Гэтым сьнежным днём добра апынуцца дзе-небудзь у вёсцы або ў старой Вільні, дзе аднолькава пахне марозам і дымком з комінаў над хатамі ці мураванкамі, каб перажыць адчуваньне вечнасьці ды роднасьці свае зямлі і ўвогуле свае сытуацыі. Людзі, будынкі, ляндшафт і паветра ўтвараюць арганічную сытуацыю і даюць адчуваньне дому. Падобную гармонію можна знайсьці і дзе-небудзь у Парыжы, толькі ў нашай вёсцы або ў старой Вільні дадаецца тое, што часткай сытуацыі ёсьць ты сам. Альбо гэта яна - частка цябе.
Каторы раз у нашых праграмах мы шукаем гэтага адчуваньня, гэтага кантэксту ў Менску. Але ў Менску яго не ўдаецца прыпыніць, бо яно, ледзьве абазначанае, зараз жа сплывае ў нікуды. І мы зноў пачынаем на тым месцы, але ўжо з новага матэрыялу, выбудоўваць сваё пачуцьцё далучанасьці, якое зноў не затрымаецца і зноў прападзе разам зь ветрам. Нельга сказаць, што горад існуе зусім без духоўнага кантэксту. Але асобныя фрагмэнты гэтага кантэксту не зьбіраюцца ў цэлае і не фіксуюцца нават у межах аднаго пакаленьня.
У сёньняшняй перадачы - чарговы забыты адрас беларускай культуры - папулярная колісь сярод менскай літаратурна-артыстычнай багемы кавярня "Мутнае вока". Яна мясьцілася на першым паверсе былога архіерэйскага дому, ператворанага ў Дом мастацтва. Гэты будынак кожны бачыў - ён стаіць каля Дому афіцэраў фасадам на праспэкт Скарыны і нагадвае малюнак на вялікай шакаладцы. Напэўна, пра "Мутнае вока" можна было б сабраць тоўстую кнігу ўспамінаў і няма сумневу, што кніга тая стала б бэстсэлерам. Ды толькі не прывыклі ў нас цаніць такія рэчы, а тым болей траціць на іх час. Людзі жывуць днём сёньняшнім, у якім даўно ўжо ніякага "Мутнага вока" няма, а знячыць няма пра што і гаварыць. Таму сёньня ў Вострай Браме паспрабуем хаця б некалькімі штрыхамі пазначыць тое, чаму ня выпала стаць здабыткам нашай культуры.
Кажуць, што саму мянушку кавярні "Мутнае вока" прыдумаў паэт Рыгор Барадулін. Спадар Барадулін вядомы сваім добрым і вясёлым норавам і тым, што ведае масу гісторыяў з жыцьця беларускай літаратурнай багемы, і сам быў удзельнікам многіх гэтых анэкдотаў. У нашага сталага аўтара Зьмітра Бартосіка ўзьнікла ідэя стварыць у рамках праграмы невялічкую літаратурную кампазыцыю, у якой пра багему распавядае Рыгор Барадулін і пра багему сьпявае Шарль Азнавур, а папярэджвае іх са сваім расповедам сам Зьміцер.
(Зьміцер Бартосік: ) "Неяк слотнай восеньскай ноччу я сьпяшаўся на станцыю мэтро "Кастрычніцкая". Я бег праз Цэнтральны сквэр у надзеі пасьпець на апошні цягнік. Горад ужо заціхнуў, каб заснуць. Ніводнага чалавека ў цёмным сквэры, рэдкія машыны на праспэкце, суворая грамада дому афіцэраў і… я нават спыніўся ў нерашучасьці… слабое, ледзь заўважнае сьвятло з вокнаў даўно закінутага Архіерэйскага дому. Разумеючы, што яшчэ хвіліна, і мне прыйдзецца дабірацца пешкі, я без ваганьняў збочыў у цёмныя задворкі. На прывіднае сьвятло зь нежывых зарашэчаных вокнаў.
Я ведаў, што ў гэтых, нейкім цудам не разбураных вайною і саветамі, мурах некалі быў музэй, пасьля тут гучалі галасы ўрадоўцаў БНР. Але й па сёньня сярод менскай багемы гэты адрас застаецца вядомым, як "Мутнае вока". Хоць ужо колькі гадоў дзьверы былога Дому мастацтва не адчыняліся для ягоных заўсёднікаў. І раптам гэтае нерэальнае сьвячэньне сярод восеньскае начы...
Сакрэт жоўтага сьвятла быў да крыўднага простым. Скрозь пыльную шыбу я ўбачыў голыя абадраныя сьцены вялікага пустога пакою, асьветленага наскрозь люмінісцэнтным сьвятлом вулічнага ліхтара праз вокны фасаду. Два казённыя фатэлі ля супрацьлеглай сьцяны, пакінутыя ці забытыя тут невядома калі, толькі падкрэсьлівалі халодную няўтульную пустату некалі вельмі жывога адраса. Як мог, я напружваў фантазію, намагаючыся ажывіць мёртвы дом гукамі нястройнага фарэпіяна, гучнымі тостамі, звонам посуду ды тлумам цыгарэтнага дыму. Нічога не атрымлівалася. Станавілася яшчэ больш халодна і няўтульна. Я зразумеў, што незваротна спазьніўся...
Мiнулаю вясною я меў гонар у кампанii лiтаратараў, чые iмёны й творы вывучаюцца ў школе, зьезьдзiць на Полаччыну. З прапагандаю, так бы мовiць, сярод беларусаў роднага слова. У халодным гатэлi засьнежанага Наваполацку, у кампаiнii з Рыгорам Барадулiным, я не ўстрымаўся, каб не запытацца ў маэстра, а цi ня ён прыдумаў легендарную назву на нефармальнай мапе яшчэ савецкага Менску "Мутнае вока".
(Рыгор Барадулiн: ) "Ды не, мы яе разам прыдумалi. Можа я, можа ня я. "Мутнае вока"... гэта цэлая гiсторыя беларускага i тэатру, i лiтаратуры, i наогул культуры. Праз "Мутнае вока" прайшла цэлая армiя актораў, паэтаў, празаiкаў, фiлосафаў, прафэсараў, так сказаць. Усiх не зьбярэш. Бо гэта было адзiнае месца, дзе пахла нейкай незалежнасьцю. Ну, нефармальна, таму што мiкрафоны стаялi пад кожным столiкам. Але можна было нешта гаварыць, i ўзьнiкала ўражаньне вольнай багемы. Што ў нас ледзь не Манмартр.
Будынак гэты, так званы "архiярэйскi дом", некалi царкоўна-археалягiчны музэй, узьвялi ў трынаццатым годзе ў гонар трохсотых угодкаў Дому Раманавых. (Тады ж, па-мойму, былi ўзьведзеныя, з уцалелых на сёньня, лякарня супраць помнiка Багдановiчу ды iнфэкцыйная лякарня на Крапоткiна, дзе я меў гонар ляжаць.)
А ў наш час было: "Актёры первые едят, в меню мечтательно глядят. О, бедный архирейский дом. Я узнаю тебя с трудом".
Зразумела, "Мутнае вока" не магло быць без Караткевiча. Я памятаю, быў нейкi вечар, мы прынеслi з сабою нешта выпiць i ў буфэце яшчэ бралi. I Чарнабаеў Вiктар Максiмавiч нешта засьпяваў. I тут, канечне, Караткевiч не ўцярпеў. Як гэта яго нехта пераб'е! Наогул, Уладзiмер не цярпеў канкурэнцыi нi ў чым. Нi ў мастацтве, нi ў выпiўцы. Ну, само сабою зразумела, што ў прыгожым пiсьменстве яму роўных не было. I вось, Валодзя тут экспромтам сваiм магутным голасам пачаў сьпяваць: "Багаты чалавек каня запражэ ды й выедзе-е-е. А бедны чалавек жонку пакладзе ды й выебе-е-е. Радуйся, сарока, радуйся, варона. Радуйся й ты верабей цудатворца-а-а!"
Чарнабаеў ашалеў. Там усе ашалелi. Таму, што ў архiярэйскiм, так званым, доме, i такi царкоўны хваласьпеў, i з такiм тэкстам! На гэта быў здольны толькi Караткевiч.
Я памятаю яшчэ, як у "Мутным воку" быў нейкi чарговы бэнэфiс Мележа, самага самазакаханага пiсьменьнiка Беларусi. I вось, калi ён выходзiў, на шляху яму сустрэўся Маiхась Стральцоў пад добрай мухай. I Мiшу дужа не спадабалiся надта наваксаваныя мележавы туфлi. Свае адносiны да клясыка Стральцоў выказаў тым, што, ня кажучы нi слова стаў сваiмi нячышчанымi ботамi зацiраць нашмараваныя туфлi героя дня. Быў страшны скандал. Стральцоў, якi невядома дзе начаваў, i Iван Паўлавiч - кадравы работнiк ЦК i...
Самым сталым клiентам i завiдольцам "Мутнага вока" быў Вялюгiн. У Вялюгiна былi два апорныя рэстараны. Гэта рэстаран "Беларусь", дзе ў яго быў знаёмы афiцыянт - разьведчык былы, канечне кагэбiст, само сабой. А калi ўжо яму не хапала, ён тады iшоў у "Мутнае вока". А ён жыў насупраць цырка, у доме, якi звалi "залаты фонд гаркома партыi". У "Мутным воку" ён даходзiў да кандыцi, мог заснуць. Тады званiлi жонцы. Жонка забiрала, вяла. Ну а пасьля ўжо ранiцай назаўтра цi жонка, цi хто, цi мне было даручэньне занесьцi п'яныя даўгi.
З "мутнага вока" аднойчы выйшаў ноччу Раман Фiлiпаў. Выдатнейшы актор, расеец сам, зь Нiжняга Ноўгарада, але ён так вывучыў беларускую мову, што гаварыў лепш чым многiя нашы... I вось Раман Фiлiпаў, гэтая махiна, узьлез на трыбуну, зь якой урад тады вiтаў па сваiх сьвятах шэсьцi. Стаў на гэтай трыбуне i сваiм магутнейшым голасам... цi кавалак з "Майн кампф"а прачытаў, цi ўрывак зь нейкай прамовы Гiтлера. Прычым голасам фюрэра. Ну гэта быў скандал страшны. I гэты выступ быў адной з прычынаў ягонага вяртаньня ў Маскву.
Шмат чаго было там вясёлага. У "Мутным воку". Зараз усё i не згадаеш."
(З.Бартосік: ) "Я ішоў дадому начным праспэктам і думаў наконт праўдзівасьці адной высновы. "Усё адбылося так, як павінна было адбыцца. Таму ўсё, што намі страчана ўчора, сёньня ня мела шанцаў на жыцьцё". Выходзіць, ня варта плакаць па Менску зь Нямігай і Ратушай. А тым больш сумаваць па замкнёных дзьвярах "Мутнага вока", якія ніколі ўжо не адчыняцца для вясёлых багахульнікаў. Будынак аддалі праваслаўнай япархіі... Шмат чаго яшчэ пасьпее забыцца, зьнікнуць і адрадзіцца наноў. Але, здаецца мне, жыцьцё гэтай вясёлай назвы ня скончылася з закрыцьцём Дому актора. "Мутнае вока" ажыве новымі героямі, новымі гісторыямі і скандаламі. Хай сабе і на новым, пакуль яшчэ нікому невядомым адрасе".
(С.Дубавец: ) Гэта быў Зьміцер Бартосік, якому свае гісторыі з "Мутнага вока" распавядаў паэт Рыгор Барадулін.
У мінулых перадачах гаворка ішла пра прыватныя забытыя адрасы беларускай культуры: дом мастака Пятра Сергіевіча ў Вільні, "пад'езд старых кавалераў" у Менску, які Ўладзімер Караткевіч апісаў у рамане "Чорны замак Альшанскі", хутар Мігаўка пад Радашкавічамі, дзе ў міжваенны час жыў першы рэдактар "Нашай Нівы" Аляксандар Уласаў, пра вёску Карпілаўку пісьменьніка Ядвігіна Ш. Сёньняшняя перадача і сёньняшні забыты адрас выбіваюцца з гэтага шэрагу, бо размова зайшла пра кавярню - той асяродак, што адкрыты навонкі і непасрэдна ўдзельнічае ў арганізацыі гарадзкое прасторы. Калі выбудоўваць шэраг такіх адрасоў, ствараецца пэўная лёгіка згаданае прасторы і яе самабытнасьць.
У нядаўнім нумары часопіса "Полымя" надрукаваныя "Парнаскія бываліцы" пісьменьніка Аляксея Гардзіцкага. Нагадаю, што ў гэтага аўтара ў колішнія часы выйшла некалькі кніжак, дзе з досьведу асабістых знаёмстваў Гардзіцкі апісвае жыцьцё літаратараў і ўсялякія гісторыі, якія зь імі здараліся. Гэткім чынам паўстае яшчэ адзін пласт літаратуры, які мае дачыненьне адначасова і да яе гісторыі, і да літаратуразнаўства і сам можа разглядацца як літаратурны твор. Дык вось у апошняй публікацыі ёсьць фрагмэнт, дзе пісьменьнік вымалёўвае свой шэраг для "Мутнага вока":
"Любяць пісьменьнікі даваць свае назвы месцам, дзе звычайна зьбіраюцца гуртам. Як толькі адкрылі ў Доме мастацтваў кавярню, дык яе назвалі "Мутнае вока", а кавярня пад шпілем, дзе было цемнавата і з аднаго боку вуліцы знаходзілася кіраўніцтва радыёкамітэта, а з другога - вайсковы штаб, займела трагічную назву "Чорныя скалы". Піўны бар у былой фабрыцы-кухні ахрысьцілі гучна - заля Чайкоўскага, бо там добрая акустыка і можна было прадэманстраваць свае галасавыя магчымасьці. А буфэт, што месьціўся на першым паверсе гасьцініцы "Мінск", куды прабрацца можна было толькі празь пяты паверх, празвалі "Кішэняй".
Да згаданых назваў можна дадаць і яшчэ многае, прыдуманае народам. Напрыклад, сёньняшні цэнтральны менскі унівэрсам у часы майго школьнага дзяцінства называлі "Зайдзі-выйдзі", шмат гастраномаў у будынках сталінскіх часоў называлі "Падковамі", а гастраном насупраць КГБ - "Пад гадзіньнікам". Такіх назваў дзясяткі. І яны, безумоўна, гуманізуюць гарадзкое асяродзьдзе, робяць яго цяплейшым у параўнаньні зь бясконцымі "гастраномамі" альбо надуманымі "Брыганцінамі". У іншых гарадах сьвету - у той жа Вільні, скажам, ці Празе - народныя мянушкі паступова перабіраліся на шыльды крамаў і кавярняў і рабіліся іхнымі афіцыйнымі назвамі. Прычым наступнае пакаленьне назву не зьмяняла, нават калі губляліся ў мінуўшчыне легенды паходжаньня тых найменьняў. Як людзкія прозьвішчы паўставалі зь мянушак, так і розныя гарадзкія назвы публічных месцаў. І так у згодзе стваралася своеасаблівае для кожнага гораду духоўнае асяродзьдзе - людзі, будынкі і шыльды. Усё гэта я кажу для таго, каб адчуць, што ў Менску такой традыцыі не існавала. Бо сам Менск не сябраваў з уласнай гісторыяй. Кожнае новае пакаленьне мусіла прыдумляць новыя найменьні, а плён фантазіі папярэднікаў назаўсёды зьнікаў у нябыце. Гэтаксама здарылася і з "Мутным вокам". Бо няма ніякага сумневу, што шыльду з такой назвай мы ўжо ніколі не пабачым на епархіяльным будынку.
Хацелася б зразумець, як гэты пазыў да самазьнішчальнага абнаўленьня ўзьнікае і ад чаго ён залежыць. Ці прычынаю тут палітычная ўлада ці нейкая больш глыбокая ўнутраная наканаванасьць, якая сядзіць у сутнасьці гораду.
Найбольш зразумелы, як на сёньня, адказ - у неадпаведнасьці гораду ягонаму статусу. Яшчэ Сыракомля ў мінулым стагодзьдзі казаў пра тыя самыя разбуральныя тэндэнцыі. Выходзіць і тады Менск не дацягваў да статусу губэрнскага цэнтру, якім намінальна быў. У параўнаньні з Магілёвам або Віцебскам Менск відавочна прайграваў гэты статус. Ня тога, скажам так, духоўнага аб'ёму горад. Падзелены паміж польскім, жыдоўскім і расейскім культурнымі кантэкстамі, як зрэшты і ўсе нашыя на той час гарады, Менск, у адрозьненьне ад іншых, у кожным гэтым кантэксьце заставаўся павятовым цэнтрам, ня болей. Ён як бы распадаўся на гэтыя кантэксты, не ствараючы адзінага, буйнога. Паглядзіце на польскамоўныя асяродкі, дзе сустракаліся Манюшка і Дунін-Марцінкевіч і, скажам, на дзясяткі сынагогаў, дзе зусім асобна праводзіла час зусім іншая публіка, урэшце, уявіце сабе афіцыйны быт расейскага чынавенства - таксама замкнёнага ад астатніх. Паміж гэтымі пластамі няма ўзаемапранікненьня, гэта якбы зусім розныя гарады. І вось ужо абсалютна іншая сытуацыя - горад, у якім выходзіць "Мінскі лісток" з дэбютным Купалавым вершам. У сваю чаргу - нічога агульнага зь Менскам, апісаным у Купалавых "Тутэйшых".
Для майго пакаленьня стары Менск быў найперш Нямігай - ня столькі дамамі, колькі незразумелым да канца духам, які ў тых дамах захаваўся зь перадваеннае пары. Школьнікам я праводзіў сястру на музыку, якую выкладала ёй старая жыдоўка ў сваёй старасьвецкай кватэры на Нямізе, дзе ўсё было абсалютна іншае, чым у нашым жыцьці. Іншым і больш сапраўдным. Але сёньня я разумею, што і той перадваенны дух ня быў уласна духам Менску, бо ў яшчэ ранейшых сьведчаньнях нічога, блізкага яму не сустракаў.
З усяго сказанага напрошваецца выснова. Менск не натхняе беларусаў да нацыянальнага жыцьця і не выхоўвае іх пакаленьне за пакаленьнем у пераемнасьці і любові да сваіх старых камянёў. Менск трэба дасьледаваць і вывучаць, заўсёды ў сьпешцы фіксуючы тое, чаго заўтра ня стане назаўсёды. Гэтак як археолягі ў сьпешцы вывучалі замчышча перад наступам мэтро, або як Зянон Пазьняк раскопваў даініканскі касьцёл на месцы якога ўжо рабілі разьметку будаўнікі Палаца рэспублікі. Менск трэба фіксаваць, але ня трэба ўскладаць на яго надзею як на духоўную панацэю, якая раптам азорыць нас, неразумных беларусаў, цывілізаванаю думкай. Так ніколі не было і, мабыць, ня будзе. І зацыкленасьць на Менску, ад якога мы чагосьці чакаем, - гэта якраз адна з формаў нашага нацыянальнага і культурнага застою. Варта проста выехаць у беларускую правінцыю, каб зразумець, што наша сапраўдная сталіца духу разьлітая па ўсім целе краіны, тады як правінцыя - наадварот - сфакусаная ў адной кропцы, у Менску. Нездарма так часта вандроўнікі патрыёты, аблюбаваўшы для стаянкі які-небудзь востраў на Асьвейскім ці Богінскім возеры, або проста ўтульную паляну сярод лесу, пачынаюць фантазіраваць пра тое, што трэба ўсіх сьвядомых людзей перасяліць сюды, збудаваць тут беларускія школы, выпускаць прэсу і г.д.
Менск застаецца адміністрацыйным цэнтрам. Але гэта ня значыць, што акрамя яго у нас няма арыенціраў духу. Усё якраз наадварот.
У адной з папярэдніх перадач я распавядаў пра Вільню, апісаную Ўладзімерам Жылкам, якая мусіць сьвяціць беларусам сваім прыцягальным сьвятлом. Як мара і як стымул для нацыі - жыць. Пасьля тае праграмы адзін мой калега параўнаў гэтую сытуацыю і Вільню, старую беларускую сталіцу, а сёньня сталіцу Літвы, з гарой Арарат, духоўным арыенцірам армян, які стаіць за армянскай мяжою, але з Арменіі відзён. Гэтак і Вільна зь Беларусі - відна.
