У інтэрвію Радыё Свабода Алесь Наварыч распавядае пра тое, як яго пагрозамі прымусілі ўступіць у «праўладны» саюз пісьменьнікаў і што надышоў час прымаць важныя рашэньні.
Радыё Свабода: «Спадар Алесь, распавядзіце, калі ласка, чаму вы прынялі рашэньне выйсьці з аднаго саюзу пісьменьнікаў і перайсьці ў іншы?»
Алесь Наварыч: «Пераходу як такога фактычна не было. Як не было і першага пераходу — зь незалежнага ў праўладны саюз. Яны (кіраўніцтва СПБ. — РС) ня мелі права патрабаваць ці прасіць ад мяне перайсьці, перааформіцца ў гэты саюз. Юрыдычнага права ня мелі. Я пра гэта проста ня ведаў.
Фактычна гэта былі такія палітычныя гульні — стварэньне праўладнага саюзу. Заганялі чародамі. Бралі каго заўгодна ў гэты саюз. Паколькі я працаваў у дзяржаўнай установе, сузаснавальнікам якой быў нібыта праўладны саюз, то ўвесь час аказваўся такі ціск, як цяпер модна гаварыць — адміністрацыйны. Ледзь не пагрозы былі, што мы з вамі можам разьвітацца, калі вы нас ня будзеце падтрымліваць.
І адзінае, што ад мяне патрабавалася — гэта напісаць заяву, я гавару шчыра. Прычым адна заява — аб выхадзе зь незалежнага саюзу. І другая заява — аб уваходзе ў праўладны саюз. Карацей, так адбылося. Гэта было ўжо даўно — гадоў пяць, мабыць, калі ня больш.
Але калі я стаў нядаўна кантактаваць зь людзьмі зь незалежнага саюзу і даведаўся, што тыя ня мелі юрыдычнага права, проста, так сказаць, наехалі, кажучы бытавой мовай, то я зноў напісаў заяву аб уваходзе ў незалежны саюз».
РС: «Што сабою ўяўляе „праўладны“ саюз, якія там парадкі?»
АН: «Я ніяк ня ўдзельнічаў у жыцьці гэтага чаргінцоўскага саюзу. Не хадзіў на іхныя паседжаньні, не цікавіўся іхнымі навінамі, усё гэта абсалютна па-за маім жыцьцём было.
Ім патрэбна было імя: у холдынгу працуе Наварыч, і гэты Наварыч мусіць быць нашым сябрам. Вось яны гэтага дамагліся, а больш я іх не цікавіў. І яны мяне не цікавілі».
РС: «Яны вам не дапамагалі?»
АН: «А каму яны могуць чымсьці дапамагчы?! Я ім магу дапамагчы, а яны мне чым могуць?!
Сэнс у чым, з чаго мы зыходзім: мы зыходзім з таго, што ў савецкі час, калі дзяржава фінансавала гэты саюз, калі былі нейкі сродкі, тая ж Іслач (санаторый, які належаў Саюзу пісьменьнікаў. — РС) і гэтак далей, то ўжо ў той час быў такі нефармальны саюз „Тутэйшыя“. Яны былі супраць таго, што дзяржава — савецкая, пракамуністычная — падтрымлівала пісьменьнікаў. І калі ты нешта ўзяў у гэтай дзяржавы, тую ж пуцёвачку ў Іслач, то ты павінен адпрацаваць.
Гэта яшчэ закапанае ў тыя бальшавіцкія, трыццатыя гады, калі былі нейкія незалежніцкія пісьменьніцкія суполкі нават пралетарскага кшталту. І іх тады паразганялі і загналі ў адзін „горкаўскі“ саюз, каб кіраваць літаратурным працэсам.
Наш беларускі савецкі пісьменьніцкі саюз таксама атрымліваў ад дзяржавы нейкія сродкі і трымаў пісьменьнікаў „в узде“. Таму ў нас і не было ніякіх пісьменьнікаў-дысыдэнтаў, так я думаю.
Таму я і не чакаў і не чакаю ніякай дапамогі. Гэта мая пазыцыя. Калі нехта нечым частуе, значыць, некалі нешта папросіць».
РС: «А чаму ж вы ўсё ж пайшлі ў другі, незалежны, саюз?»
АН: «Гэта проста сымбалічна. Частка жыцьця прайшла з тым саюзам, гістарычным, які стварыўся правільна, пераўсьвядоміў сваю ролю. І палітычны працэс так адбыўся, што непраўладны саюз увесь час заставаўся (а гэта нават унікальна) незалежніцкай тэрыторыяй, якая за мову, за літаратуру, за незалежнасьць, за бацькаўшчыну.
Гэта тэрыторыя, якая супадае з маімі паглядамі на жыцьцё. А „чаргінцоўскі“ саюз — праўладны, літаратурная такая, цяперашнімі рэаліямі кажучы, „цітушка“. Вось і ўсё».
РС: «Цяпер пісьменьнікі проста „пачкамі“ выходзяць з праўладнага саюзу. Як вы можаце гэта патлумачыць?»
АН: «Само стварэньне гэтага праўладнага саюзу было штучным. Гэта была спроба расколу, каб зьнішчыць сапраўдны саюз. А калі сапраўдны саюз існуе, то навошта такі несапраўдны?
Самі пісьменьнікі, сутнасьць пісьменьніцтва ў чым: калі браць вузка, гэта праўда. А калі няпраўда, то навошта заставацца ў арганізацыі, дзе гэтая няпраўда ўзьнятая на шчыт? Неяк так. І заставацца ў арганізацыі, дзе такі застой, дзе ўсе засталіся я ня ведаю ў якім стагодзьдзі, у стане літаратурнай саўковасьці, савецкасьці (я слова „саўковасьць“ не люблю).
А час паказвае, што ўсё ж такі адбываюцца працэсы, вось на Ўкраіне, напрыклад, і трэба нешта рабіць. Гэта ўжо ня кажучы пра дзясяткі асаблівасьцяў. Людзі ж розныя. Аднаму людзі не падабаюцца, у іншага ідэі. Той бачыць, што не фінансуецца, што абяцанкі Чаргінца марныя. Шмат абставін, матываў, адназначна нельга сказаць. Цэлы веер гэтых прычын.
Хаця асноўная прычына — час ідзе, і становіцца ўсё больш і больш зразумелым, што сёньняшні палітычны стан у нашай дзяржаве — гэта застой. Так што, выбачайце, трэба неяк ратавацца, хоць бы зрабіць адзін маленькі крок — сысьці ад гэтага застою ў літаратурным арганізацыйным працэсе, то бок пайсьці ад Чаргінца. Можа, так?»
РС: «Скажыце, калі ласка, над чым вы цяпер працуеце? Чым жывяце?»
АН: «Гэта ўжо іншая справа. Пісьменьнік не павінен, а можа, і павінен займацца палітыкай. Можа, бывае такі час, што пісьменьнікі толькі палітыкай і павінны займацца. У цяперашнім часе проста дэпрэсія ідзе ў духоўным жыцьці. Калі зьнешняя палітыка ў нас прыціснутая, наступае рэгрэс, і ня ўсе могуць быць такімі барацьбітамі, унутрана моцнымі, стойкімі, натхняльнікамі іншых барацьбітоў.
Калі ўжо адказваць, чым я займаюся, то ёсьць шмат праектаў. Яны ўсе, праўда, у падвешаным стане. Займаюся рознымі сюжэтамі, спрабую што-небудзь напісаць. Як Бог дае — пішацца, як Бог не дае — ня пішацца. У дадзеным выпадку, маючы на ўвазе Бога — гэта муза, вось такая справа.
Вы павінны адчуваць, што ня ўсе пісьменьнікі могуць вас выкласьці на талерачцы, што вось я сёньня пішу тое і тое. Нібыта я прыадкрываю аўру, разрываю гэтую аўру.
Вядомы яшчэ адзін парадокс: калі некаму пачынаеш расказваць пра нейкі сюжэт, то ён ад цябе ўцякае... Калі дзеліш зь некім задумкі, то яны помсьцяць і згасаюць. Так што канкрэтна я вам не хачу нічога гаварыць...»
РС: «Ці чакаць у бліжэйшы час вашых публікацый?»
АН: «Таксама цікавае пытаньне, зьвязанае з парадоксам. Як тут растлумачыць?
Сэнс у тым, што ёсьць пэўнае кола чытачоў, якія вераць у мяне, любяць мае творы, і, канечне, я перад імі ў вялікай запазычанасьці. Я абавязкова павінен і друкавацца, і павінен абнадзейваць іх, што вось у мяне ў працэсе работы столькі твораў. Але пісьменьнік ня толькі ў канкрэтнай рэальнай сытуацыі з прамежкам часу ў тыдзень, месяц, год...
Пісьменьнік — гэта нейкая пазачасавая рэальнасьць.
Было б вельмі сьмешна, каб да Кафкі прыйшоў чытач і стаў патрабаваць ад яго: калі ты што надрукуеш? Калі вядома, што Кафка стаў сапраўдным пісьменьнікам толькі пасьля сьмерці. Кафка гэтага чытача не зразумеў бы... Ці выгнаў бы».
Радыё Свабода: «Спадар Алесь, распавядзіце, калі ласка, чаму вы прынялі рашэньне выйсьці з аднаго саюзу пісьменьнікаў і перайсьці ў іншы?»
Алесь Наварыч: «Пераходу як такога фактычна не было. Як не было і першага пераходу — зь незалежнага ў праўладны саюз. Яны (кіраўніцтва СПБ. — РС) ня мелі права патрабаваць ці прасіць ад мяне перайсьці, перааформіцца ў гэты саюз. Юрыдычнага права ня мелі. Я пра гэта проста ня ведаў.
Фактычна гэта былі такія палітычныя гульні — стварэньне праўладнага саюзу. Заганялі чародамі. Бралі каго заўгодна ў гэты саюз. Паколькі я працаваў у дзяржаўнай установе, сузаснавальнікам якой быў нібыта праўладны саюз, то ўвесь час аказваўся такі ціск, як цяпер модна гаварыць — адміністрацыйны. Ледзь не пагрозы былі, што мы з вамі можам разьвітацца, калі вы нас ня будзеце падтрымліваць.
І адзінае, што ад мяне патрабавалася — гэта напісаць заяву, я гавару шчыра. Прычым адна заява — аб выхадзе зь незалежнага саюзу. І другая заява — аб уваходзе ў праўладны саюз. Карацей, так адбылося. Гэта было ўжо даўно — гадоў пяць, мабыць, калі ня больш.
Але калі я стаў нядаўна кантактаваць зь людзьмі зь незалежнага саюзу і даведаўся, што тыя ня мелі юрыдычнага права, проста, так сказаць, наехалі, кажучы бытавой мовай, то я зноў напісаў заяву аб уваходзе ў незалежны саюз».
РС: «Што сабою ўяўляе „праўладны“ саюз, якія там парадкі?»
АН: «Я ніяк ня ўдзельнічаў у жыцьці гэтага чаргінцоўскага саюзу. Не хадзіў на іхныя паседжаньні, не цікавіўся іхнымі навінамі, усё гэта абсалютна па-за маім жыцьцём было.
Ім патрэбна было імя: у холдынгу працуе Наварыч, і гэты Наварыч мусіць быць нашым сябрам. Вось яны гэтага дамагліся, а больш я іх не цікавіў. І яны мяне не цікавілі».
РС: «Яны вам не дапамагалі?»
АН: «А каму яны могуць чымсьці дапамагчы?! Я ім магу дапамагчы, а яны мне чым могуць?!
Сэнс у чым, з чаго мы зыходзім: мы зыходзім з таго, што ў савецкі час, калі дзяржава фінансавала гэты саюз, калі былі нейкі сродкі, тая ж Іслач (санаторый, які належаў Саюзу пісьменьнікаў. — РС) і гэтак далей, то ўжо ў той час быў такі нефармальны саюз „Тутэйшыя“. Яны былі супраць таго, што дзяржава — савецкая, пракамуністычная — падтрымлівала пісьменьнікаў. І калі ты нешта ўзяў у гэтай дзяржавы, тую ж пуцёвачку ў Іслач, то ты павінен адпрацаваць.
Гэта яшчэ закапанае ў тыя бальшавіцкія, трыццатыя гады, калі былі нейкія незалежніцкія пісьменьніцкія суполкі нават пралетарскага кшталту. І іх тады паразганялі і загналі ў адзін „горкаўскі“ саюз, каб кіраваць літаратурным працэсам.
Наш беларускі савецкі пісьменьніцкі саюз таксама атрымліваў ад дзяржавы нейкія сродкі і трымаў пісьменьнікаў „в узде“. Таму ў нас і не было ніякіх пісьменьнікаў-дысыдэнтаў, так я думаю.
Таму я і не чакаў і не чакаю ніякай дапамогі. Гэта мая пазыцыя. Калі нехта нечым частуе, значыць, некалі нешта папросіць».
РС: «А чаму ж вы ўсё ж пайшлі ў другі, незалежны, саюз?»
АН: «Гэта проста сымбалічна. Частка жыцьця прайшла з тым саюзам, гістарычным, які стварыўся правільна, пераўсьвядоміў сваю ролю. І палітычны працэс так адбыўся, што непраўладны саюз увесь час заставаўся (а гэта нават унікальна) незалежніцкай тэрыторыяй, якая за мову, за літаратуру, за незалежнасьць, за бацькаўшчыну.
Гэта тэрыторыя, якая супадае з маімі паглядамі на жыцьцё. А „чаргінцоўскі“ саюз — праўладны, літаратурная такая, цяперашнімі рэаліямі кажучы, „цітушка“. Вось і ўсё».
РС: «Цяпер пісьменьнікі проста „пачкамі“ выходзяць з праўладнага саюзу. Як вы можаце гэта патлумачыць?»
АН: «Само стварэньне гэтага праўладнага саюзу было штучным. Гэта была спроба расколу, каб зьнішчыць сапраўдны саюз. А калі сапраўдны саюз існуе, то навошта такі несапраўдны?
Самі пісьменьнікі, сутнасьць пісьменьніцтва ў чым: калі браць вузка, гэта праўда. А калі няпраўда, то навошта заставацца ў арганізацыі, дзе гэтая няпраўда ўзьнятая на шчыт? Неяк так. І заставацца ў арганізацыі, дзе такі застой, дзе ўсе засталіся я ня ведаю ў якім стагодзьдзі, у стане літаратурнай саўковасьці, савецкасьці (я слова „саўковасьць“ не люблю).
А час паказвае, што ўсё ж такі адбываюцца працэсы, вось на Ўкраіне, напрыклад, і трэба нешта рабіць. Гэта ўжо ня кажучы пра дзясяткі асаблівасьцяў. Людзі ж розныя. Аднаму людзі не падабаюцца, у іншага ідэі. Той бачыць, што не фінансуецца, што абяцанкі Чаргінца марныя. Шмат абставін, матываў, адназначна нельга сказаць. Цэлы веер гэтых прычын.
Хаця асноўная прычына — час ідзе, і становіцца ўсё больш і больш зразумелым, што сёньняшні палітычны стан у нашай дзяржаве — гэта застой. Так што, выбачайце, трэба неяк ратавацца, хоць бы зрабіць адзін маленькі крок — сысьці ад гэтага застою ў літаратурным арганізацыйным працэсе, то бок пайсьці ад Чаргінца. Можа, так?»
РС: «Скажыце, калі ласка, над чым вы цяпер працуеце? Чым жывяце?»
АН: «Гэта ўжо іншая справа. Пісьменьнік не павінен, а можа, і павінен займацца палітыкай. Можа, бывае такі час, што пісьменьнікі толькі палітыкай і павінны займацца. У цяперашнім часе проста дэпрэсія ідзе ў духоўным жыцьці. Калі зьнешняя палітыка ў нас прыціснутая, наступае рэгрэс, і ня ўсе могуць быць такімі барацьбітамі, унутрана моцнымі, стойкімі, натхняльнікамі іншых барацьбітоў.
Калі ўжо адказваць, чым я займаюся, то ёсьць шмат праектаў. Яны ўсе, праўда, у падвешаным стане. Займаюся рознымі сюжэтамі, спрабую што-небудзь напісаць. Як Бог дае — пішацца, як Бог не дае — ня пішацца. У дадзеным выпадку, маючы на ўвазе Бога — гэта муза, вось такая справа.
Вы павінны адчуваць, што ня ўсе пісьменьнікі могуць вас выкласьці на талерачцы, што вось я сёньня пішу тое і тое. Нібыта я прыадкрываю аўру, разрываю гэтую аўру.
Вядомы яшчэ адзін парадокс: калі некаму пачынаеш расказваць пра нейкі сюжэт, то ён ад цябе ўцякае... Калі дзеліш зь некім задумкі, то яны помсьцяць і згасаюць. Так што канкрэтна я вам не хачу нічога гаварыць...»
РС: «Ці чакаць у бліжэйшы час вашых публікацый?»
АН: «Таксама цікавае пытаньне, зьвязанае з парадоксам. Як тут растлумачыць?
Сэнс у тым, што ёсьць пэўнае кола чытачоў, якія вераць у мяне, любяць мае творы, і, канечне, я перад імі ў вялікай запазычанасьці. Я абавязкова павінен і друкавацца, і павінен абнадзейваць іх, што вось у мяне ў працэсе работы столькі твораў. Але пісьменьнік ня толькі ў канкрэтнай рэальнай сытуацыі з прамежкам часу ў тыдзень, месяц, год...
Пісьменьнік — гэта нейкая пазачасавая рэальнасьць.
Было б вельмі сьмешна, каб да Кафкі прыйшоў чытач і стаў патрабаваць ад яго: калі ты што надрукуеш? Калі вядома, што Кафка стаў сапраўдным пісьменьнікам толькі пасьля сьмерці. Кафка гэтага чытача не зразумеў бы... Ці выгнаў бы».
