(эфір 30 лістапада)
Прамінулы тыдзень у Менску праходзіў восьмы фэстываль постсавецкага кіно "Лістапад-2001". Апрача гэтага паэтычнага слова ў назьве імпрэзы ды геаграфічнае прывязкі месца вытворчасьці фільма "Поводырь" Аляксандра Яфрэмава, які рэпрэзэнтавалі менскія кінематаграфісты, нічога беларускага на фэстывалі заўважана не было.
Ці ёсьць наагул у Беларусі нацыянальны кінематограф?
Пра гэта разважаюць рэжысэры постсавецкай беларускай фармацыі Ірына Волах і Віктар Асьлюк.
Праграму вядзе наша аглядальніца Валянціна Аксак.
(Аксак: ) "Ці было ў нас калі-небудзь нацыянальнае кіно? Калі ласка, спадарыня Ірына".
(Волах: ) "Ня ведаю... Было беларускае савецкае кіно. Так, як была беларуская сваецкая літаратура, жывапіс і гэтак далей. То бок нейкія адметнасьці, канечне ж, былі, але агульная савецкая дзяржава накладала свой адбітак".
(Асьлюк: ) "Думаю, што пэўны адказ на гэтае пытаньне даць цяжка. Мусіць, быў усё ж невялікі шанец на тое, што яно магло ўзьнікнуць..."
(Аксак: ) "Прабачце, я вас перапыню. Нават у савецкі час існаваў такі фэномэн як грузінскае кіно, існавала прыбалтыйскае кіно. Яно пазнавалася адразу..."
(Асьлюк: ) "Фэномэну беларускага нацыянальнага кіно не было. Былі рэжысэры, якія ня мелі нацыянальнай беларускай сьвядомасьці. Былі кампрамісы, савецкія кампрамісы. Але нейкага прарыву, фільма, пра які можна было б сказаць, што гэта пачатак беларускага кіно... Не было такога фільма. Таму што абсалютная большасьць рэжысэраў мела расейскае правінцыйнае мысьленьне.
"Беларусьфільм" быў тым месцам, куды зьяжджаліся людзі, якія не маглі ўладкавацца ў "Масфільме". Многія з тых, хто працаваў на "Беларусьфільме", проста рабілі тут кар'еру ды зьяжджалі ў Маскву. Казаць, што нешта ў нас было, не выпадае.
Я вельмі люблю і шкадую гэтых людзей. Ім давялося жыць у такі час. Але трохі шкадую і сябе, таму што і мне давялося жыць у гэты час, мой час".
(Волах: ) "Ну давай, можа, усё ж узгадаем "Людзей на балоце" ды "Чужую бацькаўшчыну".
(Асьлюк: ) "Ведаеце, я абсалютна адмоўна стаўлюся да фільма "Людзі на балоце". "Чужая бацькаўшчына" мне больш падабаецца. Думаю, што патэнцыял, які мог узьнікнуць у Рыбарава ў гэтым фільме, ён мог, можа быць, выліцца ў нейкі фэномэн беларускага кіно".
(Аксак: ) "А "Дзікае паляваньне караля Стаха"?"
(Асьлюк: ) "Я не люблю гэты фільм і лічу яго абсалютна небеларускім, хаця ўдзел у ім браў Караткевіч. Думаю, што гэта фільм кампрамісаў і вельмі сярэдняга ўзроўню".
(Аксак: ) "А "Шляхціц Завальня?"
(Асьлюк: ) "Яшчэ меншы ўзровень і нізкі катастрафічна для такога рэжысэра як Віктар Тураў".
(Аксак: ) "Дзякуй вам... Усё-такі мне спадабаўся гэты Ваш тэрмін — "правінцыйнасьць", таму што менавіта гэтым словам я адзначыла для сябе фільм, які быў на гэтым кінафэстывалі, што зроблены ў Беларусі.
Гэта быў фільм не беларускі, а менавіта зроблены ў Беларусі, і вельмі нагадваў сапраўды правінцыйнае расейскае кіно. І яшчэ больш пачуцьцё гэтае ўзмацнілася ад прадстаўленьня рэжысэрам свайго фільма. Ён сказаў, што ён мог бы зьняць са ваімі сябрамі з Масквы або Ленінграду — чамусьці менавіта так ён гэты горад называе — але яму захацелася фільм зь беларускімі акторамі. Гэткім чынам ён прызнаўся ў другаснасьці сваёй працы. Аднак пакінем гэтае пытаньне па-за увагай нашай сёньняшняй гутаркі.
Вы прышлі ў кінематограф на зломе эпохі, калі Савецкі Саюз распадаўся ды стваралася незалежная Беларусь. Што вы хацелі зрабіць у кінематографе тады? Калі ласка, спадарыня Ірына".
(Волах: ) "Вось якраз беларускае нацыянальнае кіно. То бок расейскую або францускую культуру сьцьвярджаць ня трэба было, на яе можна было б абаперціся ды сягаць далей. А вось беларускую? Спачатку нам трэба падмурак, а потым з гэтай канвы ўздымацца далей".
(Аксак: ) "Спадар Віктар, а вы з чым прыходзілі ў кінематограф тады?"
(Асьлюк: ) "Я прыйшоў выпадкова — невыпадковыя былі толькі першыя тэмы. Яны якраз былі зьвязаныя з нацыянальным, як тады гэта лічылася. Але я хутка зразумеў, што гэтыя тэмы ў тым асяродзьдзі, куды я трапіў, вырашаліся дастаткова прамалінейна і проста. Настолькі проста, што мне стала брыдка ад гэтага. Ад гэтай прамалінейнасьці я доўга адыходзіў.
Першыя фільмы мае былі дастаткова скандальныя, іх называлі нацыяналістычнымі. Я дастаткова многа іх паказваў на розных фэстывалях і памятаю скандалы ў Кіеве, ды й тут было... Я пачаў тады нібыта заваёўваць рэпутацыю нейкага рэжысэра-нацыяналіста.
Пройдуць гады, і ўсё савецкае ды беларускае кіно будзе ацэненае. Зрэшты, магчыма, што ня будзе пра што пісаць ды што ацэньваць, бо тое, чым мы зараз займаемся, ня мае адносінаў ні да беларускасьці, ні да мастацтва".
(Аксак: ) "А чым жа вы такім займаецеся?"
(Асьлюк: ) "Я здымаю фільмы, дакумэнтальныя фільмы. Але ведаеце, я думаю, што гэта тупік — рабіць кожны год, рэгулярна, па фільму, па два тут, у Беларусі".
(Аксак: ) "Вы проста падтрымліваеце сваю прафэсійную форму, не замахваючыся на нешта вялікае, так?"
(Асьлюк: ) "Не. Дзякуй Лукашэнку. Ён мне даў за сем гадоў зьняць мноства фільмаў. Ён мяне навучыў сваёй палітыкай здымаць стабільна — ня так, як у Расеі. Патлумачу, бо відаць ня ўсе зразумелі іронію... Хэ-хэ-хэ!.. Вельмі стабільна апошнія сем гадоў працавала студыя. Гэта давала магчымасьць застацца ў прафэсіі.
Можна сем ці дзесяць гадоў вучыцца прафэсіі, але трэба раней ці пазьней пачынаць нешта рабіць".
(Аксак: ) "А што перашкаджае нешта рабіць, ужо навучыўшыся за гэтыя сем ці дзесяць гадоў усім азам свае прафэсіі? Спадарыня Ірына, Вы прызналіся перад пачаткам праграмы, што апошні свой кароткамэтражны фільм зьнялі пяць ці шэсьць гадоў таму".
(Волах: ) "Гэта ігравы фільм. Цяпер я здымаю дакумэнтальныя. Я, у прынцыпе, мелася пераварочваць мастацтва; ня ведаю, усе меліся, відаць. Каб ня меўся — не пайшоў бы. А так... Крызыс — ён і ёсьць крызыс.
Калі казаць пра фінансавыя ды вытворчыя магчымасьці — крызыс сыстэмы. Студыя дае толькі ўмоўную магчымасьць. Гэта раз. Па-другое, незапатрабаванасьць многіх тэмаў зараз. У студыі, дзе мы зараз працуем зь Віктарам, асноўны заказчык — Міністэрства культуры. Дзяржаўны заказ пэўных тэмаў".
(Аксак: ) "А што б хацелася здымаць?"
(Волах: ) "Мне б хацелася здымаць казкі для дзяцей і для дарослых. Казкі — яны ўвогуле мудрыя ўсе".
(Аксак: ) "Вашыя тэмы Міністэрства культуры не прымае?"
(Волах: ) "Дакладна. А ў мяне яшчэ была тэма пра беларускіх партызанаў — я хацела прасачыць партызанскі рух не ад апошняй вайны, а з 16-га стагодзьдзя; як беларусы ў лясох змагаліся".
(Аксак: ) "Зразумела. А вам, спадар Віктар, што перашкаджае здымаць тое, што б вы сёньня хацелі?"
(Асьлюк: ) "Вы ведаеце, не існуе праблемы грошай. Думаю, што па вялікім рахунку, як не існавала, так і не існуе праблемы Міністэрства культуры ці студыі. Вы ўзгадвалі фэномэн грузінскага кіно ў савецкі час. Зараз ёсьць кіргіскае кіно, але не існуе кіргіскай студыі наогул, і кіргіскія рэжысэры жывуць нават не ў Кіргізіі, а ў Маскве ці на Захадзе. Але кіргіскае кіно існуе. Я часта бываю на фэстывалях і бачу гэтае кіно. Праблема ў тым, што ў нас няма такіх асобаў. У нас проста няма людзей ды такой інтэлектуальнай сілы, каб стварыць фэномэн беларускага кіно.
Праблема з мовай у Кіргізіі таксама існуе. Вельмі часта рэжысэры ня ўмеюць гаварыць па-кіргіску або гавораць дрэнна. Тое ж самае і ў казаскім кіно".
(Аксак: ) "А на якой мове яны здымаюць свае фільмы?"
(Асьлюк: ) "Яны здымаюць на сваёй мове ды па-расейску. Але гэта не перашкаджае іхным фільмам быць нацыянальнымі.
Я думаю, што апошнія прыступкі піраміды беларускай культуры, якая можа калі-небудзь пабудавацца, будуць належаць такому няпэўнаму ды незразумеламу "мастацтву пад пытаньнем" — кіно. Бо гэта сьпярша ўсё ж прафэсія, а пасьля — мастацтва.
Найперш патрэбнае разьвіцьцё беларускай нацыянальнай літаратуры, бо безь літаратуры беларускае асаблівае мастацкае кіно ніколі не падымецца. Цяпер беларуская літаратура ў сапраўдным крызысе. Іншая справа, што ня хочуць ставіць і ня будуць ставіць, але я не пра гэта.
Я маю на ўвазе падмурак, на якім можа існаваць кіно. Яно ўвесь час павінна аднаўляцца, гэта — не літаратура паводле Янкі Маўра ці паводле Караткевіча. Гэта таксама трэба ставіць, трэба ўсе Караткевічавы фільмы паставіць, а тыя, што існуюць — наноў паставіць. Але без сучаснай, маладой літаратуры кіно беларускае не падымецца".
(Аксак: ) "Спадарыня Ірына, вы таксама так пэсымістычна глядзіце на будучыню беларускага кіно?"
(Волах: ) "Ды я ўвогуле ня так пэсымістычна гляджу на будучыню. А згодная зь Віктарам у тым, што трэба зьбіраць сілы — сьвет шырокі. Безумоўна, ніхто праблемы твае за цябе ня вырашыць. Але я думаю, што будучыня ёсьць. Будзе Беларусь — будзе ў яе і беларускае кіно".