За апошнія 10 гадоў колькасьць жыдоўскага насельніцтва Беларусі скарацілася радыкальна, амаль у 5 разоў - да трыццаці тысяч. У параўнаньні зь перадваенным часам - жменька людзей. Ня стала іх, ня стала і нас. Іх - колькасна, нас - роўна настолькі ж - якасна. Яны - перамясьціліся ў Ізраіль і Амэрыку, везучы ў сваіх валізах незапатрабаваныя намі ізумруды нашай гісторыі і нашага духу, з мацерыка Вялікага Княства Літоўскага і Рэчы Паспалітай.
Яшчэ да вайны жыды складалі палову насельніцтва беларускіх, польскіх і літоўскіх гарадоў і мястэчак. У Расею іх не пускалі, таму рыса аселасьці была тут. Не ў апошнюю чаргу менавіта дзякуючы ім гэтая паласа зямлі ад Балтыйскага да Чорнага мора набыла адзінства і свой характэрны выгляд, які ў нас асацыюецца з ВКЛ. Сёньня мы, беларусы, існуем у стане поўнай адчужанасьці зь літоўцамі ды ўкраінцамі і задаемся пытаньнем: як гэта мы з гэтымі народамі пражылі ў межах адной краіны паўтысячы гадоў? Аднак варта ўявіць сабе колішняга падарожніка ад Каралеўца да Крыма, які паўсюль сустракаў жыдоў, а яшчэ татараў і польскамоўную шляхту, каб зразумець, што гэтая зямля мела адзіны культурны ляндшафт. Менавіта жыды надавалі нашай цэнтральнаэўрапейскай супольнасьці адзіны кшталт.
У Расеі іх не любілі, таму слова "жыд" у расейскай мове стала абразьлівым. З русіфікацыяй тыя ж адносіны панесьлі і сюды. Літоўцы трымаліся за свайго "жыдаса", палякі - за свайго "жыда", інстынктыўна разумеючы, што той, хто зрабіў імя іншае нацыі ў сваёй мове абразаю, не ад тае нацыі адняў, а ад сябе. Не любіць жыдоў у Беларусі не было падставаў ніколі. Нелюбоў прыйшла разам з русіфікацыяй.
Аднак і прынесены нам наўзамен "жыда" куртаты ў беларускім гучаньні расейскі "яўрэй" не прыжываўся. Спатрэбілася забараніць мноства клясычных тэкстаў беларускай літаратуры, у тым ліку і Купалаў верш "Усебеларускія жыды", каб правесьці гэтую ўніфікацыю, каб і мы пачалі разьвіваць у сабе пачуцьцё бытавога антысэмітызму. Зьмена адносінаў да жыда стала зьменаю адносінаў да беларуса. Калі жыд - абраза, тады і беларус - абраза. Жыд - скнара, а беларус - калхозьнік. І далей - пшэк таргаш, украінец - хахол, літовец - лабус. Абразы, абразы... Харошы толькі расеец, які шчодра дзяліўся з намі сваім імпэрскім шавіністычным досьведам. І мы прымалі, не разумеючы, што фатальна страчваем сябе.
Але зьвернемся да статыстыкі. На жаль, нам не ўдалося атрымаць дакладныя зьвесткі апошняга перапісу насельніцтва Беларусі, хоць гэтая статыстыка ўжо гатовая. Тыя, хто яе рыхтаваў, спаслаліся на сакрэтнасьць. Маўляў заўтра, у панядзелак, гэтыя зьвесткі будзе пераглядаць Лукашэнка, а яшчэ праз тыдзень яны стануць даступныя для навукоўцаў. Тым ня менш, Сяргей Харэўскі дазнаўся, што за апошнія 10 гадоў колькасьць жыдоўскага насельніцтва ў Беларусі зьменшылася ў пяць разоў:
(С.Харэўскі: ) "Колькасьць жыдоўскага насельніцтва ў Беларусі расла да апошняй вайны. У Менску і ў Вільні іх было па 43 працэнты, у некаторых мястэчках і таго болей.
У 1918 годзе, калі стваралася Беларуская Народная Рэспубліка, беларушчына з жыдоўствам ішлі поруч. І першая і другая Ўстаўныя Граматы ЬНР дэкляравалі роўнасьць усіх народаў і моваў. У адказ на гэта жыдоўская фракцыя Менскай гарадзкой Думы заявіла пра падтрымку беларусаў, пра ўдзел у стварэні БНР і выдаткаваньне грошай на беларускія справы.
І ў БССР ад пачатку ўлады таксама прыхільна ставіліся да жыдоўства, ствараючы прэсу, школы, тэатры. На гербе БССР быў зроблены надпіс на ідыш. Невыпадкова таму жыды ў большасьці засталіся тут. Калі ж запрацавалі сапраўдныя мэханізмы бальшавізму, уцякаць ім ужо не было куды й не было як. Ва Ўсходняй Беларусі ў 1939 годзе налічвалася крыху больш за 400 тысячаў жыдоў, альбо 8 з паловай працэнта ўсяго насельніцтва БССР. І гэта была самая шматлікая нацыя пасьля беларусаў.
Блізу таго склалася сытуацыя і ў Заходняй Беларусі. Але... У тым самым 39-м годзе сюды з Польшчы хлынула шмат уцекачоў, якія ратаваліся ад немцаў. Колькасьць жыдоў у Беларусі перавысіла мільён чалавек...
Заходнебеларускія мястэчкі былі літаральна перапоўненыя гэтымі людзямі. Яны жылі нават у сынагогах. Як польскія грамадзяне яны, часьцяком не трапляючы ў савецкую статыстыку, траплялі ў савецкія лягеры. Тыя ж, хто застаўся тут, застаўся назаўсёды. У магілах. Гэтак нямецкія нацысты перакрэсьлілі цывілізацыю, што праіснавала ў нас паўтысячы гадоў, стаўшы неад'емнай часткаю беларускасьці. Зусім невялікая частка беларускіх жыдоў была эвакуяваная ў глыбіні савецкае Эўразіі. Тых, хто вярнуўся сюды па вайне, было зусім няшмат. Людзі не хацелі вяртацца ў вусьцішныя ўспаміны. Таму па вайне ў Беларусі зьявіліся жыды з Украіны, Расеі, Прыбалтыкі, якія не маглі быць носьбітамі старых тутэйшых традыцыяў. Адначасова з колькаснымі адбыліся й зьмены якасныя. Паваенныя жыды былі ўжо часткаю савецкае інтэлігенцыі. У 1959 годзе жыдоў у БССР стала 150 тысячаў чалавек. Гэта была самая вялікая паваенная лічба. Бо пачынаючы з 70-х, спачатку павольна, а пасьля ўсё больш хутка, яны пачалі пакідаць Беларусь, ад'яжджаючы цяпер з краіны саветаў у вольны сьвет. Напрадвесьні беларускае незалежнасьці, у 1989 годзе, іх было ўжо 112 тысячаў, у два разы менш нават за ўкраінцаў.
Незалежнасьць Беларусі не прынесла чаканага жыдоўскага адраджэньня. Гэтым разам іх пагнала з нашае краіны ўсё разам - радыяцыя, эканамічны крызыс і... доўгачаканая свабода выбару. Ужо сёньня дэмографы й сацыёлягі прагназуюць, што жыдоў у Беларусі засталося блізу 30 тысячаў".
(С.Дубавец: ) Сяргей Харэўскі распавёў пра дынаміку зьмяншэньня жыдоўскага насельніцтва Беларусі ў дваццатым стагодзьдзі.
Калі расстаўляць акцэнты, дык галоўныя страты ў гэтай статыстыцы прыпадуць на гады вайны, якія для жыдоўскага насельніцтва сталі гадамі татальнага вынішчэньня. Гартаючы леташні зборнік артыкулаў пра жыдоў Беларусі, іх гісторыю і культуру, я натрапіў на артыкул Аркадзя Лейзерава, які расшукаў у архівах зводкі нямецкага камандаваньня пра апэрацыі супраць жыдоўскага насельніцтва на акупаванай беларускай зямлі ў 1941 годзе. Маштабы генацыду сапраўды ўражваюць. Вось цытата:
Пры фільтрацыі ў Менску мужчынскага лягеру цывільных асобаў і ваеннапалонных "спачатку расстраляна 1050 жыдоў. Астатнія штодзённа дастаўляюцца на экзэкуцыю".
Кідаецца ў вочы, што колькасьць расстраляных у розных мясцовасьцях як правіла супадае - крыху больш за тысячу.
Гэтак у зводцы ад 24 ліпеня паведамляецца, што ў Слоніме пачата акцыя "супраць жыдоў і варожых элемэнтаў. Арыштавана больш за дзьве тысячы чалавек, зь іх 1075 расстраляныя".
Яшчэ адзін істотны факт, які зьвяртае на сябе ўвагу ў нямецкіх дакумэнтах - гэта характарыстыка беларускага насельніцтва у тых умовах. Фашыстоўцы наракаюць на беларусаў, што яны зусім не заражаныя антысэмітызмам і замест таго, каб расстрэльваць жыдоў, усё памыкаюцца неяк схаваць іх, завезьці ў лес.
Вось выснова са зводцы ад 23 ліпеня: "Беларусаў нельга справакаваць на пагромы жыдоў". І далей, праз тыдзень: "у Менску не назіраецца ярка выражанага антысэмітызму". Але "немцы працягваюць масавыя рэпрэсіі сваімі сіламі з прыцягненьнем паслугачоў, дастаўленых зь Літвы і Ўкраіны". "Інсцэніраваць пагромы супраць жыдоў дагэтуль у зьвязку з пасыўнасьцю... беларусаў аказалася немагчыма".
"Падобнае заключэньне, - піша Аркадзь Лейзераў, - неаднаразова ўтрымліваецца і ў іншых дакумэнтах акупацыйных уладаў і іхных органаў. Менавіта з гэтай прычыны яны выкарыстоўвалі для пагромаў літоўскія і ўкраінскія фармаваньні. Заўважым, што апошняя акалічнасьць не дасьледавалася ў савецкай навуковай літаратуры пра вайну," - завяршае сваю думку дасьледчык.
Аднак зьвернемся да мірнага часу, да таго, як фармаваліся дачыненьні жыдоў і беларусаў у апошнія гады. На прыкладзе Севярына Квяткоўскага.
(Севярын Квяткоўскі: ) "Хтосьці аднойчы параўнаў сьвядомых беларусаў з жыдамі. Маўляў, гэткая ж культурная меншасьць. Параўнаньне прымусіла задумацца. Калі я на пачатку 90-х пачуў песеньку Андрэя Мельнікава пра "Гэбрайскі швадрон", дык быў зьдзіўлены з дзьвюх прычынаў. Па-першае, з таго, што і ў нас было сваё антыбальшавіцкае змаганьне за незалежнасьць, а па-другое, з вобразу ваякі-жыда, які ліха махае шабляй. У абодвух выпадках інфармацыя пярэчыла савецкаму школьнаму вобразу "памяркоўных" прыгнечаных людзей.
Упершыню непрыгнечаных, узброеных жыдоў я пабачыў у тэлепраграме "Время". Але ж, гэта былі "ізраіляцяны". Што да непрыгнечаных беларусаў, іх я пабачыў значна пазьней, напрыканцы 80-х, затое не ў тэлевізары, а ў жыцьці. Як усе савецкія "акцябраты", я ўжываў слова "жыд" як сынонім "скнары", вядома, у расейскай вэрсіі. Як большасьць, са зьдзіўленьнем даведаўся, што гэтае слова мае "нацыянальную афарбоўку". Але ў чым сакрэт - доўга ня мог уцяміць. Бо ж, мой аднаклясьнік-жыд размаўляў як усе, насіў піянэрскі гальштук як усе, кідаўся сьняжкамі як усе. Колер валасоў? Дык у дзяўчынкі-палестынкі, што вучылася ў нашай школе, яны былі яшчэ больш чорныя й курчавыя. Раскрыў таямніцу артыкул з энцыкляпэдычнага даведніка "Беларусь": "Сучаснае расьсяленьне яўрэяў мае дыспэрсны характар, асаблівых адрозьненьняў ад насельніцтва, сярод якога яны жывуць, няма".
Жыхары БССР прыблізна ў адзін перабудовачны час пачалі цікавіцца тымі самымі "адрозьненьнямі", якія канчаткова губляюцца ў паваенны час савецкай індустрыалізацыі. Мяркую, тады шмат хто з жыдоў пакутаваў ад сваёй спадчыннай картавінкі, гэтаксама, як беларусы ад спадчыннага чэ'каньня, ды ад іншых нацыянальных "анахранізмаў". Ці думалі тыя жыхары БССР, што іхныя ўнукі пачнуць упарта вывучаць "анахранічныя" мовы, кніжкі, песьні?
Як бы там ні было, жыды зь Беларусі зьехалі. У адной спрэчцы, дзе мне талдычылі пра тое, што "жыды пазаймалі ўсе кіраўнічыя пасады ў культурных установах". Я сказаў, што ўсіх зьехаўшых жыдоў памяняў бы на прыехаўшых расейцаў. Пазьней я зразумеў, што не зусім быў шчырым. Я казаў пра тых жыдоў, што мелі свае "адрозьненьні", а значыць, паважалі нашыя.
Ці можна вінаваціць чалавека за жаданьне зьехаць зь беднай краіны, дзе пануе дыктатура, у багацейшую, дзе слова "жыд" азначае толькі адно - нацыянальную прыналежнасьць? Я далёкі ад думкі, што большасьць беларускіх савецкіх жыдоў ехала ў Ізраіль з прычыны сваёй вялікай нацыянальнай сьвядомасьці. Але. Прыяцель-жыд, які калісьці ў Коўне загаварыў па-беларуску, бо не хацеў перад "эўрапейскімі" літоўцамі выглядаць саўком, распавёў мне такую гісторыю. Пра свой шок, калі ў першы тыдзень прыбываньня ў "абяцанай" яму "зямлі" ў невялікай краме ў Хайфе ўбачыў плякат - "У нас можна казаць па-беларуску". Гаспадыня крамы аказалася былой настаўніцай бел-мовы з Бабруйску. Яны сустрэліся як суайчыньнікі за мяжой. Дарэчы, прыяцель стаўся грамадзянінам Ізраілю, але вярнуўся жыць у Беларусь, на Радзіму.
У адрозьненьне ад жыдоў, наша "Абяцаная Зямля" ляжыць у нас пад нагамі. І беларусамі мы можам быць толькі на ёй. І калі ў нашых крамах зьявяцца шыльдачкі "кажыце па-беларуску", вернуцца і нашыя жыды. Вернуцца на Радзіму".
(С.Дубавец: ) Севярын Квяткоўскі выказаў аптымістычную думку пра тое, што жыды могуць вярнуцца ў Беларусь тады, калі беларусы нарэшце стануць самімі сабою. Але верагодна, калі такое і адбудзецца, дык няхутка. І потым гэта будзе ўжо зусім іншая гісторыя.
Між іншым, лічба, якая стала нагодаю для сёньняшняе перадачы - я маю на ўвазе зьмяншэньне жыдоўскага насельніцтва ў Беларусі да трыццаці тысяч - пры ўсіх наступствах такога зьмяншэньня для Беларусі - яшчэ ня значыць, што жыды пазьнікалі ўсе. Яны ёсьць і наладжваюць сваё беларускае жыцьцё.
Беларусь без жыдоў і Беларусь безь беларусаў. Прыблізна гэткую тоеснасьць выснаваў Андрэй Дынько, калі я папрасіў яго зрабіць невялічкі агляд цяперашняга жыдоўскага жыцьця ў краіне.
(Андрэй Дынько: ) "Беларускае зямляцтва ў Ізраілі мае 25 філіяў у розных гарадах. Яно больш шматлікае, чым грамада жыдоўская тут. Аднак большасьць сяброў зямляцтва, як і большасьць тых, што засталіся тут, цяжка назваць жыдамі беларускімі. Беларускіх выбілі ў вайну, а гэтыя прыехалі сюды пасьля вайны, і іхная беларускасьць ня большая, чым "адэскасьць" адэскіх ці "крымскасьць" крымскіх. Таму й не трымаюць іх у Беларусі ні магілы дзядоў, ні жахі мінулага. Хоць можа засталіся якраз самыя нашы, самыя нязводныя?
У Віцебску выдаецца цудоўны часопіс "Мішпаха", у якім друкуюцца беларускія жыдоўскія інтэлектуалы ад патрыярха літаратуры на ідыш Гірша Рэлеса да Яфіма Гольбы, што даўно жыве за морам. Рэдакцыя "Мішпахі" знаходзіцца на вуліцы Калгаснай 6, і ў гэтым ёсьць свой цымес.
Беларуская жыдоўская грамадка жыве незаўважным чужому воку паралельным жыцьцём: у Гомлі праводзіцца Фэстываль інтэлектуальных і спартовых гульняў, у Віцебску - Фэстываль клюбаў моладзі "Пурымшпіль" (і, дарэчы, у ягоных рамках конкурсы "міс Эстэр" і "містэр Мардэхай"), Менскае аб'яднаньне жыдоўскай культуры, найдаўнейшая суполка жыдоўскай інтэлігенцыі, папаўняе бібліятэку імя Ізі Харыка, Алія рыхтуецца ў 15 ульпанах па вывучэньні іўрыту, у жаночым клюбе "Тэйглах" навучаюць кашэрнаму харчаваньню (увага: хлеб хлебазаводу нумар 3 гатункаў "Барадзінскі", "Раўбіцкі", "Сьвіслацкі" кашэрны!). Артадаксальныя юдэі злучаныя ў 16 грамадаў, прагрэсіўныя - у 13, менская грамада прагрэсіўных і выдае самую цікавую - як для чалавека, што есьць некашэрнае - з жыдоўскіх газэтаў Беларусі - "Мэзузу" накладам 299 ас. "Мэзуза" мае дадаткі: эмігранцкі "Бэцаўта-Вместе" і літарацкі "Давар-Слова". У краіне выходзяць таксама месячнік "Друзья Хаверім" накладам 3000, "Авіў-Вясна" накладам 2000 і "Берега" накладам цэлых 5000. І ўсе яны друкуюцца ў "Мэджыку", дзе й незалежныя беларускія выданьні. Мы разам.
Леў Талстой пісаў: "Жыд вечны, ён увасабленьне вечнасьці". І тое, што жыдоў так паменела ў Беларусі, дык гэта з той прычыны, што ў нашым жыцьці і паветры паменела вечнасьці - у гэтым корань нашай бяды. У нас паменела, а ў Ізраэлі прыбавілася.
За жыдоў, што займелі свой Ізраэль, і за Ізраэль, што займеў нашых жыдоў, можна пацешыцца. Гэта больш не слабасільны народ скрыпачоў і шахматыстаў. Ізраільскія дэсантнікі й танкісты даюць клятву на гары Масадзе, абаронцы якой зрабілі сабе сьмерць, каб ня трапіць у рукі рымлянаў. Яны клянуцца словамі "Масада болей не ўпадзе ніколі".
Беларусы ня маюць такой традыцыі, як жыды, і спадзявацца, што беларуская мова паўторыць лёс іўрыту, не выпадае. І калі б нашы жаўнеры кляліся словамі "Хатынь болей не згарыць", гэта б толькі разьвярэджвала сьвежыя раны і замацоўвала наш комплекс ахвяры. Іншы шлях чакае нас.
Жыцьцё беларускай культуры для большасьці насельнікаў краіны таксама праходзіць незаўважна, у далёкім паралельным вымярэньні. Толькі жыды жывуць тут ва ўнутранай эміграцыі, ведаючы, што недзе ёсьць айчына, якую яны "адзыскалі", а мы застаемся невядомымі на "нашай не сваёй" зямлі...
А цяпер пяройдзем да агляду сёньняшніх газэтаў. Сьвежы нумар газэты "Берега" паведамляе, што прайшлі перамовы з кіраўнікамі шэрагу калгасаў Беларусі наконт набыцьця збожжа для выпечкі "мацы-шмура", вытворчасьць якой плянуецца пачаць ужо ў студзені ў пушчаным летась у ход цэху па выпечцы мацы, які адпавядае ўсім нормам кашруту. Гэта ўсё на сёньня. Шалом!"
(С.Дубавец: ) З расповеду Андрэя Дынько можа падацца, што жыдоўская грамада ў Беларусі зусім нікуды й ня зьехала. Ня йначай, адгукнуўшыся на заклік Віктара Шалкевіча: "Не ўцякайце, жыды". Але гэта ня так. Беларускіх жыдоў няма і болей ня будзе. Няма пакуль таксама і нас, беларусаў. Ад таго, што ня стала іх, яшчэ цяжэй стаць самімі сабою нам.
Калі вы шукаеце ў Менску асаблівае духоўнасьці гораду і не знаходзіце, калі вы спрабуеце адчуць дух Вялікага Княства і не адчуваеце, калі ў вас не заладжваецца гаворка з палякам, літоўцам або ўкраінцам, я магу дапусьціць, з-за чаго гэта і якая зьвязка выпала з колішняе супольнасьці. Зь іншага боку, з жыдамі і яшчэ хіба з татарамі, у гэткай разнастайнасьці і побач з прыкладамі тыранічных дзяржаваў наша колішняе Вялікае Княства нагадвала Амэрыку часоў стварэньня найстарэйшай у сьвеце канстытуцыі. Можа таму паўстаў у нашым краі ўжо ня надта зразумелы сёньня фэномэн талерантнасьці...
Але іх няма. Няма і нас. І калі яны зьехалі зь незапатрабаванымі ізумрудамі нашай супольнай духоўнасьці, дык мы пакінулі сабе ад іх адно голы і ні на чым не ўгрунтаваны антысэмітызм і калхозную беднасьць духу. З тым і засталіся, бясконца задоўжыўшы свой шлях да самых сябе. Статыстычны беларус не пачуваецца гаспадаром у сваёй краіне, бо жыве не ў Беларусі, а ў чужой пакінутай паласе аселасьці.
