Лінкі ўнівэрсальнага доступу

​Як уратаваць прэмію Гедройця? Чатыры парады


Прэмія імя Ежы Гедройця ўручаецца штогод з 2012 году за найлепшую кнігу прозы на беларускай мове. Яе заснавальнікамі выступілі Амбасада Рэспублікі Польшча ў Рэспубліцы Беларусь, Польскі інстытут у Менску, Беларускі ПЭН-цэнтар і Саюз беларускіх пісьменьнікаў.

У прэмію былі ўкладзены вялікія грошы і спадзяваньні, але пакуль яна не дасягнула галоўнай мэты, якая ставіцца a priori перад кожнай літаратурнай прэміяй: садзейнічаць пашырэньню ролі кніг і чытаньня ў грамадзтве. Больш за тое, адбываецца адваротны працэс: уручэньне прэміі суправаджаецца скандаламі, у прыватнасьці, журы рэгулярна абвінавачваюць у прасоўваньні «сваіх» аўтараў. З-за гэтага пэўная частка беларускіх чытачоў байкатуе вынікі прэміі, ставіцца да кніг ляўрэатаў і іх саміх з прадузятасьцю і недаверам.

Сёньня можна канстатаваць, што шырокага розгаласу ў беларускім грамадзтве прэмія Гедройця ня мае — яна застаецца thing-in-itself, прадметам карысьлівых зацікаўленьняў вузкага кола сталічнага бамонду.

Між тым сытуацыя не безнадзейная, і ўратаваць прэмію Гедройця ад няўвагі і забыцьця цалкам магчыма — дзеля таго, каб яна нарэшце зрабілася сапраўдным сьвятам беларускай літаратуры. На мой погляд, каб гэта адбылося, трэба выканаць некалькі пунктаў.

1. Журы мусіць удакладніць ідэйна-эстэтычныя крытэрыі, зыходзячы зь якіх прысуджаецца прэмія, і давесьці іх да ведама намінантаў, крытыкаў, чытачоў.

Пакуль у падпункце 1.2. п. 1 Палажэньня аб прэміі пазначана толькі, што яна даецца «за найлепшую кнігу, напісаную на беларускай мове, у жанрах „мастацкая проза“ і „эсэістыка“». Кожны з чальцоў журы, відавочна, укладае ў панятак «найлепшая кніга» ўласны зьмест, цягнучы воз у свой бок. Гэта — «корень всех зол» прэміі Гедройця, які адмоўна ўплывае на яе прамежкавыя і канчатковыя вынікі, далейшае жыцьцё кніг. Ня дзіва, што журы, камэнтуючы зроблены выбар, ня можа яго абгрунтаваць, фактычна ўхіляецца ад ацэнак, а чытачы — ня здольныя ўцяміць, за што менавіта абрана тая ці іншая кніга.

2. Склад журы ня мусіць кардынальна мяняцца; у яго не павінны ўваходзіць ляўрэаты прэміі Гедройця.

Той факт, што за непрацяглы час існаваньня прэміі склад журы пасьпеў істотна абнавіцца (у журы—2015 мы пабачым толькі некалькіх чалавек з журы-2012), можа сьведчыць аб унутраных хістаньнях, канфлікце інтарэсаў, адсутнасьці каманднай гульні на полі. Так быць не павінна!

І дарэчы, чаму ў журы «ўваход вольны» намінантам і пераможцам прэміі? У вачах чытацка-пісьменьніцкай грамады гэта выглядае як змова: «Сёлета ты мяне прапанаваў у журы, у наступным годзе я табе прэмію дам, а потым мы зноў ракіровачку зробім і грошы падзелім». Удвая дзіўна бачыць тут «шэрага кардынала беларускай літаратуры» Адама Глобуса, які колькі гадоў таму заснаваў уласную літаратурную прэмію.

Між іншым у склад журы прэміі Гедройця маглі б увайсьці дзеячы культуры, а таксама бібліятэкары, прадстаўнікі іншых навуковых прафэсіяў.

3. Чытачы маюць права ўплываць на прэмію, у тым ліку шляхам галасаваньня; ім мусіць быць прадстаўлены бясплатны доступ да кніг-намінантаў.

Прэмія Гедройця, безумоўна, можа ўлічваць вопыт іншых краінаў. Прыкладам, пасьля абвяшчэньня «кароткага сьпісу» Нацыянальнай літаратурнай прэміі «Большая книга» (Расея) распачынаецца чытацкае галасаваньне. Цягам некалькіх месяцаў на сайтах онлайнавых бібліятэк-партнэраў прэміі можна азнаёміцца з усімі кнігамі, якія выйшлі ў фінал. Творы публікуюцца з дазволу праваўладальнікаў; іх можна бясплатна чытаць як са стацыянарных кампутэраў, так і з экранаў розных гаджэтаў пры дапамозе мабільнага прыстасаваньня Bookmate.

Само чытацкае галасаваньне праводзіцца ў сацыяльнай сетцы Facebook; тры пераможцы вызначаюцца па колькасьці «лайкаў».

Што цікава, выбар чытачоў і афіцыйнага журы прэміі «Большая книга», памер прызавога фонду, які, дарэчы, — другі ў сьвеце (пасьля Нобэлеўскай прэміі па літаратуры), неаднаразова супадаў. Гэта падвышае давер да прэміі і яе пераможцаў, заахвочвае чытачоў да актыўнага ўдзелу ў літаратурным жыцьці краіны. Кожны голас мусіць быць улічаны ня толькі ў палітыцы.

4. Прэмія Гедройця павінна выйсьці за межы сталіцы.

Гэта патрэбна дзеля зьмены ненармальнай сытуацыі, калі адзін беларускі горад (Менск) дзесяцігодзьдзямі рэпрэзэнтуе ўсю нацыянальную культуру. Фінал галасаваньня можна арганізаваць ня толькі ў адным з абласных цэнтраў Беларусі, але і ў тым або іншым шараговым беларускім мястэчку. Да гэтага часу неабходна зрабіць вялікую працу: зладзіць па ўсёй Беларусі прэзэнтацыі кніг-намінантаў прэміі Гедройця. Краіна павінна ведаць сваіх сапраўдных герояў, памятаць, што беларускамоўная кніга жыве, нягледзячы на ўсе перашкоды.

Ці прыслухаецца да парадаў шаноўнае журы?

Ігар Лосік Кацярына Андрэева Ірына Слаўнікава Марына Золатава Андрэй Кузьнечык
XS
SM
MD
LG