Валеры Гапееў
Нядаўна ў выдавецтве «Elephant Publishing» (Нью-Ёрк, ЗША) выйшла кніга Ўладзіслава Ахроменкі «Музы і сьвіньні» ў перакладзе на расейскую мову. Як мы ўжо ўсе дружна забыліся, гэтая кніга намінавалася на леташнюю прэмію Гедройця і атрымала адну, бадай што, з самых зьнішчальных рэцэнзій. Батлеечныя гісторыі з пляскатымі пэрсанажамі — прыкладна так можна ў некалькіх словах перадаць сутнасьць рэцэнзіі.
Ня буду спрачацца наконт батлейкі. І наконт драўляных лялек замест герояў. Але варта вось што згадаць: батлейка ўвайшла ў гісторыю Беларусі найперш як апавядальніца біблейскіх гісторый, гісторый Новага Запавету. І той, хто хоць павярхоўна знаёміўся з Эвангельлем, мусіць прызнаць: няма там ніводнай выпадковай гісторыі, другаснага пэрсанажу, лішняга выразу.
У рамане «Музы і свіньні» Ўладзіслава Ахроменкі гэтаксама няма выпадковых гісторый. Бы ў той колішняй батлейцы, ягоныя героі — кардонныя, з ануч, ці драўляныя. Але кожная з гісторый мае сваю глыбіню, і калі яны складваюцца разам, перад намі паўстае бездань — жахлівая глыбіня дэградацыі грамадзтва часоў позьняга Савецкага Саюзу.
Уся кніга Ахроменкі, усе гэтыя батлеечныя, як выказалася адна аўтарка ў рэцэнзіі, гісторыі ня выклікалі ў мяне ані ўсьмешкі, а калі і была яна, дык сумная ці гаркавая. Хоць падаецца, усё ў кнізе ёсьць для добрага настрою: шчодрай рукой рассыпаныя нечаканыя і трапныя эпітэты, стае іроніі і сатыры, аўтар, кажучы сеціўным слэнгам, у бальшыні выпадкаў сьцябецца, колькі можа, на ўсю моц сваёй прафэсійнасьці. А ў ягонай прафэсійнасьці сумнявацца не выпадае.
Але мне не было сьмешна. У нейкі момант мне падалося, што перада мной — чарговая чарнуха пра часы саўка, і я адклаў кнігу ўбок, прачытаўшы траціну. Але нешта не адпускала, нешта цягнула мой позірк да вокладкі. Гэтае нешта было падобным да таго самага пачуцьця, зь якім я гляджу на свой армейскі альбом: і хочацца разгарнуць, ды ведаеш, што столькі зусім нярадаснага абудзіцца з успамінамі.
Нашае саўковае мінулае хавае наш сорам. Сорам ад асэнсаваньня таго, кім мы былі. (І яшчэ вялікае-вялікае пытаньне — ці сталіся іншымі?)
Вярнуўся да кнігі, пачаў чытаць ад пачатку.
Бадай што з кожным героем аповеду адбываецца мэтамарфоза — і герой раптоўна, адным абзацам, сказам паўстае перад намі ў іншым выглядзе. Хам і самадур дзед Талаш, які не выклікае ні каліва сымпатыі, нечакана робіцца зразумелым дарэшты. «Бяры, пакуль даюць». І тут раптам праяўляецца, паўстае схаваны пры першым, хуткім прачытаньні, іншы герой аўтара, герой нябачны, але які заўсёды прысутнічае ў кожнай гісторыі, герой галоўны, герой бесчалавечны, жорсткі, непадкупны.
Кожная гісторыя Ахроменкі паказвае, як абставіны лепяць з нас, бы з плястыліну, такіх, якія маюць максымальна магчымую жыцьцяздольнасьць (і прадукцыйнасьць!) у новых умовах. Або наадварот, путы абставінаў раптоўна падаюць, зьнікаюць, і тады надыходзіць поўная разгубленасьць, няздольнасьць часьцінкі аб’екту, што ня можа стацца самастойным суб’ектам жыцьця, думаць, вырашаць, дзейнічаць.
Мэтамарфоза гэтых «часьцінак народу» іншы раз сягае да такой мяжы, за якой наступае патрэба пераасэнсаваньня сваёй высновы, якая як быццам і была зробленая дакладна. Як, да прыкладу, у аповедзе з сэксотам філярмоніі. Гад, чмо і сволач — і ніякіх іншых адзнак. Але вось галоўны герой — абставіны — паказваюць свой характар і рэзка мяняюцца. І той самы сэксот, у чорнай душы, у чарнаце мысьленьня якога мы не сумняваліся, раптам шчыра прызнаецца ў сваёй нянавісьці да савецкай сыстэмы. Гэта, бадай што, найяскравейшы выпадак мэтамарфозы, у якім месьціцца ўся нашая колішняя савецкая плястылінавая сутнасьць: мы ня мелі ніколі свайго стрыжня, мы займалі, бы вада ў сасудзе, ягоную форму, абставіны ляпілі з нас тых, якія маглі выжыць. Плястылінавую сутнасьць мае нейкі там ідэоляг з ЦК, які мог раз на тыдзень пераўвасабляцца ў дзянікінца — абставіны дазвалялі.
Прыстасаванасьць — вось чым быў напоўніцу заняты мозг савецкага чалавека на пачатку ягонага жыцьця; прыстасаванасьць сталася галоўнай функцыяй плястылінавага арганізму падчас усяго ягонага існаваньня. Абставіны пераўтвараюцца ў прэс-форму, пад якую трапляе чарговы пэрсанаж, нехта нябачны цісьне кнопку... мы ня ведаем, што там за пуансон і матрыца ўсталяваныя на прэс-форме, але, яшчэ не дайшоўшы і да траціны кнігі, дакладна разумеем: зьменіцца! Ня вытрымае, ня здолее, пераўтворыцца. Бо плястылінавы.
Тое, што ва ўсіх гісторыях Ахроменкі дзейнічаюць не сапраўдныя героі, а ўсяго толькі пэрсанажы-накіды, мае сваё цьвёрдае і яснае абгрунтаваньне: усё тую ж плястылінавасьць савецкіх людзей. Бо кожны зь іх мог стацца кожным. Сыстэма закідвала савецкага чалавека ў пэўныя ціскі абставінаў — і атрымлівала на выхадзе гатовы прадукт. З учорашняга сьціплага і цёмнага калгасьніка рабіла хітрага і адданага гэбіста, з памяркоўнага юнака-рабочага — бяздушнага камсамольскага лідэра. І наадварот.
Некаму шанцуе ў гісторыях Ахроменкі, і прарываецца вонкі сапраўднае чалавечае, асабістае. Толькі вось ніякай сымпатыі нават да такіх герояў не ўзьнікае, бо ведаем дакладна: зьменяцца абставіны, ціскане зьверху важкая прэс-форма, і ўсталюецца статус-кво.
Гэткім чынам, герою проста не было месца — і насуперак той літаратуры, дзе моц духу ўздымаецца сьцягам над шэрым морам шэрых асобаў, Ахроменка паказвае савок такім, якім ён насамрэч быў: халодны плястылін. Тут не было і не магло быць герояў, а калі яны раптам і знаходзіліся, то былі ня правілам, а выняткам, і выняткам непажаданым для ня проста бальшыні, а для ўсёй плястылінавай масы. Праз сваіх безаблічных пэрсанажаў, якія робяцца цэнтральнымі фігурантамі падзей, аўтар перадае самую жудасьць савецкай сыстэмы: яе героем і антыгероем быў зьлеплены самой жа сыстэмай чалавечак, выпадкова выхаплены нейкім мэханізмам са свайго звыклага асяродзьдзя. І таму, як ні сьмешна, як ні камічна выглядае сытуацыя, ты не ўсьміхаесься, бо ты ведаеш: і ты, ты сёньняшні, мог апынуцца ў дакладна такім месцы, у дакладна такі час. Галоўнае балючае прызнаньне самому сабе: ты мусіш згадзіцца з тым, што зрабіў бы тое самае. Менавіта таму табе прыкра чытаць і пра бабульку, якая адмовілася ад іншаземнай спадчыны, бо гэтак жа зрабіла б і твая маці, і маці мільёнаў такіх, як ты.
Уладзіслаў Ахроменка — ня проста бязьлітасны хірург, ягоныя радкі перапоўненыя халоднай нянавісьцю да тых самых абставінаў, а дакладней, вядома ж, да сыстэмы, якая стварыла іх, надзяліла ўсёмагутнай магчымасьцю гнуць, ламаць, падпарадкоўваць.
Вось здымаецца фінальная сцэна фільму пра вайну. Ролю дачкі падпольшчыцы, закатаванай фашыстамі, выконвае дачка рэжысэра. Не атрымліваюцца ў дзіцяці тыя сьлёзы перад магілай «маці», якія трэба рэжысэру. Ён выклікае з дому сваю жонку, маці гераіні, тая сьпяшаецца на вакзал і... гіне. Рэжысэр загадаў схаваць ад дачкі вестку пра сьмерць маці. І вось толькі пасьля ўсяго (мабыць, як працьверазелі пасьля хаўтур) бацька вядзе дачку на могілкі. І тут апавядае пра ўсё — ля магілы. А ў кустах, абраўшы найлепшы ракурс, сядзяць з камэрамі апэратар, а іхняя задача — зьняць сапраўдныя сьлёзы на тварыку, сапраўдны боль у вачах, момант асэнсаваньня незваротнасьці...
Мне зразумела цяпер, чаму без усьмешкі чыталася кніга. Бо страшна было азірнуцца: раптам нехта побач, хто чытае твае думкі, выгукне роспачнае для цябе і страшнае: а хіба сталіся мы іншымі? Хіба можа зьнікнуць мінулае, калі Яно — унутры нас саміх?
