Апошнім часам Анатоль Сыс рэдка зьяўляецца на публіцы. Пачуўшы гэта, нехта з палёгкаю ўздыхне, прыгадаўшы яго з каструляй баршчу ў паважаным прэзыдыюме ці няўседлівым і вечна абураным у шматлюднай залі. Але найбольшую трывогу выклікала тое, што падобныя дзівацтвы рабіліліся ледзь не адзіным сродкам самавыяўленьня для таленавітага паэта. А таму выхад у сьвет яго новай кнігі зацікавіў чытачоў — ну няўжо Сыс не зьмяніўся, не ўзяўся нарэшце за розум? Калі паэт прыйшоў у “Вольную студыю”, наша гутарка пачалася з абмеркаваньня кнігі, якая і сваёй назвай, і мастацкай аздобай падказала першыя пытаньні.
(Міхась Скобла: ) “Анатоль, з тваім новым зборнікам будуць мець клопат бібліёграфы, рэгіструючы яго ў каталёгах. Аўтар — Сыс, назва таксама — “Сыс”. Навошта ты й тут стварыў праблему?”
(Анатоль Сыс: ) “Я ў гэтым не вінаваты. Я хацеў назваць кніжку “Лён”. Але яе афармляў мастак Аляксей Марачкін, і ён прапанаваў назваць яе “Сыс”. А мне што? Кажу — назаві мяне хоць чыгуном, толькі ў печ ня стаў. Сказаў гэтак ды й паехаў дамоў, у вёску Гарошкаў Рэчыцкага раёну. Мама мая хварэе моцна, і таму я павінен быць пры ёй. А прыехаў — і мяне паставілі перад фактам: кніжка выйшла й называецца “Сыс”. Я быў вельмі шчасьлівы, і ўсе мае аднавяскоўцы й сябры. Яны таксама ўсе нацыяналісты, як і я”.
(Скобла: ) “На вокладцы тваёй кнігі зьмешчаны фотакаляж — Сыс углядаецца ў Сыса. Што ты бачыш, паглядзеўшы на сябе збоку?”
(Сыс: ) “Што я бачу… Сыс — гэта нарцыс, так мяне заўсёды рыфмуюць. Але я не нарцыс. Прайшоў той час, калі я быў маладым і вельмі раўнівым у паэзіі. А цяпер прачытаю чые-небудзь вершы, прыкладам, Віцькі Шніпа, ён сто вершаў за год піша, прачытаю й калі знайду хоць адзін радок прыгожы, дык бегаю, усіх сяброў сваіх клічу й хвалюся: во, як Віцька напісаў! Быццам бы сам напісаў, я крэпка рады. Раўнівасьць у мяне прайшла ў паэзіі. Ужо ня той узрост. Во, мне 26 кастрычніка споўнілася 44 гады.
А каляж той прыдумаў таксама Марачкін. Ён, мабыць, паленаваўся маляваць. Паклікаў сына Ігара, ён таксама мастак. Той прыйшоў зь лічбавай фотакамэрай, я распрануўся да поясу, яны мяне фатаграфавалі. А потым далі здымкі на вокладку. А мне й так добра”.
(Скобла: ) “Ты цяпер жывеш пераважна ў Гарошкаве. Са сталічнай мітусьні — у вясковую заціш. Ня сумна?”
(Сыс: ) “Не, гарошкаўцы — цікавыя людзі. Гарошкаў стаіць на Дняпры, гэтым летам я крэпка рыбу лавіў. Была нядаўна такая гісторыя. Да нас з Гомельскага ўнівэрсытэту студэнты прыяжджалі народную творчасьць запісваць. Знайшлі гарошкаўскага дзеда Грынцю. Дык ён ім тры касэты нагаварыў сваіх вершаў.
Яны прыйшлі да мяне пахваліцца. Я кажу — урубіце мне запіс. Паслухаў-паслухаў ды й кажу: “Дурні вы такія. Няўжо вы ня ведаеце беларускую літаратуру?” А дзед Грыньця начытаў ім з Багушэвіча, зь Якуба Коласа… У мінулую вайну ён быў артылерыстам, і яго кантузіла пад Бэрлінам. Застаўся адзін пры гармаце й адстрэльваўся ад фашыстаў. Ён цяпер глухі, але памяць такую мае! Ня тое што я — толькі некалькі ўласных вершаў памятаю. Вось такі ў нас “народны паэт” дзед Грынця. І такіх багата ў Гарошкаве.
Але сёньня мой Гарошкаў, а, мабыць, і ўся Беларусь, дажыліся да таго, што ўсе маладыя людзі п’юць. А як толькі нап’юцца — адна размова: каб не было гэтага (ня буду мацюгацца) Лукашэнкі. Ён загнаў нас у кут. Ой-ёй, я ня ведаю… На нядаўнім пісьменьніцкім зьезьдзе я надпісаў і перадаў яму сваю кніжку з гэткім надпісам: “Алесь, любі Беларусь, любі сваю маці. Яна ў цябе старэнькая, як і ў мяне. Дык беражы яе!”
(Скобла: ) “Я памятаю тваю маці ў перапоўненай залі Дому літаратараў, дзе адбывалася прэзэнтацыя зборніка “Пан Лес”. Мне здаецца, яна была тады шчасьлівай. Тваё жыцьцё ў вёсцы мае сялянскі ўклад, ці вярнуцца да яго ў цябе няма змогі?”
(Сыс: ) “У нас ёсьць невялікая гаспадарка: карова, певень, пяцёра курэй і чатыры каты. У маці пэнсія — семдзесят тысяч рублёў. Я нідзе не працую, мне за вершы нічога ня плацяць. Кніжка выйшла толькі дзякуючы спонсару — маёй сяброўцы Валянціне Якімовіч. Дзяржаўнае выдавецтва ніколі б ня выдала”.
(Скобла: ) “А хто займаецца гаспадаркай? Карове сена трэба накасіць, ды й падаіць…”
(Сыс: ) “Бывае, сястра з Рэчыцы пад’едзе, падоіць, а так — даводзіцца самому, навучыўся. Матцы восемдзясят гадоў споўнілася, яна хворая ляжыць. Няма сілы карову трымаць, будзем прадаваць”.
(Скобла: ) “У Менску засталіся твае чытачы. А ў Гарошкаве ці чытаеш ты каму свае вершы, ці маеш з кім пагаварыць пра літаратуру?”
(Сыс: ) “Усім здаецца, што простыя людзі далёкія ад літаратуры й увогуле ад культуры. А насамрэч, як толькі сядзем пагаварыць, усе просяць, каб я пачытаў, усім хочацца ўзвышанага ў гэтым сьвеце. А яны мне за гэта ў якасьці ганарару пад’есьці дадуць, калі ў мяне няма, а часам і чарку нальюць. Калі ў іх няма пад’есьці — я зь імі дзялюся, малака ім прынясу. Так мы й жывем, дзелімся, адзін не пражывеш”.
(Скобла: ) “Памятаю, як ты гаварыў — вось выйдзе кніжка, і я пачну новае жыцьцё: кіну піць, блазнаваць, пачну пісаць. Кніжка выйшла, а новае жыцьцё пачаць не ўдаецца. Ці ты не спрабуеш?”
(Сыс: ) “Як Бог дасьць. Нядаўна ў мяне быў Алег Бембель — цяпер брат Мікалай — з Жыровіцкага манастыра. Дарэчы, ён асьвяціў маю кватэру, хоць пастрыжаныя манахі й ня маюць на гэта права. Але я яму ўдзячны за гэта. “Пути Господни неисповедимы”, — як кажуць расейцы…”
(Скобла: ) “Яны яшчэ кажуць: на Бога надейся, а сам не плошай. А па-беларуску гэта будзе — на Бога спадзявайся, але й сам старайся…”
(Сыс: ) “Я згодзен. Усе людзі такія радыя, што ў мяне кніжка выйшла. Усе так у мяне вераць. Я буду пісаць — так адчуваю па сабе, па сваім нутры”.
(Скобла: ) “Даводзілася чуць, што кампанія па спойваньні Сыса была сплянаваная ледзь не ў кабінэтах КГБ. І сапраўды, ты часта заседжваўся ў застольлях з малазнаёмымі людзьмі. А сам ты што думаеш пра сваё пакланеньне шкляному богу?”
(Сыс: ) “Ды ніхто мяне ня спойваў. Гэта спадчыннае. Бацька ў мяне піў, браты мае п’юць, родзічы ўсе п’юць, апрача жанчын. Мужчынская палова п’е. Я быў народжаны на 50% спэрмаю і на 50% гарэлкаю. І ад гэтага нікуды не падзенесься”.
(Скобла: ) “Чытаючы тваю новую кніжку, я лавіў сябе на думцы, што тэксты выпалі з кантэксту часу. Альбо час зь іх выпаў — ці ня ўсё адно. І толькі верш “Беларускія Ікары” разануў двума радкамі: “Ёсьць, Ікары, ёсьць і ў вас сталіца. Там тыран накрыў для вас сталы…” Ці тыран у цябе тут — вобраз абагульнены?”
(Сыс: ) “Абагульнены. Тыраны былі, ёсьць і будуць. І нічога з гэтым не паробіш. (Ажыўлена.) Але Лукашэнка — не тыран. Ён ня тое, што заблудзіўся, у яго — амбіцыі. І няхай ён кіне свае амбіцыі. У нас адная Радзіма, у нас адная зямля і адзін хлеб”.
(Скобла: ) “Ну, калі ты ўжо такі неабыякавы да Лукашэнкі, то наступнае пытаньне акурат пра яго. Месяцы з два таму ў газэтах быў апублікаваны рэйтынг кіраўніка Беларусі, сацыёлягі цьвердзяць, што нібыта чарговым разам ён упаў. А як па тваіх вясковых назіраньнях?”
(Сыс: ) “Пастараюся сказаць аб’ектыўна. У маім Гарошкаве дзесьці адсоткаў 60 супраць Лукашэнкі, астатнія “за”. Абыякавых мала. Чаму так шмат “за”? Відаць, таму, што наш калгас “Савецкая Беларусь” — адзін з самых багатых. У нас камбайнэры Ярыловічы штогод займаюць прызавыя месцы на ўборцы збожжа. Аўтамабілі ім давалі, матацыклы, лядоўні. Нашыя людзі сапраўды працуюць, хто працаваць хоча. Трактарысты атрымліваюць па дзьвесьце тысяч, пастухі — па сто пяцьдзесят тысяч. Нармалёва, пражыць можна.
Але нядаўна да нашага калгасу прыядналі суседні калгас “Сьвірыдавічы”, які разваліўся, дык у нашага старшыні інфаркт быў — чым ім заробак плаціць?”
(Скобла: ) “У тваёй менскай аднапакаёўцы — запусьценьне. Ствараецца ўражаньне, што й кніжкі, якія стаяць на паліцах, ты ў рукі не бярэш. Няма патрэбы чытаць, ці няма тых кніжак, чытаць якія ёсьць патрэба?”
(Сыс: ) “Чаму, я чытаю. Гарошкаўскую бібліятэку я напалову ўжо прачытаў. Праўда, да мастацкай літаратуры апошнім часам мала зьвяртаюся, чытаю больш газэты. З матчынай пэнсіі выпісаў “Народную Волю”. У суседа бяру “Советскую Белоруссию”. А калі няма чаго пачытаць, дык гарэлку чытаю. А самае лепшае чытаньне — сустрэцца й пагаварыць з нармалёвым, цьвярозым чалавекам, сябрам”.
(Скобла: ) “Калі выходзілі твае зборнікі “Агмень” і “Пан Лес”, усе крытыкі адзначалі ў іх паганскія матывы. Думаю, з такім жа посьпехам там можна было адшукаць і матывы хрысьціянскія. А якое ў цябе стаўленьне да рэлігіі, да Бога?”
(Сыс: ) “Калі я вучыўся ў Гомельскім унівэрсытэце, дык зьбіраў абразы. У мяне іх было каля сямідзесяці! Я з-за іх ледзь вучобу ня кінуў, яны мне нават сьніліся. А потым я падараваў сваю калекцыю ў Гомельскі краязнаўчы музэй — цэлы аўтобус напакавалі. Я сабе пакінуў чатыры ўсяго, ды й тое потым сябрам раздарыў. Цяпер у мяне ў менскай кватэры толькі адзін абраз — зь вёскі Холмеч Лоеўскага раёну”.
(Скобла: ) “А ці ёсьць у Гарошкаве царква?”
(Сыс: ) “Не, няма, ёсьць у суседняй вёсцы. Нядаўна пабудавалі. Дарэчы, Аляксей Марачкін падараваў маёй маці Марыі абраз уласнай работы — “Маці Божая Чарнобыльская”. Дык я маму ўгаварыў перадаць яе ў новазбудаваны храм, там жа сьцены голыя былі. Абраз той там цяпер і вісіць, недалёка ад алтара.
Я веру ў Бога. Але ў царкву хаджу рэдка, гады ў рады. Калі вельмі-вельмі цяжка на душы. Дык калі прыпрэ, я бягу ў царкву. Было такое, што прыбягаю й на калені станаўлюся… (Уздыхае.) Але лягчэй мне ўсё адно ня робіцца. Мабыць, я крэпка зграшыў у гэтым жыцьці…”
(Скобла: ) “Я яшчэ ня попел і ня прысак…” — пішаш ты ў сваёй новай кніжцы, якая й сталася нагодаю для нашай гутаркі. Што падтрымлівае твой прыцьмелы творчы агмень сёньня, не дае яму перадчасна патухнуць?”
(Сыс: ) “Матка мая. Яна сказала: “Толік, я буду жыць, пакуль ты жывеш”. І таму, калі выйшла кніжка, я адразу прынес яе маці. Яна была радая. Мама, для цябе я пачытаю такі верш, можа, ты яго й ня чула:
На твары шчаціньне, як пожня жытнёвая,
вочы — праталіны мутнай вады…
— Мілы сынок мой, пачні жыцьцё новае,
грэх блазнаваць у Хрыстовы гады.
— Мама, я рады б — як пчолы на ліпень,
музы лятуць на хмяльнога мяне.
Жыць без паэзіі — гэта ж пагібель!
Жыць безь віна? Гэта ж сьмерць удвайне.
Хто ж вінаваты, што аж з нараджэньня
зь мёдам смакчу я зь цябе малако?
Ведаю, сохне паціху карэньне,
хоць і жывеш над Вялікай Ракой.
Ну і няхай музам колкая пожня,
горкія вусны мае, дык няхай.
Мама, такога народзіць ня кожная,
мама,
не перажывай!”
