перад пачаткам гутаркі: «Мы дзьве істоты сышліся ў бязьмежнасьці... апошні раз у сьвеце. Пакіньце ваш тон і вазьміце чалавечы! Загаварыце хоць раз голасам чалавечым».

Прыблізна так пачынаюцца ў мяне размовы з маімі героямі. Вядома, чалавек кажа з свайго часу, ён ня можа гаварыць зь ніадкуль! Але прабіцца да чалавечай душы цяжка, яна засьмечаная забабонамі стагодзьдзя, яго прыхільнасьцямі і падманамі. Тэлевізарам і газэтамі.

Мне хацелася б узяць некалькі старонак з сваіх дзёньнікаў, каб паказаць, як рухаўся час... як памірала ідэя... Як я ішла па яе сьлядах...

1980 — 1985 гг.

Пішу кнігу пра вайну... Чаму пра вайну? Таму што мы ваенныя людзі — мы або ваявалі, або рыхтаваліся да вайны. Калі прыгледзецца, то мы ўсе думаем па-ваеннаму. Дома, на вуліцы. Таму ў нас так танна каштуе чалавечае жыцьцё. Усё, як на вайне.

Пачынала з сумневаў. Ну, яшчэ адна кніга пра вайну... Навошта?

У адной з журналісцкіх паездак я сустрэлася з жанчынай, яна была на вайне санінструктарам. Расказала: ішлі яны ўзімку праз Ладажскае возера, праціўнік заўважыў рух і пачаў абстрэльваць. Коні, людзі сыходзілі пад лёд. Адбывалася ўсё ноччу, і яна, як ёй здалося, схапіла і пачала цягнуць да берага параненага. «Валаку яго мокрага, голага, думала, вопратку сарвала, — расказвала. — А на беразе выявіла, што прыцягнула велізарную параненую бялугу. І загнула такім трохпавярховым матам — людзі пакутуюць, а зьвяры, птушкі, рыбы — за што? У іншай паездцы я пачула апавяданьне санінструктара кавалерыйскага эскадрону, як падчас бою прыцягнула яна ў варонку параненага немца, але што гэта немец, яна выявіла ўжо ў варонцы, нага ў яго перабіта, сьцякае крывёй. Гэта ж вораг! Што рабіць? Там наверсе свае хлопцы гінуць! Але яна перавязвае гэтага немца і паўзе далей. Прыцягвае рускага салдата, ён непрытомны, калі ачуньвае, хоча забіць немца, а той, калі прыходзіць у прытомнасьць, хапаецца за аўтамат і хоча забіць рускага. «То аднаму па мордзе дам, то другому. Ногі ў нас, — успамінала, — усё ў крыві. Кроў перамяшалася».

Гэта была вайна, якую я ня ведала. Жаночая вайна. Не пра герояў. Не пра тое, як адны людзі гераічна забівалі іншых людзей. Запомнілася жаночае галашэньне: «Ідзеш пасьля бою па полі. А яны ляжаць... Усе маладыя, такія прыгожыя. Ляжаць і ў неба глядзяць. І адных, і другіх шкада ». Вось гэта «і адных, і другіх» падказала мне, пра што будзе мая кніга. Пра тое, што вайна — гэта забойства. Так гэта засталося ў жаночай памяці. Толькі што чалавек усьміхаўся, курыў — і ўжо яго няма. Больш за ўсё жанчыны кажуць пра зьнікненьне, пра тое, як хутка на вайне ўсе ператвараецца ў нішто. І чалавек, і чалавечы час. Так, яны самі прасіліся на фронт, у 17-18 гадоў, але забіваць не хацелі. А памерці былі гатовыя. Памерці за Радзіму. З гісторыі словаў ня выкінеш — за Сталіна таксама.

Кнігу два гады не друкавалі, яе не друкавалі да перабудовы. Да Гарбачова. «Пасьля вашай кнігі ніхто ня пойдзе ваяваць, — вучыў мяне цэнзар. — Ваша вайна страшная. Чаму ў вас няма герояў?» Герояў я не шукала. Я пісала гісторыю праз расказ нікім не заўважанага яе сьведкі і ўдзельніка. Яго ніхто ніколі не распытваў. Што думаюць людзі, проста людзі пра вялікія ідэі — мы ня ведаем. Адразу пасьля вайны чалавек расказаў бы адну вайну, празь дзясяткі гадоў іншую, вядома, у яго нешта мяняецца, таму што ён складае ва ўспаміны ўсё сваё жыцьцё. Усяго сябе. Тое, як ён жыў гэтыя гады, што чытаў, бачыў, каго сустрэў. У што верыць. Нарэшце, шчасьлівы ён або не шчасьлівы. Дакумэнты — жывыя істоты, яны зьмяняюцца разам з намі...

Але я абсалютна ўпэўненая, што такіх дзяўчатак, як ваенныя дзяўчаткі 41-га году, больш ніколі ня будзе. Гэта быў самы высокі час «чырвонай» ідэі, нават вышэйшы, чым рэвалюцыя і Ленін. Іх Перамога дагэтуль засланяе сабой ГУЛАГ. Я бясконца люблю гэтых дзяўчатак. Але зь імі нельга было пагаварыць пра Сталіна, пра тое, як пасьля вайны цягнікі зь пераможцамі ішлі ў Сібір, з тымі, хто быў сьмялейшы. Астатнія вярнуліся і маўчалі. Аднойчы я пачула: «Свабоднымі мы былі толькі ў вайну. На перадавой». Наш галоўны капітал — пакута. Ня нафта, ня газ — пакута. Гэта адзінае, што мы ўвесь час здабываем. Увесь час шукаю адказ: чаму нашы пакуты не канвэртуюцца ў свабоду? Няўжо яны марныя? Меў рацыю Чаадаеў: Расея — краіна бяз памяці, прастора татальнай амнэзіі, цнатлівая сьвядомасьць для крытыкі і рэфлексіі.

Вялікія кнігі валяюцца пад нагамі...

1989

Я — у Кабуле. Я не хацела больш пісаць пра вайну. Але вось я на сапраўднай вайне. З газэты «Праўда»: «Мы дапамагаем братняму афганскаму народу будаваць сацыялізм». Усюды людзі вайны, рэчы вайны. Час вайны.

Мяне ўчора ня ўзялі ў бой: «Заставайцеся ў гатэлі, панначка. Адказвай пасьля за вас». Я сяджу ў гатэлі і думаю: нешта ёсьць амаральнае ў разглядваньні чужой мужнасьці і рызыкі. Другі тыдзень я ўжо тут і не магу вызваліцца ад пачуцьця, што вайна — спараджэньне мужчынскай прыроды, для мяне неспасьціжнай. Але будзённасьць вайны грандыёзная. Я адкрыла для сябе, што зброя прыгожая: аўтаматы, міны, танкі. Чалавек шмат думаў над тым, як лепш забіць іншага чалавека. Вечная спрэчка паміж ісьцінай і прыгажосьцю. Мне паказалі новую італьянскую міну, мая «жаночая» рэакцыя: "Прыгожая. Чаму яна прыгожая?«Па-ваеннаму мне дакладна патлумачылі, што калі на гэтую міну наехаць або наступіць вось так... пад такім вось вуглом... ад чалавека застанецца паўвядра мяса. Пра ненармальнае тут кажуць, як пра нармальнае, само сабой зразумелае. Маўляў, вайна... Ніхто ня траціць розум ад гэтых карцін, што вось ляжыць на зямлі чалавек, забіты не стыхіяй, ня злым лёсам, а іншым чалавекам.

Бачыла загрузку «чорнага цюльпана» (самалёт, які вязе на Радзіму цынкавыя труны з загінулымі). Мёртвых часта апранаюць у старую вайсковую форму яшчэ саракавых гадоў, з галіфэ, бывае, што і гэтай формы не хапае. Салдаты перагаворваліся паміж сабой: «У лядоўню прывезьлі новых забітых. Быццам нясьвежым кабаном пахне». Буду пра гэта пісаць. Баюся, што дома мне не павераць. У нашых газэтах пішуць пра алеі дружбы, якія садзяць савецкія салдаты.

Размаўляю з хлопцамі, многія прыехалі добраахвотна. Прасіліся сюды. Заўважыла, што большасьць зь сем’яў інтэлігенцыі — настаўнікаў, лекараў, бібліятэкараў — адным словам, кніжных людзей. Шчыра марылі дапамагчы афганскаму народу будаваць сацыялізм. Цяпер сьмяюцца зь сябе. Паказалі мне месца ў аэрапорце, дзе ляжалі сотні цынкавых трунаў, таямніча блішчалі на сонцы. Афіцэр, які суправаджаў мяне, не стрымаўся: «Можа тут і мая труна... Засунуць туды... А за што я тут ваюю?» Тут жа спалохаўся сваіх слоў: «Вы гэта не запісвайце».

Ноччу мне сьніліся забітыя, ва ўсіх былі зьдзіўленыя твары: як гэта я забіты? Няўжо я забіты?

Разам з мэдсёстрамі езьдзіла ў шпіталь для мірных афганцаў, мы вазілі дзецям падарункі. Дзіцячыя цацкі, цукеркі, печыва. Мне дасталася штук пяць плюшавых Мішак. Прыехалі ў шпіталь — доўгі барак, з пасьцелі і бялізны ва ўсіх толькі коўдры. Да мяне падышла маладая афганка зь дзіцем на руках, хацела нешта сказаць, за дзесяць гадоў тут усе навучыліся трохі размаўляць па-расейску, я дала дзіцёнку цацку, ён узяў яе зубамі. «Чаму зубамі?» — зьдзівілася я. Афганка ссунула коўдрачку з маленькага цельца, хлопчык быў без абедзьвюх рук. — Гэта твае рускія бамбілі«. Хтосьці ўтрымаў мяне, я падала...

Я бачыла, як наш «Град» ператварае кішлак ў перааранае поле. Была на афганскіх могілках, доўгіх як кішлак. Дзесьці пасярэдзіне могілак крычала старая афганка. Я ўспомніла, як у вёсцы пад Менскам уносілі ў дом цынкавую труну, і як выла маці. Гэта не чалавечы крык быў і не зьвярыны... Падобны да таго, што я чула на кабульскіх могілках...

Прызнаюся, я не адразу стала свабоднай. Я была шчырай са сваімі героямі, і яны давяралі мне. У кожнага з нас быў свой шлях да свабоды. Да Афганістану я верыла ў сацыялізм з чалавечым тварам. Адтуль вярнулася свабоднай ад усіх ілюзій. «Прабач мне, бацька, — сказала я пры сустрэчы, — ты выхаваў мяне зь верай у камуністычныя ідэалы, але дастаткова адзін раз убачыць як нядаўнія савецкія школьнікі, якіх вы з мамай вучыце (мае бацькі былі сельскія настаўнікі), на чужой зямлі забіваюць невядомых ім людзей, каб усе твае словы ператварыліся ў пыл. Мы — забойцы, тата, разумееш!?» Бацька заплакаў.

З Афганістану вярталася шмат вольных людзей. Але ў мяне ёсць і іншы прыклад. Там, у Афганістане, хлопец мне крычаў: «Што ты, жанчына, можаш зразумець пра вайну? Хіба людзі так паміраюць на вайне, як у кнігах і кіно? Там яны паміраюць прыгожа, а ў мяне ўчора сябра забілі, куля трапіла ў галаву. Ён яшчэ мэтраў дзесяць бег і лавіў свае мазгі...» А празь сем гадоў той самы хлопец — цяпер пасьпяховы бізнэсовец, любіць распавядаць пра Афган. — Патэлефанаваў мне: «Навошта твае кнігі? Яны занадта страшныя». Гэта ўжо быў іншы чалавек, ня той, якога я сустрэла сярод сьмерці і які не хацеў паміраць у дваццаць гадоў...

Я пыталася ў сябе, якую кнігу пра вайну я хацела б напісаць. Хацела б напісаць пра чалавека, які не страляе, ня можа стрэліць у іншага чалавека, каму сама думка пра вайну прыносіць пакуты. Дзе ён? Я яго не сустрэла.

1990-1997 гг.

Расейская літаратура цікавая тым, што яна адзіная можа расказаць пра ўнікальны досьвед, празь які прайшла калісьці велізарная краіна. У мяне часта пытаюцца: чаму вы ўвесь час пішаце пра трагічнае? Таму што мы так жывем. Хоць мы жывем цяпер у розных краінах, але ўсюды жыве «чырвоны» чалавек. З таго жыцьця, з тымі ўспамінамі.

Я доўга не хацела пісаць пра Чарнобыль. Я ня ведала, як пра гэта напісаць, зь якім інструмэнтам і адкуль падступіцца? Імя маёй маленькай, закінутай у Эўропе краіны, пра якую сьвет раней амаль нічога ня чуў, загучала на ўсіх мовах, а мы, беларусы, сталі чарнобыльскім народам. Першымі дакрануліся да невядомага. Зрабілася ясна: акрамя камуністычных, нацыянальных і новых рэлігійных выклікаў, наперадзе нас чакаюць больш лютыя і татальныя, але пакуль яшчэ схаваныя ад вока. Нешта ўжо пасьля Чарнобылю прачынілася...

У памяці засталося, як стары таксіст адчайна вылаяўся, калі голуб стукнуўся аб лабавое шкло: «За дзень дзьве-тры птушкі разьбіваюцца. А ў газэтах пішуць сытуацыя пад кантролем».

У гарадзкіх парках зграбалі лісьце і везьлі за горад, там лісьце хавалі. Зразалі зямлю з заражаных плям і таксама хавалі — зямлю хавалі ў зямлі. Хавалі дровы, траву. Ва ўсіх былі крыху вар’яцкія твары. Распавядаў стары пчаляр: «Выйшаў раніцай у сад, чагосьці не хапае, нейкага знаёмага гуку. Ніводнай пчалы... Не чуваць ніводнай пчалы. Ніводнай! Што? Што такое? І на другі дзень яны ня вылецелі і на трэці... Потым нам паведамілі, што на атамнай станцыі — аварыя, а яна побач. Але доўга мы нічога ня ведалі. Пчолы ведалі, а мы не». Чарнобыльская інфармацыя ў газэтах была спрэс з ваенных словаў: выбух, героі, салдаты, эвакуацыя... На самой станцыі працавала КДБ. Шукалі шпіёнаў і дывэрсантаў, хадзілі чуткі, што аварыя — заплянаваная акцыя заходніх спэцслужбаў, каб падарваць лягер сацыялізму. У кірунку Чарнобылю рухалася вайсковая тэхніка, ехалі салдаты. Сыстэма дзейнічала, як звычайна, па-вайсковаму, але салдат з новенькім аўтаматам у гэтым новым сьвеце быў трагічны. Усё, што ён мог, набраць вялікія радыядозы і памерці, калі вернецца дадому.

На маіх вачах дачарнобыльскі чалавек ператвараўся ў чарнобыльскага.

Радыяцыю нельга было ўбачыць, памацаць, пачуць яе пах... Такі знаёмы і незнаёмы сьвет ужо акружаў нас. Калі я паехала ў зону, мне хутка патлумачылі: кветкі рваць нельга, садзіцца на траву нельга, ваду з калодзежа ня піць... Сьмерць таілася паўсюль, але гэта ўжо была нейкая іншая сьмерць. Пад новымі маскамі. У незнаёмым абліччы. Старыя людзі, якія перажылі вайну, зноў зьяжджалі ў эвакуацыю — глядзелі на неба: «Сонца сьвеціць... Няма ні дыму, ні газу. Не страляюць. Ну, хіба гэта вайна? А трэба рабіцца ўцекачамі».

Раніцай усе прагна хапалі газэты і тут жа адкладалі іх з расчараваньнем — шпіёнаў не знайшлі. Пра ворагаў народу ня пішуць. Сьвет без шпіёнаў і ворагаў народу быў таксама незнаёмы. Пачыналася нешта новае. Чарнобыль услед за Афганістанам рабіў нас вольнымі людзьмі.

Для мяне сьвет рассунуўся. У зоне я не адчувала сябе ні беларускай, ні расейкай, ні ўкраінкай, а прадстаўніком біявіду, які можа быць зьнішчаны. Супалі дзьве катастрофы: сацыяльная — сыходзіла пад ваду сацыялістычная Атлянтыда, і касьмічная — Чарнобыль. Падзеньне імпэрыі хвалявала ўсіх: людзі былі заклапочаныя днём і бытам, на што купіць і як выжыць? У што верыць? Пад якія сьцягі зноў стаць? Або трэба вучыцца жыць безь вялікай ідэі? Апошняе нікому не знаёма, бо яшчэ ніколі так не жылі. Перад «чырвоным» чалавекам стаялі сотні пытаньняў, ён перажываў іх у адзіноце. Ніколі ён ня быў такі адзінокі, як у першыя дні свабоды. Вакол мяне былі ўзрушаныя людзі. Я іх слухала...

Закрываю свой дзёньнік...

Што з намі адбылося, калі імпэрыя ўпала? Раней сьвет дзяліўся: кáты і ахвяры — гэта ГУЛАГ, браты і сёстры — гэта вайна, электарат — гэта тэхналёгіі, сучасны сьвет. Раней наш сьвет яшчэ дзяліўся на тых, хто сядзеў і хто саджаў, сёньня дзяленьне на славянафілаў і заходнікаў, на нацыянал-здраднікаў і патрыётаў. А яшчэ на тых, хто можа купіць і хто ня можа купіць. Апошняе, я б сказала, самае жорсткае выпрабаваньне пасьля сацыялізму, бо нядаўна ўсе былі роўныя. «Чырвоны» чалавек так і ня здолеў увайсьці ў тое царства свабоды, пра якое марыў на кухні. Расею падзялілі безь яго, ён застаўся ні з чым. Зьняважаны і абкрадзены. Агрэсіўны і небясьпечны.

Што я чула, калі езьдзіла па Расеі...

— Мадэрнізацыя ў нас магчымая шляхам шарашак і расстрэлаў.

— Расейскі чалавек быццам бы і ня хоча быць багатым, нават баіцца. Чаго ж ён хоча? А ён заўсёды хоча аднаго: каб нехта іншы не зрабіўся багатым. Багацейшым, чым ён.

— Сумленнага чалавека ў нас ня знойдзеш, а сьвятыя ёсьць.

— Нелупцаваных пакаленьняў нам не дачакацца; расейскі чалавек не разумее свабоды, яму патрэбны казак і бізун.

— Два галоўныя расейскія словы: вайна і турма. Скраў, пагуляў, сеў... выйшаў і зноў сеў...

— Расейскае жыцьцё павінна быць злое, нікчэмнае, тады душа падымаецца, яна ўсьведамляе, што не належыць гэтаму сьвету... Чым брудней і крывавей, тым больш для яе прасторы...

— Для новай рэвалюцыі няма ні сілы, ні нейкага вар’яцтва. Куражу няма. Расейскаму чалавеку патрэбная такая ідэя, каб мароз па скуры...

— Так наша жыцьцё і боўтаецца — паміж бардаком і баракам. Камунізм не памёр, нябожчык жывы.

Бяру на сябе сьмеласьць сказаць, што мы змарнавалі свой шанец, які ў нас быў у 90-ыя гады. На пытаньне: якой павінна быць краіна — моцнай або годнай, дзе людзям добра жыць, выбралі першы — моцнай. Цяпер зноў час сілы. Расейцы ваююць з украінцамі. З братамі. У мяне бацька — беларус, маці — украінка. І так у многіх. Расейскія самалёты бамбуюць Сырыю...

Час надзеі зьмяніўся часам страху. Час павярнуў назад... Час сэканд-хэнд...

Цяпер я ня ўпэўненая, што дапісала гісторыю «чырвонага» чалавека...

У мяне тры дамы — мая беларуская зямля, радзіма майго бацькі, дзе я пражыла ўсё жыцьцё, Украіна, радзіма маёй мамы, дзе я нарадзілася, і вялікая расейская культура, безь якой я сябе не ўяўляю. Яны мне ўсе дарагія. Але цяжка ў наш час казаць пра любоў.

© The Nobel Foundation, 2015

Ігар Лосік Кацярына Андрэева Ірына Слаўнікава Марына Золатава Андрэй Кузьнечык
XS
SM
MD
LG