У сёньняшнiм выпуску "Вострае Брамы" вы пачуеце: пад рубрыкай "Прыватныя рэчы" -- занатоўкi Сяргея Шупы, якi штодня знаходзiць усялякiя дзiвосы ў друку, у Iнтэрнэце ды на праскiх вулiцах. У рубрыцы "Opus citatum" Сяргей Дубавец распавядае пра этапныя зьмены ў сучаснай беларускай паэзii на прыкладзе ананiмных твораў. Сяргей Харэўскi, седзячы ў кавярнi на 22-м паверсе гатэлю "Беларусь" працягвае "не пазнаваць" менскiя вулiцы, па якiх некалi хадзiў у школу.
ПРЫВАТНЫЯ РЭЧЫ
Шляхi зь Беларусi i ў Беларусь сёньня найчасьцей пралягаюць праз мытны кантроль. "Што ў вас там?" -- пытаецца кожнага разу дзядзька ў фуражцы, паказваючы на маю сумку. А там -- вершы, малюнкi, песьнi. "Прыватныя рэчы" -- адказваю я.
З пачутага, убачанага, прачытанага мы штосьцi засвойваем, а штосьцi не. Здаецца, адному Богу вядома, чаму нейкая зусiм неiстотная навiна застаецца ў памяцi на доўгiя гады, а нешта
вельмi важнае нават не затрымлiваецца ў галаве. Гэтак мы прысвойваем, прыўлашчваем, прыватызуем сьвет i ягоную культуру. Зьявы, падзеi ды iмёны, якiя спыняюць на сабе ўвагу,
складаюць зьмест нашай рубрыкi "Прыватныя рэчы". Сёньня мы прапануем вам занатоўкi зь дзёньнiка Сяргея Шупы.
(С.Шупа)
OPUS CITATUM
Гэтая рубрыка ў "Вострай Браме" распавядае пра кола чытаньня -- як выбiтных дзеячоў нашае культуры, спэцыялiстаў у лiтаратуры, так i паспалiтых людзей. Што вы чытаеце? Чаму? Вам
спадабалася? Не?
Мiж iншым, кола чытаньня сёньня i дзесяць гадоў -- гэта зусiм розныя творы, настроi i чаканьнi. Згадайце сярэдзiну васьмiдзясятых, калi кожны год набываўся першы нумар часопiса "Полымя", таму што там друкаваўся Быкаў. Здаецца, 17 верасьня ў ЛiМе абавязкова публiкаваў новыя вершы Танк. Калi ў "Маладосьцi" зьяўлялася штосьцi Караткевiча, пра гэта адразу iшла пагалоска. Былi такiя аўтары, якiя чыталiся i набывалiся толькi за iмя. I грамадзтва досыць адзiнадушна аддавала iм сваю ўвагу. Цi зьмянiлася гэтае актыўнае кола чытаньня
сёньня? Нашыя карэспандэнты зьвярнулiся да аўтарытэтаў у справе чытаньня, да творцаў, якiя маюць вельмi непасрэдныя дачыненьнi зь беларускай лiтаратурай. Алена Лукашэвiч у Менску гаварыла з мастаком Аляксеем Марачкiным і літаратуразнаўцам Адамам Мальдзісам.
(Алена Лукашэвiч: ) "Гадоў дваццаць таму ў такi самы пахмурны дзень мой аднаклясьнiк, надзелены рэдкiм дарам -- рамантычным цынiзмам -- абвясьцiў: прыйшла восень -- пара чатыць кнiгi. Гэты школьны жарт праз столькi гадоў прыгадаўся ў зусiм iншым кантэксьце... Беларускi рок-музыкант Лявон Вольскi ў сваiх лiтаратурных практыках сьцьвердзiў, што мiнулая восень доўжылася сем месяцаў. Ягоны юны чытач увогуле зь iм пагадзiўся, але ўнес карэктывы: у Беларусi ўжо чацьверты год iдуць дажджы. Цi адбiлiся новыя часы на прыхiльнасьцях чытачоў? Што зьмянiлася? Каго чытаюць у Беларусi i цi чытаюць увогуле?
Галоўнае адкрыцьцё, -- чытаюць ня толькi газэты. Але кнiгi па-ранейшаму чытаюць тыя, хто чытаў заўсёды, незалежна ад пары году i палiтычнай сытуацыi. Нягледзячы на тое, што ў краiне эканамiчны крызыс i беларускае кнiгавыдавецтва iснуе ў падвешаным стане, старэйшае пакаленьне чытачоў ведае iмёны маладых беларускiх лiтаратараў, а новае -- цытуе клясыкаў,
iмёны i творы якiх ня трапiлi ў праграму сярэдняй школы. Зразумела, дзякуючы бацькоўскiм бiблiятэкам, юнае пакаленьне беларусаў ведае вершы Ўладзiмера Жылкi, зрэшты, без дзяцей
бацькi пра Анатоля Сыса наўрад цi даведалiся б.
Чытаньне перастала быць гонкай зь перашкодамi, калi чытач з гонарам паведамляў, якi з тоўстых часопiсаў яму ўдалося дастаць раней за iншых, якi лiтаратурны рарытэт пашчасьцiла
адкапаць на палiцах правiнцыйнай кнiгарнi. Пра гэта мы гаварылi з мастаком Аляксеем Марачкiным каля кнiжнае шафы ў ягонай майстэрнi. Ён прызнаўся, што галоўнае для яго сёньня -- газэтная iнфармацыя, а ўжо потым лiтаратура, дый тое калi ён зацiкавiцца навiнкай.
Пару гадоў таму, трапiўшы на Эўрапейскi форум казак, мастак адкрыў для сябе новы пласт культуры, дакладней, -- даўно забыты. Нечакана немцы прапанавалi яму праiлюстраваць
"Малахiтавую шкатулку" расейскага казачнiка Бажова. Для Марачкiна гэта было адкрыцьцё расейскае мовы. У раньнiм дзяцiнстве ён, сын бiблiятэкара, чытаў казкi Пушкiна, толькi ў
школе спазнаў i палюбiў Купалу i Коласа. Наступнае жыцьцё мастака зьвязанае зь беларускiм кантэкстам. I вось цяпер, праз столькi гадоў, ён вырашыў паставiць над сабой экспэрымэнт --
перачытаць казкi свайго дзяцiнства. А ўвогуле апошнiм часам ён стаў болей чытаць паэзiю. Перачытвае Куляшова i Панчанку, Алеся Разанава. Час чытаньня раманаў застаўся ў мiнулым. Калi студэнтам тэатральна-мастацкага iнстытуту Марачкiн зь сябрамi зачытваўся Маркесам. У многiх тады настольнай кнiгай быў "Белы параход" Чынгiза Айтматава, а Салжанiцына не прачытаць, тады яшчэ ў самвыдаце, было прыкметай невуцтва. А сёньня, сказаў мне Аляксей, артыкулы ў "Свабодзе" i "Нашай Нiве" замянiлi духовыя патрэбнасьцi. Адным словам, газэты i сапраўды наперадзе кнiг.
Лiтаратуразнаўца Адам Мальдзiс сказаў мне, што для душы не чытае нiчога. Катастрафiчна не стае часу -- нi на чытаньне, нi на размовы пра тыя часы, калi часу хапала на ўсё. Сёньня
вучоны з калегамi заносiць беларускую спадчыну ў Iнтэрнэт. Практычна ўсе кнiгi, выдадзеныя ў Беларусi i пра Беларусь, праходзяць празь ягоныя рукi. I сьпешка зразумелая. Бо чытаць
iх будзе пакаленьне, для якога кнiгу ў значнай ступенi заменiць манiтор кампутара".
(Сяргей Дубавец: ) Ня ведаю, цi ёсьць на сьвеце iншая лiтаратура, дзе б такое месца займалi ананiмныя паэмы. Зразумела, у часы тыранii i супрацiву сатырычныя або саркастычныя вершы пiсалiся i пiшуцца паўсюль. Але каб ананiмныя творы траплялi ў хрэстаматыi, а
невядомыя аўтары станавiлiся клясыкамi, -- такое, бадай, ёсьць толькi ў нас, у Беларусi. Сам момант ананiмнасьцi прымаецца ў нас часта як дадатковая вартасьць твора. Гэта з аднаго боку. Зь iншага, ананiмнасьць падахвочвае нашых лiтаратуразнаўцаў на цэлыя расьсьледаваньнi i манаграфii, у якiх амаль па-дэтэктыўнаму перабiраюцца тайны эпохаў i шукаецца -- хто ж быў цi мог быць тым засакрэчаным аўтарам.
Гiсторыя нашай ананiмнай паэзii бярэ пачатак у фальклёры. Найбольш вядомыя са школьнай праграмы ўжо лiтаратурныя ўзоры -- "Энеiда навыварат" i "Тарас на Парнасе". Для паспалiтага чытача ад iх, проста зь дзевятнаццатага стагодзьдзя лiнiя разьвiцьця жанру сягае ў другую палову ХХ-га. "Сказ пра Лысую гару" перапiсвалi ад рукi i на машынцы, а з пачаткам
галоснасьцi друкавалi як адкрыцьцё папярэдняе эпохi.
Праўда, усе названыя творы былi хутчэй капусьнiкам, чым супрацiвам. Iх ананiмнасьць тлумачыцца зусiм не палiтычнымi прычынамi. Ну сабралiся пiсьменьнiкi на дачы, пасьмяялiся адзiн з аднога i з суседзяў ды разышлiся. "Лысую гару" у сьпiсах чыталi i верныя ленiнцы, але гэта не замiнала iм пачувацца вернымi ленiнцамi.
Ананiмная паэзiя супрацiву стала шырока тыражавацца толькi ў часы галоснасьцi. Паэму "Нарабiлася бяды ў надзельку на дзяды" нейкага Паўлюка Задзiрастага ў 1990-м па-польску надрукаваў знакамiты сатырычны часопiс "Шпiлькi" -- у перакладзе Чэслава Сэнюха. А прысьвечаны гэты твор быў падзеям 30-га кастрычнiка 88-га году ў Менску.
Кульмiнацыяй жанру ў найноўшым часе стаў "Лука Мудзiшчаў прэзыдэнт". Пракуратура ўзбудзiла супраць газэты "Свабода" крымiнальную справу, у той самы час у адраджэнцкiх
кулюарах пагаворвалi, што паэма вылучаная на дзяржаўную прэмiю. Гэта быў Рубiкон, калi, здавалася, магчымыя самыя процiлеглыя зыходы.
З гэтага часу цэнтральным пэрсанажам ананiмнае паэзii стаў прэзыдэнт Лукашэнка. Варта будзе некалi зрабiць агляд сапраўдных аўтарскiх шэдэўраў на гэтую тэму. Але сёньня
гутарка пра ананiмныя творы i iх аўтараў.
Сярод iх вылучаецца нехта чарговы Вадзянiк Нямiжскi-Горкi са сваёй "Песьняй пра Беларусьнiка" -- iранiчным перасьпевам горкаўскага "Буревесника".
"Па-над шостай часткай сушы хтосьцi зноў хаўрус зьбiрае. Памiж Менскам i Масквою разадраны Беларусьнiк, быццам чорная маланка. То ён Гiтлера ўхвалiць, то Iосiфа згадае, ён крычыць, а людзi чуюць, быццам Ленiн на трыбуне".
Тут сапраўды акуратна паўтораныя ўсе тэмы, вобразы i колькасьць складоў арыгiналу. Больш таго, нават Горкаўскiя iнтанацыйныя збоi перададзеныя нашым Вадзянiком. Памятаеце, у Горкага: "Глупый пингвин робко прячет тело жирное в утесах", у "Беларусьнiку" -- "Нават кыргыз не ўяўляе, як пражыць з Масквой ў хаўрусе".
Асабiста мне тут найбольш даспадобы вынаходнiцтва iмя галоўнага героя -- Беларусьнiк. Тут вам уся нацыянальная полутоеснасьць сёньняшняе намэнклятуры i яе электарату.
Зьбеларушчаная паводле сэнсу i канцоўка твора. Клясык сацыялiстычнага рэалiзму напрыканцы свайго "Буревесника" ўсклiкнуў: "Пусть сильнее грянет буря". Наш аўтар уклаў у
канцоўку ўсю неакрэсьленасьць будучынi.
"Але чуе Беларусьнiк, што народ ўжо сьмяецца, пазбаўляецца ад жаху перад чорнымi вусамi.
Нешта! Хутка будзе нешта!
Закiпiць народу мора, як паводка на Палесьсi, i тады ты хоць у вырай адлятай, бо стане цесна, i ахова не ўратуе.
Хай хутчэй надыдзе Нешта!"
Падобна, што чагосьцi большага ў гэтай тэме дасягнуць ужо немагчыма. Зрэшты, гэта ня значыць, што ня будуць зьяўляцца проста сатырычныя творы. Мiж тым, хочу зьвярнуць увагу на этапную зьмену ў разьвiцьцi жанру. Яна адбылася напрыканцы лета, калi зьявiлася паэма "Мiрон".
Твор цалкам прысьвечаны мужнаму змагару з антыбеларускiм рэжымам i выведзены з iнфармацыяў незалежнае прэсы. Ужо некалькi разоў газэты паведамлялi, што на высокiх комiнах у Вiцебшчыне нехта ўпарта вывешвае бел-чырвона-белы сьцяг i пакiдае пры iм цыдулку, маўляў, сьцяг павесiў Мiрон. Кожнага разу гэта прычыняе мiлiцыi неверагодныя клопаты -- хто палезе на комiн ды здыме крамольны штандар. Пры гэтым Мiрон, якi ўжо
стаў славутасьцю прэсы, застаецца няўлоўным i працягвае сваю дзейнасьць.
Ананiмная паэма радыкальна зьмяняе знакi патрыятычнае нацыянальнае паэзii. Тут ужо няма нiчога наноснага, лiшняга, напалову. Ёсьць чысты беларускi патрыятычны чын. Герой паэмы
-- станоўчы. Гэта ўжо не Лука Мудзiшчаў i нават не беларускiя пiсьменьнiкi, якiя засяляюць дачныя дзялкi. Штосьцi падобнае пiсалi пра Калiноўскага, але сучасных твораў такога кшталту
пра наш час -- не прыгадаю. Вершы i паэмы пра партызанаў нiколi не працавалi ў народзе на поўную моц. Не зусiм зразумелы быў iхны партыйны iдэал.
Адыйшлi ў мiнулае i перадавiкi самых розных галiнаў вытворчасьцi. Станоўчы герой сучаснай беларускай лiтаратуры зьяўляецца не ў аблiччы ўдалага бiзнэсмэна або здольнага студэнта, якi едзе ў Оксфард, ня ў жоўтай майцы велагоншчыка або на абцасах супэрмадэлi. Ён зьяўляецца ў аблiччы змагара, якi сьцьвярджае знакi нацыянальнае тоеснасьцi. Дагэтуль у нашай лiтаратуры такога героя ў чыстым выглядзе не было. Вось некалькi фрагмэнтаў паэмы:
МIРОН
Ноч непраглядная. Зоры. Цямрэча.
Горад прытомлены сьпiць.
На занядбанай бязьлюднай пустэчы
Комiн цагляны стаiць.
Комiн на пустцы самотным здаецца
Толькi на першы пагляд,
Шэрая постаць павольна крадзецца
Каля яго наўздагад.
...
Вось незнаёмец па скiбках iржавых
Лезе харобра ўгару
Рукi сьвярбяць ад парэзаў крывавых --
Боль нiпачым змагару.
Мэта дасягнута. Хай горад родны
Бачыць у небе iзноў
Ўзьняты на комiне сьцяг наш народны.
Злых хай пазбудзецца сноў.
...
Час прысьпяшае. Зьнiкаць трэба ўночы.
Раптам... "На месьце стаяць!"
Промнi пражэктараў б'юць зьнiзу ў вочы:
"Злазь, а то будзем страляць!"
Не, не аддасца да катаў у рукi
Той, хто для волi жыве!
Так... Побач мачты высокай напругi...
Плян высьпяе ў галаве.
Пару пальчатак гумовых наўмысна
Ён, бы прадбачыў, схаваў.
Здраднiкам хцiвым было непамысна,
Як ён ад iх уцякаў.
...
Тыя, хто люд наш грызуць, бы сабакi,
Кiдаюць волю на зьдзек,
Край аддаюць нi за понюх табакi,
Як i рабiлi спрадвек,
Ведаюць хай, што ня зловяць Мiрона,
I не прадасца iм ён.
Нас не адзiнкi, нас -- мiлiёны,
Кожны у сэрцы -- Мiрон.
КРАЯВIД
У мiнулай перадачы Сяргей Харэўскi пачаў свае расповеды пра Менск. Панарама й помнiкi Верхняга Места -- цэлы пляст у гiсторыi беларускага мастацтва, у традыцыi беларушчыны. Сюды, бы магiтам, цягнула мастакоў адразу па расейскае акупацыi. На адным з сямi менскiх узгоркаў ацалела ўсё тое, што сьведчыла пра непаўторнасьць нашага лёсу i сьведчыла пра вышэйшы кшталт цывiлiзацыi. Малюнкi, гравюры, эцюды Пешкi, Дамеля, Орды, Лявэрня, найбуйнейшых мастакоў свайго часу, адлюстравалi гэты куток краю, поўны рамантычнае элегii. Нават работы аматараў, такiх, як Герасiмовiч, альбо бацька Станiслава Манюшкi,
данеслi да нас трапяткое стаўленьне да кожнае тутэйшае камянiчкi. Вежы бажнiцаў, сьпiчастыя дахi менскага Верхняга Места, нiбы мачтавы карабель плылi праз каламутныя хвалi
забранага краю. З пачаткам стагодьдзя абаяльнасьць гэтых старых кварталаў была ўжо клясычнаю. Малюнкi i гравюры Лукомскага, Драздовiча, Альтмана, Воранава, Раманава, стваралi ўжо клясычны вобраз старога Менску. Нават панявечанае, ужо глыбока савецкае, Верхняе Места, па-ранейшаму прыцявала мастакоў. Графiчныя й жывапiсныя работы Дучыца, Марыкса, Тычыны, Цiхановiча, Волкава, Зайцава, Дударэнкi, прысьвечаныя менавiта гэтаму кутку -- цэлая галерэя.
(Сяргей Харэўскі: ) "... За вакном дождж... За iм цiкава назiраць, седзячы на такой вышынi. Патоп! Ацалелая выспачка старасьвеччыны, якой натхнялiся сотнi падарожнiкаў, Сыракомля, Кiркор, Шпiлеўскi, аточаная сьцяною дажджу й бэтоннымi хвалямi навабудаў.
Там, за дажджом -- Стары горад, якi цудам захаваўся насуперак лёгiцы самазьнiшчальнае менскае прыроды. Памятаю, калi я хадзiў тутака ў школу ў 70-я, то ледзь ня кожны месяц бачыў, як нешта руйнуюць, перабудоўваюць, расчышчаюць. То сьпiлуюць старую сасну, то выкалупаюць брук, то сарвуць каваны гаўбец, то вывернуць ацалелы лiхтар. Пазьней ўсё стала на паток: руйнавалi адразу вулiцамi -- спачатку з боку Сьвiслачы, пасьля з боку Нямiгi.
Яшчэ ў мiнулым стагодзьдзi "вясковы лiрнiк" Сыракомля заўважыў, што ў Менску ўвесь час як наўмысна сьцiраюцца ўсялякiя памяткi мiнуўшчыны. Два стагодзьдзi змаганьня з
помнiкамi... Нават калi помнiк iснуе фiзычна, у Менску ён рэдка выглядае помнiкам. Адсюль, з 22-га паверху гатэля добра вiдаць апсыду касьцёла i кляштар марыявiтак. Сёньня гэта
Сувораўская вучэльня. Кляштар базыльянак на Траецкай гары -- 2-я савецкая бальнiца. Слынная менская турма-Валадарка -- Пiшчалаўскi замак. Калiсьцi белую вежу замка на зялёнай гары менскага гарадзкога вала было вiдаць аж праз усю вулiцу Iнтэрнацыянальную (колiсь Валоскую), а сёньня пэрспэктыва вулiцы ўпiраецца ў шэрую спаруду вылiчальнага цэнтру
Мiнiстэрства ўнутраных справаў.
... Сяджу, углядаюся праз мокрае шкло ў свой горад, якi там, унiзе. Да майго столiка падыходзiць чалавек. Ён паляк. Сядае, выбачаецца. Iмкнецца загаварыць. Я прыкiдваюся нетутэйшым. "Нецiкавы горад", -- кажа паляк, -- "Няма дзе пахадзiць, няма на што паглядзець". Я кiваю на Траецкае прадмесьце. Ён iранiчна ўсьмiхаецца. Турысты ўвечары туды ня ходзяць.
Пасьля паляк пачынае крытыкаваць Старое Места ў Варшаве, якое было дашчэнту зруйнаванае ў вайну. Маўляў, даўмелiся па вайне будаваць бэтонныя дэкарацыi. Адразу ж вiдаць што несапраўдныя помнiкi. Каму вiдаць? Варшавякам, -- кажа ён. А мне, кажу я,
не вiдаць. Мне ў Варшаве было i на што глядзець, i дзе прыткнуцца. Выпадковы сусед па столiку нарэшце сыйшоў...
Цэнтар Старога Места ў Менску, у адрозьненьне ад Варшавы, у часе вайны ацалеў. Яго зьнiшчалi нашмат пазьней, проста на маiх вачах. Адначасова ў сьвядомасьць людзей заганяўся стэрэатып пра цалкам зруйнаваны ў вайну горад.
Вунь там, перад Сьвята-Духавым саборам, стаяў двухпавярховы старасьвецкi дамок. Ён падкрэсьлiваў маштаб гары. Сабор, якi ўзвышаўся па-над iм, здаваўся яшчэ больш велiчным. Гiсторыкi дазналiся, што гэты дамок -- аптэка пачатку 18 стагодзьдзя. Прыдумал i прыгожы праект рэстаўрацыi. Плянавалася зрабiць музэй. У той жа год мэтрабудаўцы зьнiшчылi гэты помнiк. Паставiлi там вэнтыляцыю мэтро. Ня зьлева, ня справа, а менавiта тут... Звычайную менскую камянiчку ламалi два тыднi -- надта ж таўшчэзныя аказалiся сьцены, надта ж глыбокiя былi лёхi. Калi ўпаў дах, з гарышча пасыпалiся старасьвецкiя, яшчэ часоў Рэчы Паспалiтае, кнiгi. Запомнiўся мне адзiн аграмадны фалiянт з нотамi для аргана. Рабочыя яго паднялi на рыдлёўкi i ўчатырох некуды зьнесьлi.
Цi варта адбудаваць стары Менск наноў?
Пасьля вайны, напрыклад, ў Нямеччыне розныя гарады напаткаў розны лёс. Сацыялiстычны Бэрлiн ператварылi ў суцэльны палiтычны мэмарыял. А ў Заходнiм Бэрлiне паўразбураны бомбамi, учарнелы ад дыму гатычны касьцёл пакiнулi як помнiк, i падсьвятляюць па начах. Тое самае, дарэчы, у Менску хацелi зрабiць з абгарэлым Спаса-Праабражэнскiм саборам, былым касьцёлам бэнэдыктынак, што стаяў зьлева ад кiнатэатра "Перамога". Хацелi пакiнуць як помнiк "нямецкаму варварству", але зьнесьлi ўсё дашчэнту... У Заходнiм Бэрлiне доўгiя гады i рэйхстаг стаяў без славутага срэбнага купала, сьпiсаны зьнiзу дагары пераможцамi. Урэшце немцам гэтая нэкрафiлiя абрыдла, i рэйхстаг аднавiлi ва ўсiм былым харастве...
Гляджу -- вунь сьвецiцца толькi што адноўленая каталiцкая Катэдра. Калi я хадзiў там штодзень у школу, я ня мог ведаць, што ўнiкальны помнiк барока, былы езуiцкi касьцёл, iснуе.
Гэтая бажнiца ў мiнулую вайну ацалела цудам. Але ў 1954 годзе гэты помнiк зьнявечыў запрошаны зь Ленiнграда архiтэктар Драздоў. З таго часу гэта быў спартовы комплекс "Спартак".
Насталi iншыя часы. У 1984 годзе быў распрацаваны дэтальны плян аднаўленьня Верхняга Места ў Менску. У барацьбе за рэстаўрацыю старасьвеччыны вырасла цэлае пакаленьне змагароў за незалежную Беларусь. Тымчасам пра спадчыну забылiся. А за што змагалiся?
Помнiкi ня йснуюць самi па сабе. Помнiк -- гэта тое, што йснуе толькi ў нашае сьведамасьцi i ў чым мы пераканаем нашых нашчадкаў. Калi помнiк патрэбны нам -- мы маем падставы яго
аднавiць такiм, якiм ён iснуе ў нашае сьведамасьцi. I мы адновiм менскую Ратушу, якую зруйнавалi на загад Мiкалая II, бо яна, маўляў, "нагадвала аб былых вольнасьцях"... I царкву
Сьвятога Духа, шматкроць панявечаную расейскiмi акупантамi i ўзарваную бальшавiкамi ў 1937-м. I будынак тэатру, дзе была пастаўленая першая беларуская опэра, якi зруйнавалi ўжо на маiх вачах у 1986 годзе. Напэўна, калi мы ўсё гэта адновiм, мне будзе цiкавей ў Менску. Як i таму паляку -- знойдзецца на што паглядзець. I я буду сядзець не пад аблокамi, на 22-м
паверсе гатэлю "Беларусь", а там, у тым горадзе, якi жыве пакуль толькi ў маiм летуценьнях. Не сярод птушак, а сярод людзей".
