Адразу і ня ўцяміў, куды я трапіў. Ехаў церазь невядомае паселішча. Дарожнага ўказальніку не было зусім. Пасьля пачалася пустка. Тут пабачыў слуп з надпісам: “Церазполе”. І далей — зноў пацягнуліся дамы. Аказваецца, вёска гэтая — два кварталы сялянскіх хатаў і паміж імі вялізная латка недагледжанай зямлі. Дый з шыльдай ня ўсё так проста. Тутэйшае жыхарства называе сваю малую радзіму Тэрэспалем альбо Цераспалем. Яны папракаюць савецкія улады, што тыя перайменавалі паселішча ў Церазполе, каб ня блытаць з польскай памежнай станцыяй і далёкім малдоўскім горадам.
Гэтую вёску ў Сьвіслацкім раёне Гарадзеншчыны можна вызначыць як сонную. Удзень — пустыя вуліцы. Спаць кладуцца з надыходам сутоньня. А ў каго няма худобы (такіх тут бальшыня), яшчэ й прачынаюцца позна. Сьняць жа церазпольцы тое, чаго бракуе ў рэчаіснасьці.
Хата Станіслава Халімона нібыта стаіць у цэнтры паселішча — яна самая блізкая да другой часткі Церазполя. Але адначасна гэта й ускраек вёскі. Некалькі дзясяткаў мэтраў — і пачынаецца лес. Менавіта адтуль зыходзіць самая вялікая небясьпека. А таму спадар Халімон марыць пра дубальтоўку. Сьніць, як стрэламі адганяе дзікіх жывёлаў, і тыя болей не атакуюць агарод. І ў мроях з надзелу зямлі гаспадар бярэ неблагі ўраджай.
(Халімон: ) “Сёлета ў мяне на соткі ўбіліся зубры. Іх тут разьвялося ажно 18 штук - чарада ходзіць. Цэлы год пасуцца й стаяць тут у лесе. 15 сотак зрабілі як плЯцоўку. Зьвяртаўся ў сельсавет: стварыце камісію, прыедзьце, каб нейкую кампэнсацыю далі. “Добра, прыедзем” І сёньня едуць”.
(Карэспандэнт: ) “Зубры адкуль?”
(Халімон: ) “Зь Белавескай пушчы”.
(Карэспандэнт: ) “Калі зубры належаць Нацыянальнаму парку Белавеская пушча, ён мусіць за імі й даглядаць”.
(Халімон: ) “Зьвяртаўся да дырэктара Нацыянальнага парку. Ён сказаў, што гэта зубры не ягоныя, а дзяржаўныя. І, кажа, нічога не дапамагу: няма ў нас такога артыкулу ў законе, каб мы давалі кампэнсацыю”.
(Карэспандэнт: ) “Неяк жа трэба ад гэтых зуброў бараніцца”.
(Халімон: ) “Ну, а як ад іх бараніцца? Ніяк не абаронісься!”
(Карэспандэнт: ) “А дубальтоўкай?”
(Халімон: ) “А як дубальтоўкай, то хутка знойдуць”.
Ёсьць лекары паводле адукацыі й занятку, але сустракаюцца яшчэ самавукі, якія, калі патрэбна, умеюць дапамагчы людзям. Да такіх можна аднесьці Пелагею Саўку. Што сьніцца ёй? Ды нічога! Бо апошнія дні й ночы яна праводзіць ля ложку хворай суседкі.
(Саўка: ) “Мая суседка тут так захварэла! Вось нясу, яе лекаваць буду. Корань каўган капаецца зь зямлі. Яго трэба пасушыць і пачысьціць. І пасьля ў гарэлку кінуць. І настой піць па адной лыжцы. Ад бягункі дапамагае. Усе людзі ў нас перабалелі!”
(Карэспандэнт: ) “А на што хварэлі?”
(Саўка: ) “Слабасьць, бягунка, і галава баліць. А ў шпіталі месцаў няма, туды не бяруць. Дома ляжы й памірай!”
(Карэспандэнт: ) “Ад чаго гэта?”
(Саўка: ) “А хто яго ведае, ад чаго гэта! Мо, тое што ваду гэтую п’ем, пясок, бруд гэты”.
(Карэспандэнт: ) “Нячыстая вада?”
(Саўка: ) “О-о-о-й! Нячыстая. Прынясі ў вядры, адстоіцца — на палец у вядры бруду”.
Студні, поўныя чыстай вады, сьняцца бадай што кожнаму жыхару Церазполя. На свае вочы такое прагне пабачыць і Марыя Саўка. Старой кабеце было бы прасьцей набраць вады са свайго калодзежу, але ён высах. Да суседняй падзямельнай крыніцы шлях няблізкі. І пасьля: дабрацца туды — гэта яшчэ ня значыць напоўніць вёдры. І на тым дне можа нічога й ня быць:
(Саўка: ) “Балота было. Яго асушылі, і нідзе вады ня стала, па ўсіх студнях. Восеньню глыбей капалі, гэтыя кадубы туды ўніз асядалі. І колькі ні капалі, усё адно вады няма!”
(Карэспандэнт: ) “А цяпер глыбокія студні?”
(Саўка: ) “12 кадубаў”.
(Карэспандэнт: ) “Гэта колькі мэтраў?”
(Саўка: ) “Адна кадуба — гэта 80 сантымэтраў”.
(Карэспандэнт: ) “8 памножыць на 12 — гэта, прыблізна 10 мэтраў глыбіня”.
(Саўка: ) “І няма вады!”
(Карэспандэнт: ) “А адкуль ваду бераце?”
(Саўка: ) “Крыху за ноч надыдзе”.
(Карэспандэнт: ) “Вы чакаеце, пакуль набяжыць вада, тую воду вычэрпваеце і пасьля ачышчаеце?”
(Саўка: ) “Так, ачышчаем. Во, паглядзіце, якая вада!”
Дзед Вацлаў ажно тры разы быў народным абраньнікам у сельскім савеце. Часам дэпутацтва намагаўся прыцягнуць увагу да вёскі Церазполе.
(Саўка: ) “Я тут аднойчы тэлефанаваў у Сьвіслач, у нашую раёнку — “Сьвіслацкую газэту”. І хоць бы раз прыехаў сюды карэспандэнт, каб мяне сфатаграфаваць, таксама ёсьць добрыя людзі, хаця б якую бабку прыехалі ды апісалі. А так пішуць невядома што! Я тут ужо 65 гадоў пражыў. І 65 гадоў ніводнага карэспандэнта тут не было! Вось толькі вы прыехалі”.
(Карэспандэнт: ) “Выглядае, што я першы карэспандэнт, які зьявіўся ў вашай вёсцы”.
(Саўка: ) “Так, так. Першы карэспандэнт!”
(Карэспандэнт: ) “А што вы хацелі распавесьці карэспандэнтам?”
(Саўка: ) “Каб у нас крыху часьцей аўтобусы хадзілі. У нас маршрут “Горадня–Новы двор” ідзе а шостай раніцы, нас мінае. А нам, каб дабрацца да лекара, трэба ехаць палова на пятую вечара. Я заяжджаю туды, а там канчаецца зьмена. І што, мне ісьці ў гатэль? А пэнсіі ў нас слабенькія!”
Да майго прыезду Церазполе можна было аднесьці да тых мясцінаў, дзе ня крочыла нага журналіста. А цяпер і я ўсьцешаны, што стаў першапраходнікам, і дзед Вацлаў задаволены, што ягоная мара зьдзейсьнілася. Цяпер жаданьняў і разнастайнасьці сноў у пэнсіянэра паменела.
(Саўка: ) “Я кіроўца, хацеў бы набыць самаход. Але як ты яго набудзеш, калі няма такой вялікай капейкі. Хацелася б набыць добрае здароўе. Адзін толькі зубок застаўся. Во! І той выпадзе і тады — капцы!”
Леанарда Івіна часьцяком згадвае сваю кароўку. Для ўдавы (ейны муж загінуў часам апошняе вайны) карова была часткай сям’і. І сілаў у жанчыны ўжо бракавала, а за жывёліну ўсё яшчэ трымалася. Сёлета споўнілася тры гады, як яны паасобку. Карову пагналі ў калгасны статак. А баба Леанарда самотна жыве ў хаце пры пустым хляве. І бачыць сваю карміліцу ў снах:
(Івіна: ) “Дырэктар ня выдзеліў сена, і я так вырашыла здаць, бо не было чым карміць”.
(Карэспандэнт: ) “Цяжка было з кароваю разьвітвацца?”
(Івіна: ) “Цяжка! Нават плакала, як разьвітвалася з гэтай каровай”.
Гісторыю пра тое, як Леанарда Івіна пасварылася з тагачасным кіраўніком калгасу, ведае ўвесь Сьвіслацкі раён. Пасьля таго здарэньня тутэйшае жыхарства прыпісала ёй вядзьмарскія здольнасьці.
(Карэспандэнт: ) “Я пайшла па сена. Але ў нас тут быў такі дырэктар… Ён мяне нават выслухаць не хацеў. Нават з кабінэту выганяў. “Выходзьце!” — мяне за плечы і ў дзьверы. Я яму кажу: “Слухайце, Лявонцевіч, вы мяне не выганяйце!” Пачала плакаць. І тады я, як выходзіла сказала яму: “Дырэктар, я вас перажыву, але вас ніколі не памянуць добрым словам”. Так і атрымалася. Ён такі быў здаровы, але раптам памёр”.
А вось пра тое, што сьніцца яшчэ адной самотніцы — Гэлі Крупай, здагадацца няпроста. Дзяцей не нажыла, а значыць, і дапамагчы няма каму. Назірала, як у гэты край разам з савецкай уладай прыйшлі калгасы. Жыла клопатамі гэтай самай гаспадаркі. Цяпер адпачывае. Жыве з адной толькі пэнсіі. Вядома, можна дапусьціць, што бабе Гэлі сьняцца грошы. А каму яны тут ня сьняцца?
(Крупай: ) “Пэнсіі бяру 60 тысячаў. Ой! Пэнсія маленькая! Я вам скажу па сьвятой праўдзе: добра, што яшчэ ёсьць кароўка. Яшчэ ўвесну магла пасьвіць, аде цяпер прадамо яе”.
(Карэспандэнт: ) “На што грошай хапае?”
(Крупай: ) “Хлеба куплю, макароны. Хварэла я, а парашкі дарагія”.
(Карэспандэнт: ) “Сельсавет ды мясцовыя ўлады чым дапамагаюць?”
(Крупай: ) “Нічога не дапамагаюць! Старшыня сельсавету прыходзіў…”
(Карэспандэнт: ) “…даўно гэта было?”
(Крупай: ) “Два гады таму”.
(Карэспандэнт: ) “І пасьля гэта ніводзін прадстаўнік улады да вас не зьяўляўся?”
(Крупай: ) “Не, ніхто не зьяўляўся”.
Сьпіцца ці не… Для Разалі Якуты гэта залежыць ад таго, ці прыняла яна лекі. Ёсьць грошы — набудзе і мэдыкамэнты. А як няма ні першага, ні другога, ад болю спадарыня Якута пакутуе і днём, і ноччу.
(Якута: ) “Другой групы інвалідка. 60 тысячаў пэнсіі. І на парашкі трэба, бо без парашкоў не засьнеш, ня выйдзеш, ня будзеш працаваць: круціць усю, ломіць. А што гэта? Такое інтэрвію?!”
(Карэспандэнт: ) “Так. Запісваю вас”.
(Якута: ) “Штосьці для мяне падазронае гэтае інтэрвію!”
(Карэспандэнт: ) “Што добрага ёсьць ў Церазполі?”
(Якута: ) “Нічога няма! Усе людзі старыя. Прыйдзецца соткі садзіць — няма каму садзіць, няма каму мяшэчка высыпаць. Нічога ўжо добрага няма!”
(Карэспандэнт: ) “А сёлета як сеяліся?”
(Якута: ) “Адно аднаму дапамагалі”.
(Карэспандэнт: ) “Калектыўнага гаспадарка можа хоць трактар дала?”
(Якута: ) “Усё самі наймалі за свае мізэрныя пэнсіі”.
(Карэспандэнт: ) “А вы гаспадарку нейкую трымаеце?”
(Якута: ) “Тры курачкі і двое парсючкоў. Яйка зьясі. Выгадуеш, заколеш і таксама зьясі. Набываць усё не разгонісься”.
(Карэспандэнт: ) “Чаго бы хацелася пакаштаваць, але няма грошай?”
(Якута: ) “Кілбаскі й балычка — усяго хацелася б паесьці! А дзе гэта возьмеш, як няма за што?”
(Карэспандэнт: ) “А калі апошні раз каўбасу елі?”
(Якута: ) “Як свая была”.
(Карэспандэнт: ) “Месяц-два-тры таму?”
(Якута: ) “Ох! Божа ж!! З паўгоду ўжо!!!”
Разаля Якута дзеліцца рацэптам каўбасы пальцам пханай. Гэтыя прысмакі яна часьцей бачыць у снах, чым каштуе ў жыцьці.
(Якута: ) “Мяска парэжам, пасолім, прыправу туды. Памяшаем, пастаіць, каб яна сольку ўвабрала. Пасьля ў кішачку напхаем. І ямо”.
(Карэспандэнт: ) “Прыправа — гэта што?”
(Якута: ) “Часнок, каляндра, кропік, каўбасьнік”.
(Карэспандэнт: ) “Можа, гэтай каўбасе павісець ды пасохнуць трэба…”
(Якута: ) “Падсохнуць трэба. Але мала яна сохне: сюды-туды і няма”.
(Карэспандэнт: ) “Карацей, пакуль яна сохне, вы яе і зьясьцё”.
(Якута: ) “Так. Так яно й ё”.
Мрояць і сьняць жыхары Церазполя тое, чаго няма ў жыцьці штодзённым.
Ці прарочыя гэтыя сны? Адказу на такое пытаньне тыя, хто іх бачыць, ня ведаюць.
