Кіно за часамі маёй маладосьці было зьявай амаль што сакральнай. Гэта было акно ў паралельную прастору, у іншасьвет, насельнікі якога пілі віскі з содавай, гойсалі на чырвоных сытраенах, шамацелі крыналінам, а галоўны герой іншасьвету, д’Артаньян, бразгаў шпагай па балясіне каралеўскага палацу й задзірыста прамаўляў: “Абараняйцеся, сір!”
Калі круцілі “Трох мушкетэраў”, народу ў наваполацкім кінатэатры “Космас” бывала як завязаць. Прадавалі нават “стаячыя” білеты, і саракагадовыя дзядзькі ды цёткі, падпіраючы плечукамі сьцены, стоена абміралі, калі гасконец абдымаў блакітнавокую Канстанцыю, захоплена, з адрэналінавай спазмай у сэрцы, лыпалі вачамі, калі той ударам кулака прыбіраў з дарогі зладзюгу-Рашфора, і з пакутлівым шкадаваньнем назіралі, як Атос забіваў прыгажуню-мілэдзі.
Сёньня дзеці тых, хто сорак гадоў таму стойма глядзеў “Трох мушкетэраў”, лежма глядзяць па відаку “Водны сьвет”, “Вялікі куш” ды “Матрыцу”. Пры гэтым яны чухаюць сьвярблівыя пяткі, уздымаюць, у пляне змаганьня з астэахандрозам, правую нагу, а зрэдзьчасу выконваюць, скасіўшы вока на тэлеэкран, сьвяты сужэнскі абавязак. Ну і, вядома, ніхто зь іх асабліва ня ўражваецца, пабачыўшы на экране спакусьлівы жаночы азадак альбо голага мурына, хай сабе і з дручком наперавес.
У гэтым месцы заплюшчваю вочы і згадваю “Каралеву “Шантэклеру” — гішпанскі фільм з Сарай Мант’ель у галоўнай ролі. Яшчэ задоўга да ягонага зьяўленьня ў Наваполацку (на дварэ панаваў 1967 год) у моладзевым асяродку пачалі віраваць чуткі, што там паказваюць “голую бабу”. Дагэтуль такіх дзівосаў на экране бачыць не даводзілася, і горад беларускай нафтахіміі чакаў дэманстрацыі “Каралевы” з насьцярогаю і напружаньнем. Дзяцей да шаснаццаці гадоў на гэты фільм не пускалі, ды ў кінатэатры, на шчасьце, працавала білетэркаю маці майго аднаклясьніка, ён і правёў мяне ў залю. Глядзелі, вядома ж, стойма, раз-пораз абменьваючыся ў цемры шматзначнымі позіркамі. Пасярод фільму непадалёку прашапталі: “Зараз!” — і мы ўтаропіліся ў экран. Той цішыні, якая запанавала ў залі, не было, відаць, ад часу стварэньня сьвету. На экране апраненая ў ружовы пэньюар Сара Мант’ель узяла рукі ў крыж, зьбіраючыся зьняць апранаху, я кінуў дыхаць, выцягнуў шыю, а рудавалосая гішпанка, гульліва пагразіўшы некаму пальцам, тузанулася ў кадры і зьнікла зь відавоку. “Выразалі, гады!” — выгукнулі аднекуль з задніх радоў. Мы зь сябрам чарговым разам пераглянуліся, і ў вачох нашых адбілася туга няспраўджанай надзеі.
Надзея спраўдзілася толькі праз тры гады, калі мы глядзелі “Чырвоную мантыю”, фільм з удзелам Алега Відава — савецкага актора, які неўзабаве падаўся на Захад. Там і папраўдзе паказалі распраненую кабету, але здаля ды яшчэ прыхаваную заслонай чырвонай смугі. Мы, сямнаццацігадовыя падлеткі, чакалі большага, а таму з зайздрасьцю і недаверам слухалі аповеды старэйшых таварышаў, якія ўжо адслужылі ў войску і распавядалі, як падчас службы лавілі па начах на нейкім сакрэтным тэлеабсталяваньні Швэцыю, дзе, па іхных словах, голых баб паказвалі некалькі дзясяткаў на гадзіну.
Наагул, 1967 год быў годам вялікіх кінэматаграфічных адкрыцьцяў. Тады, апроч “Каралевы “Шантэклеру”, у пракаце зьявілася індыйская мэлядрама “Кветачка ў пыле” ды першая сэрыя знакамітага “Фантамаса”. “Кветачку ў пыле” адразу ж замілавалі жанчыны: нават старыя кабеты рушылі ў клюбы ды кінатэатры, папярэдне запіхнуўшы пад манжэты кацавеек ды кофтаў скамечаныя насоўкі. Глядзець бамбэйскія любошчы, як, дарэчы, і рваць зубы, трэба было з насоўкай, бо сьлёзы ліліся ракою.
Аніводны фільм, аднак, не нарабіў столькі шуму, колькі славуты “Фантамас”. Калі яго ўпершыню “круцілі” ў Наваполацку, паглядзець францускае дзіва прыяжджалі людзі зь Дзісны, Ветрына, Баравухі ды іншых навакольных гарадоў і мястэчак, а каб не прапусьціць безьбілетнікаў, ля ўваходу ў кінатэатар стаяў міліцыянт. Дэманстрацыі “Фантамаса” суправаджаліся адчайным тупатам і сьвістам: стужкі былі “сэкандгэндаўскія” — пацёхканыя, ад чаго на экране бегалі рухавыя пісягі, — і рваліся праз кожныя дзесяць мэтраў. І ўпацелы кінамэханік, перакрываючы шум і гармідар, гарлаў у дэманстрацыйную амбразуру: “Чаго ўсхадзіліся?.. Фільм трэцяй катэгорыі!”
Адцемім, што кожнаму кінастацыянару тае пары даводзіўся жорсткі фінансавы плян, таму кінамэханікі часьцяком пускаліся ў хітрыкі: казалі, што будзе “француская карціна”, круцячы насамрэч якую-небудзь савецкую нудоту. Я сам стаўся сьведкам, калі “кіншчык”, прымацоўваючы да слупа афішу з размашыстым надпісам: “Памылка Анарэ дэ Бальзака”, паведаміў вясковым падшывальцам, што гэта фільм пра мушкетэраў, і ўвечары ў клюб было ня ўбіць носа. Аднак замест дакляраваных мушкетэраў гледачы ўбачылі азызлага таўстуна і, абураныя, сталі незадаволена шоргаць нагамі ды кідаць у дэманстрацыйную адтуліну яблычныя агрызкі.
Прыкладна тым жа часам пабачылі мы і першы фільм жахаў — экранізацыю гогалеўскага “Вія”. Выправіліся на “Вія” разам зь сябрам і, прызнацца, таксама крыху зьлякнуліся. Што ўжо казаць пра дзяўчынаў, якія сядзелі перад намі… Небаракі насунулі на галовы палітоны і, зьнерухомеўшы, глядзелі “Вія” праз прарэшкі гузікаў. У самы напружаны момант — калі Панначка пачала лётаць у труне, сябрук вырашыў пажартаваць і тыцнуў адной зь дзяўчын пальцам у бок. Тая здушана войкнула, доўга рыпала крэслам і, нахіліўшыся да сяброўкі, ледзь чутна прашаптала: “Абпісалася”.
Ды што я ўсё пра бывальшчыну… Прысьпела пара згадаць сёньняшнія рэаліі. Дапытліва мружу вочы, варушу млявымі пальцамі, згадваючы — калі апошнім разам быў у кінатэатры, — і не даю рады згадаць. Суцяшае, аднак тое, што маё пакаленьне — амаль у поўным складзе — таксама кінула хадзіць у кіно, і ў нашым Наваполацку з трох кінатэатраў застаўся адзін, ды і той мусіў аддаць частку плошчы пад мэблевы салён.
Уздыхаю й ляпаю далоньмі, на знак таго, што сёньня ўвечары пайду на апошні сэанс. Піхну ў торбу літар мядовага піва, ад якога цягне на сон і ліпне язык да паднябеньня, пару пачак бульбяных чыпсаў, сяду, па старой звычцы, на апошні рад… Не… Сяду бліжэй, бо зрок сапсаваны кампутарам, і зь лёгкім хваляваньнем у грудзях перавяду дых. Паволі патухне сьвятло, на экране запаляцца залатыя літары кінафірмы, між доўгага шыхту пляскатых кампутараў прабяжыць паліцэйскі камісар, сьледам будзе пасьпяшаць ягоны мурыністы напарнік, і я палезу ў торбу, каб сёрбнуць мядовага пітва.
Гурма людзей у чорных гарнітурах будзе незварушна стаяць, наставіўшы адно на другога пісталеты ды кароткарульныя “узі”, па шырокай, запоўненай людзьмі й транспартам вуліцы, паляціць, куляючы дагары коламі стрэчныя самаходы, магутная фура. Фура праб’е парапэт моста, абрынецца, куляючыся ў паветры, у прадоньне вірлівай ракі, і выбухне вогненным грыбам, ня здолеўшы даляцець да вады. Ад такой праявы рука ізноў пацягнецца да плястыкавай бутлі. Потым будзе бойка камісара зь нейкім барадатым лацінасам. Лацінас саб’е камісара з ног, пачне перыць нагамі, не пакідаючы на мужным камісарскім твары ні драпінаў, ні крывападцёкаў, і высокая бляндынка ў караценькіх шортах прашые барадатага нягодніка чаргою з буйнакалібэрнага кулямёту. Праўда, я гэтага ўжо ня ўбачу, бо буду спаць, наваліўшыся патыліцай на край прыслону, і бязладная страляніна, лямант паліцэйскай сырэны і прагнае вохканьне бляндынкі, на якой будзе ляжаць голы камісар, пададуцца зыкамі зь іншага сьвету, і я зноўку ўбачу весялуна-д’Артаньяна, які прыскача на сваёй зялёнай кабыле з далёкага юнацтва — той мясьціны, дзе нараджаюцца сны.
