(Міхась Скобла: ) "Зірнеш на мапу Злучаных Штатаў Амэрыкі, складзеную Вітаўтам Кіпелем, і ажно ніякавата зробіцца. Якая там Амэрыка для амэрыканцаў! Яе ўсю ад Каліфорніі да Флёрыды шчыльненька засялілі беларусы. Нас 10 000 у штаце Мінэсота, 42 000 у Мічыгане, 80 000 у Ілінойсе, 100 000 у Пэнсыльваніі — і гэтак да самае Аляскі.
На амэрыканскім кантынэнце налічваецца каля двух дзясяткаў разнастайных беларускіх арганізацыяў. Пэўна ж, ня кожная можа пахваліцца актыўнай чыннасьцю, як тое можа зрабіць Беларускі Інстытут навукі й мастацтва ў Нью-Ёрку, чыя й без таго плённая дзейнасьць прыкметна ажывілася шэсьць гадоў таму, калі бінімаўскім супрацоўнікам стаў Лявон Юрэвіч, мой сёньняшні суразмоўца.
Лявон, пачнем спачатку. Як ты, выпускнік сталічнага ўнівэрсытэту, асьпірант акадэмічнага Інстытуту літаратуры апынуўся ў Нью-Ёрку?"
(Лявон Юрэвіч: ) "Я ня ведаю, як цяпер, а тады паехаць у Амэрыку папрацаваць было немагчыма. Таму гэта была эміграцыя. Але каб была магчымасьць свабодна езьдзіць зь Беларусі ў Амэрыку, з Амэрыкі ў Беларусь, то гэта быў бы аптымальны варыянт. А афіцыйная прычына майго выезду — па сямейных абставінах".
(Скобла: ) "Беларускі Інстытут навукі й мастацтва — установа ў Беларусі знаная, але адначасна й таямнічая. Што зь сябе ўяўляе той БІНіМ, які, падказвае энцыкляпэдыя, быў заснаваны ажно ў 1951 годзе?"
(Юрэвіч: ) "Так, Беларускаму Інстытуту навукі й мастацтва — 50 гадоў. Першым дырэктарам быў Вітаўт Тумаш, цяпер Інстытут ачольвае Вітаўт Кіпель. БІНіМ — грамадзкая арганізацыя, г.зн. ягоныя супрацоўнікі не атрымліваюць ані заробкаў, ані ганарараў, наадварот, яны плацяць сяброўскія складкі.
Напэўна, той БІНіМ, які пачаў дзеяць напачатку 1950-х, які выдаваў вядомыя "Запісы" й "Конадні", і той, які існуе зараз — дзьве розныя арганізацыі. Бо людзі ж адыходзяць.
Апошнім часам адышлі ў лепшы сьвет ведамыя дзеячы эміграцыі Галіна Русак, Янка Золак, Масей Сяднёў. Са старэйшага пакаленьня працуюць Антон Шукелойць, Вітаўт Кіпель, Зора Кіпель. З маладзейшых — вось Лявон Юрэвіч, Сяргей Шупа, які жыве ў Вільні.
Асноўны кірунак нашай дзейнасьці — выданьне літаратуры, найперш сэрыі "Беларускія пісьменьнікі на эміграцыі". Па-ранейшаму выдаюцца "Запісы", можа, ня так часта, як хацелася б. Падрыхтаваны ўжо 25 выпуск, які, спадзяюся, пабачыць сьвет сёлета, дарэчы, ён выдаецца ў Менску, каб нашы сувязі былі больш шчыльныя".
(Скобла: ) "Лявон, я павінен прызнацца, што мяне зьдзівіў той абсяг працы, якую ты пасьпеў зрабіць за час побыту ў Амэрыцы. Нагадаю, што пад грыфам БІНіМу ў адмысловай сэрыі за пяць гадоў табой падрыхтаваныя й выдадзеныя шэсьць важкіх тамоў.
Я б хацеў пералічыць гэтыя кнігі: збор твораў Уладзімера Дудзіцкага "Напярэймы жаданьням", проза Міколы Цэлеша "Хмары над Бацькаўшчынай", дакумэнтальны зборнік Юркі Віцьбіча "Антыбальшавіцкія паўстаньні й партызанская барацьба на Беларусі", "Архіўная кніга", названая прафэсарам Уладзімерам Конанам літаратурнай падзеяй году, збор твораў забытага на Беларусі дарэшты Лявона Крывічаніна і нарэшце — "Беларуская мэмуарыстыка на эміграцыі".
Апроч таго, у Менску пабачылі сьвет дзьве тваіх кнігі — жыцьцяпіс ведамага военачальніка й палітычнага дзеяча Барыса Рагулі "Жыцьцё пад агнём" і кніга літаратуразнаўчых дасьледаваньняў "Камэнтары".
Прыклад працаздольнасьці, варты перайманьня! Ты, мабыць, і Амэрыкі як сьлед не пабачыў, сядзіш крукам над архівамі ды кампутарам".
(Юрэвіч: ) "Мушу не пахваліцца, а дадаць... Яшчэ выйшла кніга, якую я лічу важнай у выдавецкай дзйнасьці БІНіМу — гэта працяг Тумашавай працы "Бібліяграфія Францішка Скарыны", якая была зробленая сумесна зь менскім Скарынаўскім Цэнтрам. Цяпер мы рыхтуем чарговы выпуск, які ахопіць наступныя пяць гадоў.
Вядома ж, я пабачыў Амэрыку. А хораша працуецца таму, што ёсьць з чым працаваць, што ёсьць людзі вакол, якія дапамагаюць. Іншая справа, што такая ўсеахопнасьць, лічу, не найлепшым чынам адбіваецца на якасьці выданьняў.
Атрымліваецца так, што ты сам расшукваеш рукапіс, ты сам яго расчытваеш, сам набіраеш на кампутары, сам рэдагуеш, сам карэктуеш і робіш макет. Натуральна, калі ўсё гэта робіць адзін чалавек, непазьбежныя недахопы.
Увогуле, я — філёляг. Але беларуская эміграцыя — такая неабсяжная тэма, ты мусіш займацца й літаратурай, і тэатрам, і гісторыяй. Вось неўзабаве выйдзе мая кніга пра Саюз Беларускай Моладзі — гэта таксама новы кірунак, новыя людзі, безьліч архіўных зьвестак.
Таму так, можна пахваліцца, што сёе-тое зроблена, але было б, вядома, лепш, каб было больш людзей ды кожны шчыраваў на сваёй дзялянцы".
(Скобла: ) "Лявон, ты дасьледуеш пераважна літаратуру беларускай эміграцыі. Чым яна ёсьць для нас? Чаму сёньняшнія беларускія ўлады найперш забаранілі вывучэньне ў школах творчасьці пісьменьнікаў-эмігрантаў — тае ж Натальлі Арсеньневай ды Масея Сяднёва?
Засталіся ж у школьных праграмах творцы, якія адназначна адмоўна ставяцца да сёньняшняга палітычнага рэжыму на Беларусі — той жа Васіль Быкаў, Рыгор Барадулін, Ніл Гілевіч. Чым страшная ўладам менавіта эмігранцкая літаратура?"
(Юрэвіч: ) "Я ня думаю, што гэтая літаратура наўпрост нясе нейкую пагрозу палітычнаму рэжыму. Для ўладаў беларускія эмігранты засталіся як нейкія значкі, шыльдачкі, як гэткія сымбалі. Таму забараніць эмігранта значна прасьцей.
Забараніўшы Быкава ці Барадуліна, трэба доўга тлумачыць, што ды як — чаму творы гэтых пісьменьнікаў небясьпечныя для палітычнага ладу. Гэта няпроста абгрунтаваць. А тая ж Арсеньнева, яна, маўляў, супрацоўнічала з фашыстамі. І народу гэта адразу зразумела, нават нічога чытаць ня трэба ды галавы ламаць".
(Скобла: ) "Ты, пэўна, ведаеш, што сёй-той зь менскіх інтэлектуалаў скептычна ставіцца да некаторых тваіх ацэнак ды вызначэньняў.
Да прыкладу, ты пішаш: "У амэрыканскай паэзіі — Томас Эліят, у расейскай — Іосіф Бродзкі, у беларускай — Янка Юхнавец". Беларускі малавядомы паэт пастаўлены табой на адзін ровень з Нобэлеўскімі ляўрэатамі.
Калі ўжо не абысьціся без параўнаньняў, то я б параўнаў Юхнаўца зь Велімірам Хлебнікавым, у абодвух — словатворства, знарочыстая адстароненасьць ад рэаліяў. Чым ты кіраваўся, выстаўляючы Янку Юхнаўца як знакавую фігуру ў беларускім прыгожым пісьменстве?"
(Юрэвіч: ) "Янка Юхнавец, які пачаў пісаць на эміграцыі, у адрозьненьне ад многіх пісьменьнікаў-эмігрантаў, стварыў эстэтычную апазыцыю.
У Натальлі Арсеньневай, Кастуся Акулы, Масея Сяднёва, Рыгора Крушыны апазыцыя была ў зьмесьце, у ідэях, у тэмах. Юхнавец практычна ніколі не пісаў пра сьцяг, пра Пагоню, нідзе не казаў: "Жыве Беларусь!"
У яго апазыцыйнае само сьветабачаньне, само сьветаадчуваньне. І яно заўсёды будзе з прыстаўкай "анты" (сёньня яно антылукашэнкаўскае). Але яно адначасна й прабеларускае. Я ведаю, што, напрыклад, для прафэсара Ўладзімера Конана Янка Юхнавец не зьяўляецца такім маштабным паэтам, якім ён бачыцца мне.
Але калі вялікі архіў Юхнаўца: вершы, прозу, ягоны раман, ягоныя пераклады апублікаваць, то мы ўбачым, што ў нас ёсьць свой эстэтычны супраціў, свой апазыцыйны мадэрнізм.
Ягоны раман пра мінулую вайну "Яно" напісаны зусім іншымі фарбамі, падзеі ўбачаныя зусім нязвыклым для нас позіркам. І гэты раман напісаны яшчэ ў 1950-м годзе. Я думаю, калі б гэты твор быў тады ж апублікаваны, то ён, магчыма, мог бы зьмяніць увесь кірунак беларускай літаратуры. Як, напрыклад, гэта рабіў і робіць ад кнігі да кнігі Алесь Разанаў. Ён увесьчасна зьмяняў творцаў, якія ішлі наўсьлед за ім. На тое самае быў здольны й Янка Юхнавец, але яшчэ ў 1950-м годзе!
Але гэтага, на жаль, не адбылося. У выніку маем тое, што можна назваць "запаволенай літаратурай". Таму я бачу Янку Юхнаўца як нязьдзейсьненага прарока. Але, паўтаруся, калі мы зможам выдаць усё ім напісанае (на жаль, спадар Янка мае ўжо 70 гадоў і вельмі моцна хварэе), то многія ацэнкі ў нашай літаратуры прыйдзецца падкарэктаваць".
(Скобла: ) "Вялікую цікавасьць у менскае чытацкае публікі выклікала твая п'еса "Сакрэт Антона Адамовіча", надрукаваная ў апошнім нумары часопіса "Arсhe". Зь яе вынікае, што ня толькі КГБ заводзіла справы на беларускіх эмігрантаў. Амэрыканскія спэцслужбы таксама падазравалі іх у калябаранцтве. Дзея ў п'есе адштурхоўваецца ад кнігі амэрыканскага журналіста Джона Лофтуса "Беларускі сакрэт" (1983). Што гэта за кніга й чаму яна справакавала скандал?"
(Юрэвіч: ) "Кніга мела ў Амэрыцы два выданьні, адно было нават з фотаздымкамі. Здаецца, гады тры таму часопіс "Беларуская думка" (тутэйшы, прэзыдэнцкі, а ня той, што выдае на эміграцыі, у Саўт Рывэры, Міхась Кавыль) перадрукоўваў урыўкі зь яе ў перакладзе на расейскую мову. Так што гэтая кніга даволі вядомая й няблага выкарыстоўваецца антыэміграцыйнымі й антыбеларускімі сіламі.
Як на Беларусі цяжка патрапіць у архівы КГБ, так няпроста ў Амэрыцы трапіць у адпаведныя архівы. П'еса — гэта найперш мае здагадкі, мае ідэі, таму яе ня варта разглядаць як дакумэнт. Я цяпер рыхтую да выданьня том ягонай спадчыны, і ў мяне сабралася вельмі многа матэрыялаў, датычных ягонага няпростага лёсу. Іх я й паспрабаваў скампанаваць у адзіную карціну.
Для амэрыканскага ўраду і ў паваенны час, і цяпер эмігрант і злачынец — розныя рэчы. І тады, і цяпер у Амэрыку па няпраўных дакумэнтах прыяжджае нямала людзей, якія маюць на сваім сумленьні нейкія злачынствы. Яны падлягаюць суду й дэпартацыі.
Вядома, калі пачалася кампанія па выяўленьні тых, хто супрацоўнічаў з фашыстамі, амэрыканскія спэцслужбы таксама бралі ўдзел ў сьледзтве. Але той факт, што ніводзін зь беларускіх эмігрантаў — дзеячоў культуры — якія па вайне апынуліся ў Амэрыцы, Канадзе, Вялікабрытаніі, Францыі, ня быў высланы, сьведчыць пра тое, што ніхто зь іх ня быў ваенным злачынцам.
І гэта ёсьць найлепшым адказам на паклёпніцкую кампанію ў беларускім афіцыйным друку, якая зноў пачалася. Ні Антон Адамовіч, ні Юрка Віцьбіч, ні Стась Станкевіч ня мелі за сабой учынкаў, якія былі б кваліфікаваныя амэрыканскім судом, амэрыканскай канстытуцыяй як ваенныя злачынствы".
(Скобла: ) "Ты першым сярод дасьледнікаў падступіўся да новай тэмы: вобраз чорта, нячысьціка ў беларускай літаратуры. Падобныя штудыі вымагаюць пэўнай адвагі й абазнанасьці ня толькі літаратурнай.
Пытаньне з трох частак: калі, з твайго гледзішча, была самая бязбожная эпоха ў Беларусі? У якой беларускай кнізе нячысьцік пачуваў сябе найбольш утульна? Каго б ты назваў самай дэманічнай асобай у гісторыі Беларусі?"
(Юрэвіч: ) "Скажу адразу, што беларускі нячысьцік бачыцца мне істотай нашмат больш сымпатычнай і свойскай у адрозьненьне ад таго ж расейскага чорта. Той літаратурны матэрыял, які мне ўдалося паглядзець, дае падставы для падобных высноваў. Наш нячысьцік абазнаны ў беларускіх справах. Дэманічнае для нас і для нашых суседзяў — гэта розныя рэчы.
Самая бязбожная эпоха — напэўна, 1950–1960-я гады.
Самай прытульнай для нячысьцікаў кнігай можна было б назваць зборнік палітычных памфлетаў пра "беларускіх буржуазных нацыяналістаў" Раманоўскага, якая выйшла ў 1970-я гады. Але зноў жа, яна прынесла ня так шкоду, як карысьць.
Многія маладзейшыя ад мяне хлопцы гаварылі мне, што першы штуршок да беларускасьці ім дала менавіта тая кніга. Яна сапраўды, як нячысьцік, зрабіла ўсё наадварот: з кепскага атрымалася добрае. Але паколькі нячысьцік для мяне — хутчэй нешта таямнічае й добрае, то й кнігі Максіма Гарэцкага, дзе столькі патаемнага й нераскрытага, таксама могуць быць названыя ў якасьці адказу на першую частку твайго пытаньня.
Што датычыць самай дэманічнай асобы... Першае, што прыходзіць у галаву — гэта першы прэзыдэнт Беларусі Аляксандар Лукашэнка. Але яшчэ раз падкрэсьлю: для мяне дэманічнае — гэта ня толькі адмоўнае, гэта й неспазнанае, таямнічае, усё тое, абазначанае Гарэцкім як "што яно?"
(Скобла: ) "І апошняе пытаньне. Калі ў Нью-Ёрку ты выявіш, дасьледуеш і надрукуеш усе беларускія манускрыпты, ты застанесься там ці вернесься на Радзіму, дзе заўсёды, кажучы словамі эвангеліста, было й ёсьць "жніво багатае, ды работнікаў мала"?
(Юрэвіч: ) "Сьвет вялікі, і беларусы ёсьць паўсюль. Таму й працы паўсюль хапае: на Беларусі, у Ангельшчыне, у Амэрыцы, у Новай Зэляндыі... Пабачым, што ёсьць пра беларусаў у Антарктыдзе".
