12 лютага 1974 году расейскі пісьменьнік-дысыдэнт, ляўрэат Нобэлеўскай прэміі Аляксандар Салжаніцын падпісвае свой зварот да суайчыньнікаў пад назвай “Жыць без ілжы”. Дакладней, тэкст звароту пісаўся крыху раней і быў раскладзены па схованках з умовай: калі аўтара арыштуюць – распаўсюдзіць праз суткі. Так і адбылося. Самога Салжаніцына чакала выгнаньне з СССР, а на радзіме ў легальным друку “Жыць без ілжы” зьявілася толькі ў 1988 годзе. Нельга, аднак, зьменшыць ролю гэтага эмацыйнага закліку, які ў часы глыбокага застою перадаваўся з рук у рукі і падбухторваў людзей на супрацьстаяньне таталітарнаму ладу.
Што да Беларусі, дык у нас 30 гадоў таму зварот Салжаніцына водгуку ня меў. Прынамсі ў кроніцы дэмакратычнай апазыцыі такіх зьвестак няма. Рэч у тым, што дысыдэнцкія зьявы ў тагачаснай Беларусі мелі бадай выключна нацыянальна-дэмакратычны характар. Гаворка ішла пра адраджэньне культуры, а не пра зьмену палітычнага рэжыму. І гэта быў першы пункт, у якім беларусы з Салжаніцыным разышліся.
Нібы ў адказ на гэта Салжаніцын “не заўважыць” беларусаў як асобнае нацыі. Крыўдныя словы прагучаць пазьней у ягоным праграмным артыкуле “Як нам уладкаваць Расею”. Але гэтыя два пункты, на маю думку, так і застануцца бескарыснымі пунктамі супрацьстаяньня, калі да іх не дадаць трэцяга.
У адрозьненьне ад усіх іншых самастойных і разьвітых культур нашае часткі сьвету, беларусы ня маюць свайго перакладу ані “Архіпэлагу ГУЛАГУ”, ані звароту “Жыць без ілжы”. Інакш кажучы, мы ня бачым Салжаніцына, а ён ня бачыць нас. Ён – бясспрэчна вялікі пісьменьнік сусьветнага маштабу і вялікі грамадзянін. І для таго, каб вынесьці яму прысуд у імпэрскім поглядзе на нас, мы мусілі б загаварыць зь ім па-свойму. Магчыма і ён пасьля гэтага пачуў бы нас, бо, як вядома, самы цывілізаваны спосаб выхаду з супрацьстаяньня – гэта размова. Лепшага ня вынайдзена.
Нарэшце, ёсьць і яшчэ адна, ужо чыста наша, унутраная карысьць у тым, каб перачытаць Салжаніцына па-свойму. Ён – ці ня самы расейскі паводле духу сучасны пісьменьнік, у якога кожнае слова і стылёвая сынкопа, кожны тон і паўтон дакладна перадаюць чыста расейскую нэрвовасьць і мэнтальнасьць, максымалізм у вялікім і дробязнасьць у прыватным. Мы, якія хацелі б запярэчыць яму, што мы ёсьць, мы асобныя і разьвітыя і – не такія, менавіта ў ягоных тэкстах распазнаем сваю інакшасьць найлепшым чынам. Ягоная саборнасьць, безальтэрнатыўнасьць праваслаўнага адраджэньня, а нават і сам дух тэксту, так падобнага на царкоўную казань – усё гэта можа быць зразумелае для беларускага індывідуалізму, нашай шматканфэсійнасьці і рацыяналістычнага погляду на сьвет, але не сваё.
Сёньня мы перачытаем зварот Аляксандра Салжаніцына “Жыць без ілжы” ўпершыню па-беларуску. Услухаемся ў яго і дамо магчымасьць аўтару ды ягоным суайчыньнікам услухацца ў нас.
“Аляксандар Салжаніцын
Жыць без ілжы
Калісьці мы ня сьмелі і шэптам шаргацець. Цяпер вось пішам і чытаем Самвыдат, а ўжо адзін адному ў курылках НДІ ад душы наскардзімся: чаго толькі яны не напракудзяць, куды толькі ня цягнуць нас! Тут і непатрэбнае касьмічнае выхваляньне пры развале і беднасьці жыцьця; і ўмацаваньне далёкіх дзікіх рэжымаў; і распальваньне грамадзянскіх войнаў; і безаглядна выгадавалі Мао Цзэдуна (на нашы сродкі) – і нас жа на яго пагоняць, і прыйдзецца ісьці, куды дзенесься? і судзяць, каго хочуць, і здаровых заганяюць у вар’яты – усё “яны”, а мы – бясьсільныя.
Ужо да донца даходзіць, ужо ўсеагульная духовая пагібель насунулася на ўсіх нас, і фізычная вось-вось запалае і спаліць і нас, і нашых дзяцей, – а мы па-ранейшаму ўсё ўсьміхаемся баязьліва і лапочам каснаязыка:
– А чым жа мы перашкодзім? У нас няма сілаў. Мы так безнадзейна расчалавечыліся, што за сёньняшнюю нішчымную кармушку аддамо ўсе прынцыпы, душу сваю, усе намаганьні нашых продкаў, усе магчымасьці для нашчадкаў – толькі б не разладзіць свайго лядачага існаваньня. Не засталося ў нас ані цьвёрдасьці, ані годнасьці, ні сардэчнага гарэньня. Мы нават усеагульнай атамнай сьмерці не баімся, трэцяй сусьветнай вайны не баімся (можа, у расколінку схаваемся), – мы толькі баімся крокаў грамадзянскае мужнасьці! Нам толькі б не адбіцца ад статку, не зрабіць кроку паасобку – і раптам аказацца бязь белых булак, бяз газавай калёнкі, без маскоўскай прапіскі.
Ужо як дзяўблі нам на палітгуртках, так у нас і ўдзяўблося, выгодна жыць, абы на ўвесь век добра: асяродзьдзе, сацыяльныя ўмовы, зь іх ня выскачыш, быцьцё вызначае сьвядомасьць, мы тут пры чым? мы нічога ня можам.
А мы можам – усё! – але самі сабе хлусім, каб сябе заспакоіць. Ніякія не “яны” ўва ўсім вінаватыя – мы самі, толькі мы!
Запярэчаць: але ж сапраўды нічога не прыдумаеш! Нам заляпілі рот, нас ня слухаюць, у нас не пытаюцца. Як жа прымусіць іх паслухаць нас?
Пераканаць іх – немагчыма.
Натуральна было б іх пераабраць! – але перавыбараў не бывае ў нашай краіне.
На Захадзе людзі знаюць страйкі, дэманстрацыі пратэсту, – але мы занадта забітыя, нам гэта страшна: як гэта раптам – адмовіцца ад працы, як гэта раптам – выйсьці на вуліцу?
А ўсе іншыя фатальныя шляхі, што за апошняе стагодзьдзе апрабаваныя ў горкай расейскай гісторыі, – тым больш не для нас, і насамрэч – ня трэба! Цяпер, калі ўсе сякеры свайго дасякліся, калі ўсё пасеянае ўзыйшло, – нам бачна, як заблукаліся, як учадзелі тыя маладыя, самаўпэўненыя, хто думалі тэрорам, крывавым паўстаньнем і грамадзянскай вайной зрабіць краіну справядлівай і шчасьлівай. Не ўжо, дзякуй, бацькі асьветы! Цяпер ужо ведаем мы, што гнюснасьць мэтадаў месьціцца ў гнюснасьці вынікаў. Нашыя рукі – хай будуць чыстымі!
Дык кола – замкнулася? І выйсьця – насамрэч няма? І застаецца нам толькі бязьдзейна чакаць: раптам здарыцца нешта само?
Але ніколі яно ад нас не адліпне само, калі ўсе мы ўвесь час будзем яго прызнаваць, услаўляць і мацаваць, калі не адштурхнемся хоць бы ад самай яго адчувальнай кропкі.
Ад – ілжы.
Калі гвалт урываецца ў мірнае людзкое жыцьцё – ягоны твар палае ад самаўпэўненасьці, ён так і на штандары піша, і крычыць: “Я – Гвалт! Разыйдзіся, расступіся – стапчу!” Але гвалт хутка старэе, крыху гадоў – і ён ужо ня ўпэўнены ў сабе, і, каб трымацца, каб выглядаць прыстойна, – ён выклікае сабе ў хаўрусьнікі Хлусьню. Бо: гвалту няма чым прыкрыцца, акрамя хлусьні, а хлусьня можа трымацца толькі гвалтам. І ня кожны дзень, не на кожнае плячо кладзе гвалт сваю цяжкую лапу: ён патрабуе ад нас толькі пакоры да хлусьні, штодзённага ўдзелу ў хлусьні – і ў гэтым усё вернападданства.
І вось тут якраз ляжыць занядбаны намі, самы просты, самы даступны ключ да нашага вызваленьня: асабісты няўдзел у хлусьні! Няхай хлусьня ўсё пакрыла, няхай хлусьня валодае ўсім, але ў самым малым заўпарцімся: няхай валодае не празь мяне!
І гэта – прасьвет ва ўяўнай аблозе нашае бязьдзейнасьці! – самы лёгкі для нас і самы разбуральны для хлусьні. Бо калі чалавек адхіснуўся ад хлусьні – яна папросту перастае існаваць. Як зараза, яна можа існаваць толькі на людзях.
Не заклікаемся, не сасьпелі мы ісьці на плошчы і прагалошваць праўду, выказваць уголас, што думаем, – ня трэба, гэта страшна. Але хоць адмовімся казаць тое, чаго ня думаем!
Вось гэта і ёсьць наш шлях, самы лёгкі і даступны пры той арганічнай баязьлівасьці, што прарасла ў нас, нашмат лягчэйшы за (страшна прамовіць) грамадзянскае непадпарадкаваньне паводле Гандзі.
Наш шлях: ні ў чым не падтрымліваць хлусьні сьвядома! Усьвядоміўшы, дзе мяжа хлусьні (кожнаму яна яшчэ па-рознаму відна), – адступіцца ад гэтай гангрэннай мяжы! Не падклейваць мёртвых костачак і лушчынак Ідэалёгіі, не сшываць гнілога рызьзя – і мы ўражаныя будзем, як хутка ды бездапаможна хлусьня ападзе, і чаму належыць быць голым – тое зьявіцца сьвету голым.
Такім чынам, цераз баязьлівасьць нашу хай кожны выбера: ці застаецца ён сьвядомым служкам хлусьні (о, натуральна, не дзеля схільнасьці, але для пракармленьня сям’і, для выхаваньня дзяцей у духу хлусьні!), ці прыйшла яму пара страпянуцца, стаць сумленным чалавекам, вартым павагі і дзяцей сваіх і сучасьнікаў. І з гэтага дня ён:
– больш не напіша, не падпіша, не надрукуе ніякім чынам ніводнай фразы, што скажае, на ягоную думку, праўду;
– такой фразы ні ў прыватнай гутарцы, ні прылюдна ня выкажа ні ад сябе, ні са шпаргалкі, ні ў ролі агітатара, настаўніка, выхавальніка, ні паводле тэатральнае ролі;
– жывапісна, скульптурна, фатаграфічна, тэхнічна, музычна ня выявіць, не суправодзіць, не пратрансьлюе ніводнай хлусьлівай думкі, ніводнага скажэньня праўды, якое ён бачыць;
– не спашлецца ні вусна, ні пісьмова на “кіраўнічую” цытату, каб дагадзіць, падстрахавацца, для посьпеху свае працы, калі цытаванае думкі не падзяляе цалкам ці яна не дарэчы;
– ня дасьць прымусіць сябе ісьці на дэманстрацыю ці мітынг, калі гэта супраць ягонага жаданьня і волі; ня возьме ў рукі, не падыме транспаранту, лёзунгу, якога не падзяляе цалкам;
– не падыме рукі за прапанову, якой не падзяляе шчыра; не прагаласуе ні адкрыта, ні таемна за асобу, якую лічыць ня вартай або сумнеўнай;
– ня дасьць загнаць сябе на сход, дзе чакаецца прымусовае, скажонае абмеркаваньне пытаньня;
– зараз жа пакіне паседжаньне, сход, лекцыю, спэктакль, кінасэанс, як толькі пачуе ад прамоўцы хлусьню, ідэалягічную лухту ці бессаромную прапаганду;
– не падпішацца і не набудзе такую газэту ці часопіс, дзе інфармацыя скажаецца, падставовыя факты хаваюцца.
Мы пералічылі, вядома, ня ўсе магчымыя і неабходныя ўхіленьні ад хлусьні. Але той, хто пачне ачышчацца, – ачышчаным поглядам убачыць і іншыя выпадкі.
Так, па першым часе атрымаецца няроўна. Камусьці давядзецца страціць працу. Маладым, што жадаюць жыць паводле праўды, гэта вельмі ўскладніць іх маладое жыцьцё напачатку: бо ж і адказы на ўроках напханыя хлусьнёю, трэба выбіраць. Але ж ні для кога, хто хоча быць сумленным, тут не засталося шчылінкі: нідзе нікому з нас нават у самых бясьпечных тэхнічных навуках не абмінуць хоць аднаго з названых крокаў – у бок праўды ці ў бок хлусьні; у бок духовай незалежнасьці або духовага лёкайства. І той, каму ня стане сьмеласьці нават на абарону сваёй душы, – няхай не ганарыцца сваімі перадавымі поглядамі, ня выстаўляецца, што ён акадэмік ці народны артыст, заслужаны дзяяч ці генэрал, – так няхай і скажа сабе: я – быдла і баязьлівец, мне абы сытна і цёпла.
Нават гэты шлях – самы памяркоўны з усіх шляхоў супраціву – для нас, што засядзеліся, будзе нялёгкі. Але настолькі ж лягчэйшы за самаспаленьне ці нават галадоўку: полымя не ахопіць твайго тулава, вочы ня лопнуць ад жару, і чорны хлеб з чыстай вадой заўсёды знойдзецца для твае сям’і.
Здраджаны намі, падмануты намі вялікі народ Эўропы – чэхаславацкі – няўжо не паказаў нам, як нават супраць танкаў выстойваюць няўзброеныя грудзі, калі ў іх годнае сэрца?
Гэта будзе нялёгкі шлях? – але самы лёгкі з магчымых. Нялёгкі выбар для цела, – але адзіны для душы. Нялёгкі шлях, – аднак ёсьць жа ў нас людзі, нават дзясяткі іх, хто гадамі трымаецца ўсіх гэтых пунктаў, жыве паводле праўды.
Такім чынам: ня першымі ступіць на гэты шлях, а – далучыцца! Тым лягчэйшым і тым карацейшым акажацца ўсім нам гэты шлях, чым больш дружна і густа мы на яго ступім! Будуць нас тысячы – і ня справяцца ні з кім нічога зрабіць. Стануць нас дзясяткі тысяч – і мы не пазнаем нашай краіны!
Калі ж мы збаімся, дык досыць жаліцца, што хтосьці нам не дае дыхаць – гэта мы самі сабе не даем! Прыгнемся яшчэ, пачакаем, а нашы браты біёлягі дапамогуць наблізіць чытаньне нашых думак і пераробку нашых генаў.
Калі і ў гэтым мы збаімся, дык мы – нікчэмныя, безнадзейныя, і гэта да нас пушкінская пагарда:
Навошта статкам дар свабоды?
.....
Іх спадчына ад роду ў роды
Таўро, кайданы і бізун”.
(Дубавец: ) Перачытваючы гэты хрэстаматыйны дысыдэнцкі тэкст савецкае пары, я раптам разумею, чаму сёньня ён стаў хрэстаматыйным у выданьнях РПЦ. Бо гаворка ў ім не пра што іншае, а пра выратаваньне душы.
Пра этычны максімалізм Аляксандра Салжаніцына гаворыць філёзаф Валянцін Акудовіч.
(Акудовіч: ) “Тэкст варты, каб над ім задумацца. Але ў самых розных ракурсах. І найбольш нецікавы зь іх: актуальны ён ці неактуальны. Сапраўды, для сытуацыі ў Беларусі ён выглядае абсалютна актуальным. Ня менш, чым тады, для сытуацыі ў Савецкім Саюзе, у 1974-м годзе. Ці амаль ня менш. Зноў праблема: гаварыць ці не гаварыць праўду, маўчаць ці немаўчаць. Ці хаця б маўчаць няпраўду. І да таго падобнае. Але мяне ў гэтым тэксьце зараз цікавіць іншае, што, можа, значна больш за пытаньне жыць “по лжи” ці ня жыць па ёй.
Гляньце. Салжаніцын спадзяваўся, што калі адзін, два, а потым дзесяць тысяч пачнуць жыць не “по лжи”, гэта значыць, калі не гаварыць праўду, дык хаця б не гаварыць няпраўду, ня ўдзельнічаць у хлусьні, дык гэтым можна будзе перамяніць гэты сьвет да лепшага. Так? А зараз мы зь перажытых гадоў бачым, што, маючы за сьпінай пэрыяд, калі тысячы, сотні тысяч, мільёны, ды ўсе мы маглі падчас перабудовы і трохі пазьней колькі заўгодна гаварыць праўду... І ўсе мы гаварылі праўду. Мы яе столькі нагаварылі. Мы нагаварылі праўды больш, чым было маўчаньня гэтыя 70 гадоў. І што, сёньня расіяне і той жа Салжаніцын могуць сказаць, што ад гэтага іх расейскі сьвет перамяніўся да лепшага? Што, з гэтага гаварэньня праўды наш сьвет стаў лепшы? Так, ён стаў іншы. Але вось гэты спадзеў, што праўда выратуе сьвет, што жыцьцё не ў хлусьні, а ў праўдзе радыкальна можа штосьці зьмяніць у гэтым сьвеце... Гэтым і каштоўны для мяне тэкст Салжаніцына, бо ён якраз і адказвае – на жаль, не. На жаль, сьвет, калі пераходзіць да лепшага, дык нейкімі іншымі шляхамі, а ня толькі праз шлях гаварэньня ці маўчаньня.
Прынамсі зараз, перачытваючы гэты тэкст, праз столькі гадоў, я заўважыў, што гэты наш спадзеў на праўду, як і спадзеў на фармальную дэмакратыю… Нездарма Салжаніцын кажа, ну раз мы ня можам выйсьці на плошчу, раз мы ня маем права вольна перавыбраць іншага, давайце хаця б ня будзем хлусіць. Уяўлялася, што калі можна будзе выбіраць, калі можна будзе гаварыць тое, што думаеш, то адразу мы зажывем у шчасьлівым нейкім сьвеце. А не! Калі ласка, выбірай. Усё роўна Пуціна выбераш. Выбірай, калі ласка, усё роўна выбераш Лукашэнку. Калі ласка, мала засталося апазыцыйных сродкаў масавай інфармацыі, але ёсьць месца, дзе табе сказаць праўду. І гавары, і ніхто цябе за гэта нават і не пасадзіць. А што з гэтага гаварэньня? А што з гэтых выбараў? Самі па сабе ня словы, самыя шчырыя, самі па сабе не магчымасьць выбіраць, не магчымасьць гаварыць ці не гаварыць вырашаюць у гэтай цывілізацыі. Што вырашае – гэта ўжо іншае пытаньне”.
(Дубавец: ) Мой калега журналіст Аляксандар Лукашук некалі спрабаваў перакласьці па-беларуску зварот “Жыць без ілжы”. Не далося. І нават не з-за ўскладнёнае салжаніцынскае мовы. Хутчэй з-за той самай мэнтальнай і этычнай розьніцы, аб якую ідэалягема “беларусы – гэта тыя ж расейцы” разьбіваецца менавіта на салжаніцынскіх перакладах.
(Лукашук: ) “Некалі ў другой палове 80-х з паэтам Алегам Бембелем мы спрабавалі перакласьці зварот Салжаніцына на беларускую, пакутавалі, неяк цяжка давалася – мана, ілжа, хлусьня... Алега, аўтара дасьледаваньня “Родная мова і маральна эстэтэтычны прагрэс”, ягоны шлях – жыць без ілжы – прывёў у манастыр і да ператварэньня ў брата Мікалая.
Гэта цяжкі заклік. Ягоным крытыкам стаў пісьменьнік Уладзімер Вайновіч, асоба бясспрэчнай асабістай мужнасьці, – ён быў пазбаўлены савецкага грамадзянства. Ягоны тэзыс: прастата закліку падманлівая, бо ў таталітарнай дзяржаве няўдзел у сходах, выбарах і іншых рытуалах сьямротна небясьпечны. Салжаніцын, пісаў Вайновіч, сам ня быў прыкладам такіх паводзінаў – у лягеры, калі падчас вярбоўкі ў стукачы не адмовіўся наадрэз, а хітраваў, і падчас супрацьстаяньня КГБ у 70-я гады – хітраваў, замятаў сьляды, бадаўся з дубам. Яшчэ адзін расейскі эмігрант, Вагрыч Бахчанян, сфармуляваў гэта ў афарызм “Усімі праўдамі і няпраўдамі жыць без ілжы”.
Самы істотны момант – няўдзел у публічнай хлусьні, сёньня, як і 30 гадоў таму, на жаль, актуальны для Беларусі. Я памятаю адзінкі сяброў выбарчых камісіяў, якія заявілі пра фальшаваньне выбараў. Адзінкі супрацоўнікаў КГБ, пракуратуры, міліцыі, якія ня сталі маўчаць. Адзінкі журналістаў, якія звольніліся з тэлебачаньня, пайшлі з афіцыйных газэтаў, каб ня ўдзельнічаць у хлусьні. Адзінкі супрацоўнікаў часопісаў, забраных у голдынг, якія звольніліся. І гэта наводзіць на адну думку – жыць без ілжы – справа ў прынцыпе адзінкавая, асабістая, прыватная, зьвернутая для сябе самога. Фактычна, гэта адзіны шлях свабоды, як кажа адна старая кніжка”.
(Дубавец: ) Аляксандар Лукашук кажа, што “жыць без ілжы” – справа адзінкавая, асабістая. Дарэчы, у беларускай літаратурнай клясыцы нічога падобнага на гэты тэкст няма. І тут зноў Салжаніцын вядзе нас да вычуваньня ў саміх сабе той расейскай саборнасьці, таго ўсеагульнага яднаньня людзей у духоўным ачышчэньні, якога беларусы ніколі ня ведалі ані ў літаратуры сваёй, ані ў гісторыі.
(Акудовіч: ) “Між іншым, тэкст Салжаніцына страшэнна заідэалягізаваны. Ён зноў жорстка ставіць пастулат, які патрабуе: калі ты жывеш не па праўдзе, калі ты, крый Божа, выступіў на партсходзе, калі ты нес транспарант на майскай дэманстрацыі, калі ты ўступіў у нейкі камсамол, то – усё. Ты зганьбаваны. Значыць, табе гарэць у нейкім пекле салжаніцынскім да канца сьвету. І толькі той, хто хаця бы змоўчыць, во той – харошы чалавек. Ну вось, з такой сыстэмай мер падыходзілі і бальшавікі, з такой жа сыстэмай мер падыходзіла і інквізыцыя, з такіх радыкальных пастулятаў якраз і высьпяваюць усе таталітарныя ідэалёгіі.
Любая этыка застаецца чалавечнай, калі яна зьвернута да сябе. Калі б Салжаніцын гэты тэкст напісаў, проста для сябе: усё, я з гэтага дня, 12 лютага 74-га году ня буду хлусіць, калі б ён зацыкліў гэты тэкст на сабе, як на сваім маральным імпэратыве... Але гэта патрабаваньне да іншых. Я баюся, калі хтосьці пачынае ў сфэры маралі патрабаваць ад іншых таго, чаго ён сам дасягнуў. Так, этычная вышыня Салжаніцына высокая і ён гэтую меру вытрымаў. Але гэта твая мера. У тваёй сытуацыі. У тваёй Богам ці прыродай дадзенай канстытуцыі. Патрабаваць гэтага ад нейкага Петрака, Хвядоса… Тут і пачынаецца небясьпека. Этыка таму і этыка, што кожны гэтую планку задае сабе.
Рэч у тым, што чалавек стаў чалавекам толькі таму, што ў параўнаньні з астатнімі жывымі відамі меў неверагодна магутны ген адаптацыі. Калі б мы не маглі адаптавацца, то як від, а тым больш як цывілізацыя мы б не паўсталі. І таму любая этычная максіма, зьвернулая да ўсіх, гэта патрабаваньне забыцца на твае здольнасьці адаптацыі да той ці іншай сытуацыі, да таго рэжыму, да гэтага, а стаць насуперак і сябе паставіць пад зьнішчэньне. Хтосьці, як Салжаніцын, можа падставіць і вытрымаць, але дзякаваць Богу, што шлях чалавецтва не пайшоў па адданасьці маральным, этычным імпэратывам. Бо ад чалавецтва ўжо не засталося б ані знаку. Вось гэтая здольнасьць да розных палітычных і сацыяльных сыстэм адаптавацца і прыстасоўвацца – яна самая каштоўная ў нас. Як і да кліматычных умоваў і г.д.”
(Дубавец: ) Падводзячы рысу сёньняшняе гаворкі пра зварот Аляксандра Салжаніцына “Жыць без ілжы”, я заўважаю, што размаўлялі мы галоўным чынам пра тое, чаму гэты хрэстаматыйны тэкст, гэты рэцэпт змаганьня з таталітарызмам не спрацаваў у Беларусі 30 гадоў таму і не спрацуе сёньня. Заклік да асабістага няўдзелу ў хлусьні добры для сябе, але няма ніякага чалавечнага спосабу прымусіць да гэтага іншых. Урэшце, у беларускай традыцыі – у літаратуры і гісторыі – слову “праўда” ніколі не супрацьстаіць слова “хлусьня”. Ані ў фальклёры, ані ў вершах Купалы і Коласа, ані ў праклямацыях адраджэнцаў. Там насуперак “праўды” заўсёды “крыўда”. Верагодна і ў нашай мэнтальнай ды этычнай рэдакцыі салжаніцынскі заклік гучаў бы больш прыземлена, але і больш рэалістычна: жыць па праўдзе – значыць, “Жыць бяз крыўды”.
