Вучоныя закончылі працу над апісаньнем генэтычнага коду чалавека. Аб гэтым у панядзелак 14 красавіка сёлета ў Вашынгтоне паведаміў Міжнародны кансорцыюм генэтыкаў, 16 дасьледчыцкіх цэнтраў з ЗША, Францыі, Нямеччыны, Японіі, Кітаю ды іншых краінаў. Пасьля трох гадоў працы, на два гады раней, чым меркавалася, генэтыкам удалося ідэнтыфікаваць 98,5% зь ліку амаль 3 мільярдаў генэтычных клетак коду, запісу фізычных і псыхічных рысаў чалавека, а таксама ягонай будучыні. Паводле навукоўцаў, зараз у іхных руках ключ да зразуменьня шэрагу чалавечых хваробаў і распрацоўкі адпаведных лекаў. “Больш ўжо не даведаемся. Астатнія 1,5 % генаў – гэта тыя, якія мы ня ў стане “раскусіць” з тэхнічных прычынаў або з прычыны вялікіх коштаў”, – прызналі навукоўцы.
“Мы зьяўлямся сьведкамі адной з найбольш значных падзеяў у гісторыі навукі. Нарэшце мы маем ў руках кнігу жыцьця, кнігу ўсіх генаў чалавека”, — заявіў д-р Фрэнсіс Колінз (Francis Collins) з Нацыянальнага дасьледчага інстытуту генаў (NHGRI). “Гэта ўсё роўна, што пераход ад першага грамафоннага запісу да найноўшага кампакт-дыску”, – заявіла д-р Джэйн Роджэрс (Jane Rogers).
“Расшыфроўка поўнай генэтычнай “інструкцыі” чалавека – гэта пачатак новых бліскучых дасягненьняў біялёгіі. Паглядзіце, вось цяпер рушыць лавіна адкрыцьцяў, пра якія вам і ня сьнілася”, – паведамілі вучоныя. Аднак 4 вядучыя навукоўцы з ЗША на чале з Колінзам адразу ўдакладнілі: “Калі б мы ўжылі словы Шэкспіра, мы сказалі б “за намі пралог”. Мы можам з пачатку да канца прачытаць інструкцыю дзеяньня, хаця гэта няпроста, бо яна напісаная на мове, якую мы ўсё яшчэ не разумеем”, – дадаў ён. Ён і ягоныя калегі згодныя, што “апошняе дасягненьне адкрывае шлях да рэвалюцыі ў мэдыцыне і дае надзею на лепшае жыцьцё, аднак гэтая рэвалюцыя не адбудзецца ўжо заўтра”.
Дык што чакае нас пасьля гэтага пралогу? Перш за ўсё, каб практычна скарытаць назапашаныя веды, трэба зразумець, што хаваецца за манатонным шэрагам 3 мільярдаў “літараў” геному. Вучоныя прызнаюць: мы маем поўную інструкцыю нашай пабудовы і дзеяньня, але пакуль зь цяжкасьцю чытаем па складах некаторыя фрагмэнты. Вось таму зараз навукоўцы ставяць націск на параўнаўчую генэтыку. Параўнаньне геному чалавека з геномам іншых жывых арганізмаў, дражджэй, насякомых, некаторых бактэрыяў і мышэй дазваляе выявіць падабенства і адметнасьці паміж імі, а таксама на гэтай падставе зразумець, як пабудаваныя і як дзейнічаюць чалавечыя гены.
“Параўнаўчая генэтыка дазволіць прасачыць шлях, які прайшлі паасабныя гены”, – адзначыў д-р Эрык Грын (Eric Green) з Цэнтру генэтычных дасьледаваньняў. “Інакш кажучы, выявіць, што найлепшае, праверанае ў выніку мільёнаў мутацыяў ДНК, перайшло з пакаленьня ў пакаленьне і зь віду на від. Сёньняшняя біялёгія дэ факта ператвараецца ў інфарматыку. Эвалюцыя выпрабоўвала розныя камбінацыі генаў на працягу 3,5 мільярда гадоў, а зараз мы атрымалі доступ да гэтай цудоўнай таямніцы”, – сказаў д-р Эрык Ландлер.
Аднак параўнаўчая генэтыка – гэта ня толькі адсочваньне сакрэтаў эвалюцыі. Параўнаньне структуры ДНК розных арганізмаў дапаможа высьвятліць, чаму некаторыя віды падатлівыя на некаторыя хваробы, а іншыя не. Напрыклад, шымпанзэ ніколі не хварэюць ні на малярыю, ні на СНІД, хаця амаль 99% генэтычнай інафармацыі ў іх і ў людзей – ідэнтычныя. Параўнаўчая генэтыка ўжо дала першыя неспадзяваныя вынікі. Аказалася, што ў звычайнай садавіннай мушкі амаль гэтулькі генаў, што і ў чалавека, пры тым 60% зь іх-аднолькавыя. Мушка можа быць дасканалай мадэльлю для выпрабоўваньня новых мэтадаў лячэньня хваробы Паркінсона. Калі вучоныя перасадзілі ў мушку чалавечы ген, адказны за гэтую хваробу, насякомае пачало выяўляць сымптомы нэўралягічнай хваробы.
З генэтычнага пункту погляду, чалавек аказаўся надзвычай аднародным відам. У адрозьненьне ад малпаў і мышэй, людзі, незалежна ад расы, падобныя адзін на аднаго больш як на 99%. Яны адрозьніваюцца паміж сабою толькі кожным адным з 1300 генаў. Навукоўцаў асабліва цікавяць гэтыя дробныя адметнасьці, паколькі ў іх знаходзіцца ключ да сучаснай мэдыцыны, своечасовага выяўленьня такіх хваробаў, як астма, рак ці інфаркт і пасьпяховага лячэньня іх. Некаторыя з такіх генэтычных нюансаў удалося ідэнтыфікаваць. У прыватнасьці, аказалася, што ген, які ўваходзіць у склад храмасомы 18, званы APOE, выступае ў трох варыянтах: E2, E3 або E4. Ад таго, які варыянт гену чалавек атрымлівае ў спадчыну ад бацькоў, залежыць, ці будзе ён падатлівы на хваробу Альцгаймэра. Вучоныя спадзяюцца, што ўдасца выявіць сотні падобных ўзаемазалежнасьцяў паміж генамі і канкрэтнымі хваробамі, аднак гэта будзе патрабаваць абсьледаваньня сотняў тысячаў чалавек, – кажа д-р Эрык Ландэр.
Яшчэ адзін кірунак дзейнасьці генэтыкаў – параўнаньне здаровых і хворых тканкаў. Навукоўцаў цікавіць, што дакладна – крок па кроку – зьмяняецца ў тканцы, якая, напрыклад, пачынае хварэць на рак. Цяпер лекары клясыфікуюць рак з дапамогай мікраскопу, аднак у хуткім часе будуць аналізаваць генэтычную актыўнасьць клетак, зьмененых у выніку хваробы. Гэты мэтад ужо скарыстоўваецца ў выпадках раку лёгкіх і прастаты. Веды на тэму генаў, зь якімі зьвязанае ўзьнікненьне раку, прынесьлі плён у якасьці лекаў, якія зьнішчаюць некаторыя віды раку ў самым зачатку. Прыкладам такога леку зьяўляецца Glivec. Гэты прэпарат, створаны з дапамогай генэтыкі, надзвычай пасьпяхова спраўляецца зь некаторымі відамі лейкеміі. Падобных лекаў будзе болей, – лічаць амэрыканскія спэцыялісты.
Дасягеньні генэтыкі ў галіне дасьледаваньня мікраарганізамаў зьбіраецца скарыстаць Міністэрства энэргетыкі ЗША, якое ажыцьцяўляе праграму “Genomes to life”. Як паведаміў д-р Арыстыдэс Партынос (Aristides Partinos), да 2020 году міністэрства хоча зэканоміць мільярды даляраў на ўтылізацыі адкідаў. Паводле яго, мікробы падкажуць нам, што зрабіць, каб прытармазіць рост колькасьці двувокісі вугля ў атмасфэры і гэткім чынам прадухіліць пацяпленьне клімату. Да 2050 году біялёгія дасьць нам танную і бясьпечную крыніцу энэргіі, – лічыць Арыстыдэс Партынос зь Міністэрства энэргетыкі ЗША. Яго падтрымлівае суаўтар апісаньня генэтычнага коду чалавека Фрэнсіс Колінз, які кажа: “Не рабі малых плянаў. Яны ня маюць магічнай моцы, здольнай прыводзіць у рух чалавечую кроў, і ніколі ня будуць ажыцьцёўленыя. Рабі вялікія пляны і стаў перад сабою высокія мэты. Памятай, што раз пачатыя салідныя, лягічныя праекты не прападуць”, – кажа Фрэнсіс Колінз.
І на заканчэньне – парады мэдычнай арганізацыі Real Age.
У якасьці дадатку да Вашага другога сьнеданьня бярыце яблык. Гэта дапаможа Вам засьцерагчыся ад многіх хваробаў. Дасьледаваньні паказалі, што ў яблыках, асабліва ў скуры, шмат квэрцытыну, які выдатна зьмяншяе рызыку захворваньня на рак, астму і дыябэт. Калі 4 разы ў дзень будзеце спажываць розную садавіну, Ваш біялягічны ўзрост будзе на 4 гады маладзейшы.
Калі Вы вырашылі купіць электрычную зубную шчотку, гэта можа быць вельмі разумная пакупка. З дасьледаваньняў вынікае, што ў параўнаньні з ручной шчоткай электрычная здымае зубны асадак на 11% лепш. Электрычная шчотка таксама зьмяншае рызыку запаленьня дзяснаў. Калі, аднак, Вы аддаеце перавагу традыцыйнай, ручной шчотцы, дык мяняйце яе як мінімум кожныя тры месяцы. Гэта дазволіць Вам зьменшыць рызыку розных інфэкцыйных хваробаў. Калі будзеце дбаць пра свае зубы, Ваш біялягічны ўзрост будзе на 6 гадоў маладзейшы.
