(Вячаслаў Ракіцкі: ) “У савецкі час бальшыня народаў былога Савецкага Саюзу мела свае мянушкі. Узбэкаў не бязь зьдзеку называлі “цюбяцейкамі”, літоўцаў — “лабасамі”, украінцаў — “хахламі”, беларусаў — “бульбашамі”. І нават на ўзроўні людзей адукаваных ніяк нельга было пазьбегнуць мянушкі. Калі я прыяжджаў у Маскву дзеля асьпіранцкіх ці службовых справаў, крытыкі, акторы, рэжысэры мяне заўсёды сустракалі словамі: “Партызан прыехаў”. Вобраз Беларусі як партызанскага краю, а беларускага народу як народу-партызана трывала замацаваўся ў сьвядомасці савецкага чалавека… Але з чаго і чаму так сталася? І наколькі гэты вобраз адпавядае сапраўднай сутнасьці беларусаў?”
(Валянцін Акудовіч: ) “Савецкая партызанка — наш першы агульнанацыянальны міт. Значнасьць гэтай падзеі цяжка перабольшыць. Якраз партызанская вайна і зрабіла Беларусь вядомай у сьвеце і дала падставу ўключыць нашу краіну ў склад заснавальнікаў ААН. Але яшчэ больш істотнай партызанка была для саміх беларусаў. Нарэшце яны займелі нейкі адметны вобраз саміх сябе. Будзем ясна ўсьведамляць, што нацыя як “уяўная супольнасьць набывае сваю рэальнасьць толькі ў мітах. Калі заўгодна, нацыя — гэта нішто іншае як міт пра нацыю”.
(Ракіцкі: ) “І вы згодныя з гэтым мітам?”
(Акудовіч: ) “Так, згодны, але не ў яго камуністычнай інтэрпрэтацыі”.
(Ракіцкі: ) “Што вы маеце на ўвазе?”
(Акудовіч: ) “Паводле афіцыйных зьвестак, у савецкай партызанцы ў Беларусі ўдзельнічалі больш за 440 тысяч партызанаў і падпольшчыкаў. Нават калі даць веры гэтым, відавочна, перабольшаным, лічбам, то нам усё роўна ня ўнікнуць пытаньня: масавы вызвольны рух на Беларусі — штучна створаны прэцэдэнт ці натуральна абумоўлены факт?”
(Ракіцкі: ) “Іншымі словамі, нашыя вясковыя дзядзькі самахоць пацягнуліся ў лясы ці наўмысна створаная сытуацыя справакавала іх хавацца ў гушчары і часам хапацца за стрэльбы?”
(Акудовіч: ) “Менавіта так. І яшчэ больш катэгарычна можна сфармуляваць пытаньне: партызанская вайна была нязмушаным памкненьнем вальналюбных і мужных беларусаў да вызваленьня ад акупацыі, ці такі выраз ёй надалі з пэўных ідэалягічных патрэбаў?
Дык вось, я гатовы цьвердзіць, што ідэя змаганьня зь нямецка-фашыстоўскімі акупантамі ўвогуле небеларускага паходжаньня. Цікава, што ніхто нават не спрабаваў даўмецца, з чаго гэта ў першую ўсясьветную вайну амаль не было фактаў беларускага супраціву нямецкай акупацыі, а празь нейкіх там дваццаць гадоў, ужо ў часе другой усясьветнай вайны, невядома чаму амаль увесь беларускі народ паўстаў супраць тых жа самых немцаў?”
(Ракіцкі: ) “Але ж нам нікуды не падзецца ад фактаў. Была “рэйкавая вайна”, былі сотні партызанскіх атрадаў ва ўсёй Беларусі, было “менскае падпольле” і шмат-шмат чаго яшчэ…”
(Акудовіч: ) “Сапраўды, усё гэта было. Але сама мадэль жорсткага супраціву, паўтаруся, не-беларускага паходжаньня. Яна была навязаная нам Расеяй. Для расейцаў, якія ад 17 стагодзьдзя зьведалі толькі пасьпешлівы “візыт” Напалеона, чужынец са зброяй у руках сапраўды быў нечым варожым у той апошняй меры, якая вымагала змаганьня да скону — свайго ці чужынца…”
(Ракіцкі: ) “А хіба беларусы да ворагаў ставіліся інакш?”
(Акудовіч: ) “Радыкальна інакш. Бачыце, яшчэ да апошняга падзелу Рэчы Паспалітай, вынішчаная войнамі з Масковіяй, Беларусь ужо ў пэўнай ступені была акупаваная Польшчай. А далей для беларусаў пацягнулася цэлая эра чаргаваньня акупацыяў: швэды, французы, немцы, палякі, зноў немцы, а на пачатку, у прамежку і потым — расейцы, расейцы, расейцы. Паднявольны стан, стан акупацыі зрабіўся натуральным для беларусаў, і з часам яны прызвычаіліся да чужыннага прыгнёту, як да ціску атмасфэры. Таму новы прыход немцаў у 1941 годзе быў для беларусаў толькі зьменай адной рэпрэсіўнай улады на іншую.
Між іншым, зьвернем увагу, як факт працяглай залежнасьці ад чужынцаў адбіўся ў нашай мове. Вызначаючы час той ці іншай падзеі, беларусы звычайна кажуць: гэта было за палякамі, за немцамі, за саветамі… Мова народу ўжо не ўтрымлівала граматычных катэгорыяў самастойнага жыцьця на сваёй зямлі”.
(Ракіцкі: ) “Але ж ёсьць успаміны, мэмуары, публіцыстычная літаратура, мастацкія творы, дзе распавядаецца пра гераічны беларускі народ. Але гераізм гэты нейкі безасабовы. У кіно мы бачылі батальныя сцэны, у тэатры масавыя народныя сцэны…”
(Акудовіч: ) “Гераічная бывае асоба, а народ прынцыпова не гераічны. Масавы збройны гераізм народу — ідэалягічная казка. Калі б гэткая зьява існавала сапраўды, то народы ўжо даўно павыбівалі б адзін аднаго ўшчэнт. Кожная праява масавага гераізму павінна разглядацца як сымптом сьмяротнай хваробы, за якой страта народам найважнейшага з інстынктаў — інстынкту самазахаваньня. Дзякаваць богу, беларускі народ на тую пару яго яшчэ ня страціў”.
(Ракіцкі: ) “Калі беларускі народ, як вы цьвердзіце, быў спрэс не гераічны, то скуль тады “вогненныя вёскі”, павешаныя падпольшчыкі на вуліцах гарадоў, цэлыя партызанскія раёны, адваяваныя ад немцаў?”
(Акудовіч: ) “Савецкую партызанку ў Беларусі зладзілі ня самі беларусы, а пакінутыя ў тыле савецкія функцыянэры, падпольныя райкамы, гаркамы, абкамы, дывэрсійныя групы, рэйдавыя брыгады, акружэнцы, больш за дзьвесьце атрадаў энкавэдэшнікаў, раскіданых па ўсіх раёнах краіны… І ўтрымліваўся гэты супраціў коштам Масквы. А для саміх беларусаў партызанка была чужародная, марная і пераважна варожая справа. Яна несла небясьпеку сьмерці ў значна большай ступені, чым сама акупацыя, бо мала што правакавала немцаў на карныя акцыі, але й сама гвалтавала мірных жыхароў”.
(Ракіцкі: ) “Вы можаце падмацаваць свае высновы фактамі і лічбамі?”
(Акудовіч: ) “Магу, але дзеля гэтага патрэбная яшчэ адна гаворка. Таму прапаную зьвярнуць увагу на іншае, а менавіта на скептычную і нават зьдзеклівую афарбоўку слова “партызан” у жывым маўленьні. Ні на Віцебшчыне, ні на Гарадзеншчыне нам не знайсьці паважлівых, удзячных, пазначаных гонарам за мужную дзею інтанацыяў, калі казаць пра комплекс словаў, якія акрэсьліваюць савецкую партызанку. А падобнае магло стацца адно таму, што за нешматлікімі выключэньнямі народная сьвядомасьць адраклася ад гэтай падзеі.
Дарэчы, ні з сацыяльна-палітычнага гледзішча (якое такое вялікае шчасьце беларусы мелі за бальшавікамі?), ні з натуральнага памкненьня зьберагчы сябе, сям’ю, род — ідэя змаганьня з акупацыяй не магла быць успрынятая народам як жыцьцёвая неабходнасьць. І яшчэ. У масавай сьвядомасьці воля — зусім не абстрактная катэгорыя, яна мае вельмі выразны прагматычны абрыс. Калі мае... На тую пару беларусы так доўга не карысталіся воляй, што наўрад ці ведалі, у чым яе сэнс. А змагацца ні за што, толькі сабе на згубу, ня будзе ніводны народ”.
(Ракіцкі: ) “Тады атрымліваецца, што для беларусаў другая ўсясьветная вайна не была Вялікай Айчыннай вайной?”
(Акудовіч: ) “Верагодна, падобнае цьверджаньне прагучыць не карэктна для таго беларуса, які лічыў тады і застаецца перакананым сёньня, што ён змагаўся з ворагам у Вялікай Айчыннай вайне. Але калі зважаць на ўвесь беларускі народ, то для яго гэтая вайна была проста яшчэ адной вайной, дзе нашых людзей каторы раз змусілі гінуць за чужы інтарэс”.
(Ракіцкі: ) “Інакш кажучы, тое, што для Расеі было Вялікай Айчыннай вайной, для Беларусі — самазьнішчэньнем. Інсьпіраваная Масквой партызанка з аднаго боку правакавала немцаў на дадатковую, так бы мовіць, “пазаплянавую“ жорсткасьць, а зь іншага, што можа яшчэ горш, — саміх беларусаў да ненатуральнага ім, непатрэбнага і, урэшце згубнага змаганьня з чарговай акупацыяй. Рана ці позна, але некалі мы ўсьвядомім, што для Расеі й Беларусі гэта былі дзьве зусім розныя вайны... Для Расеі, верагодна, яна была Вялікай Айчыннай... Для Беларусі, ужо ж напэўна — другой усясьветнай”.
(Акудовіч: ) “Зрэшты, так яно было ня толькі па-сутнасьці, але й фармальна. Прынамсі, заходнія беларусы распачалі яе ў польскім войску разам з палякамі 1 верасьня. Гэта значыць, што ладная частка Беларусі ўступіла ў другую ўсясьветную вайну ад яе самага першага дня — на паўтара году раней, чым Расея распачала сваю Вялікую Айчынную вайну”.
(Ракіцкі: ) “А скончылася для нас гэтая вайна ня ў траўні сорак пятага, а на пачатку пяцідзясятых гадоў, калі былі зьнішчаныя апошнія атрады ўжо антысавецкай партызанкі...”
(Акудовіч: ) “Слушна. Я наўмысна нават не кранаю тэмы нацыянальнай партызанкі, што часткова перарасла ў антысавецкую, бо гэта асобная і складаная тэма. Але сама яе наяўнасьць дадаткова сьведчыць, што называючы другую ўсясьветную вайну айчыннай, мы неверагодна спрашчаем тую вялікую бяду, якая абрынулася на беларусаў у сярэдзіне 20 стагодзьдзя”.
(Ракіцкі: ) “Спадар Валянцін, цягам перадачы мы з вамі гаварылі пра міт, які ўсталяваўся ў савецкай ідэалёгіі. Савецкая ідэалёгія адышла ў нябыт. Сёньня яна існуе ўжо толькі на старонках старых падручнікаў ды ў хваравітых мазгах людзей, якія настальгуюць па Савецкім Саюзе. Партызанка — міт тых часоў. Чаму ж яна, партызанка, нават на ўзроўні міту, не зьнікае? Мітам гэтым захапіліся зусім маладыя. Вось мы з вамі гаворым, і тут жа гучыць песьня “Партызанская”. Яе выканаўцы — людзі мастацтва пасьлясавецкай эпохі. Гэта — прынцыпова”.
(Акудовіч: ) “Па вясьне мы езьдзілі ў Францыю, вазілі вельмі цікавы супольны праект беларускіх інтэлектуалаў і беларускіх мастакоў-авангардыстаў. Гэты праект называўся “Партызан-арт”. І ён быў у Францыі вельмі добра ўспрыняты. Я магу яшчэ дадаць часопіс “Партызан”, які робіць Артур Клінаў. Мэтафара “партызан” гучыць цяпер, магчыма, нават часьцей, чым у савецкі час. Я думаю, што гэта ўвогуле канцэптуальная мэтафара для беларусаў як для нацыі.
Найменей тры апошнія стагодзьдзі партызанка для нас была натуральным станам як у сытуацыі вайны, акупацыі, гэтак і ў сытуацыі мірнага пражываньня жыцьця. І мірнае жыцьцё было ня нашым жыцьцём: беларусам даводзілася хавацца калі не ў лясах, дык у саміх сабе. Хованкі — гэта адзіная нацыянальная гульня беларусаў. Я думаю, што партызанская сутнасьць нацыі яшчэ доўга будзе выяўляцца ў самых розных фактах і падзеях. На жаль, і ня толькі станоўча, таму што беларусам ужо час выйсьці ня толькі зь лясоў, але й з саміх сябе. Сьцьвярджацца перад сьветам такімі, якія яны ёсьць, а не хавацца ў саміх сабе, у сваёй адсутнасьці”.
