(Зінаіда Бандарэнка без усьмешкі, сувора: ) “Добры вечар, шаноўныя радыёслухачы. Інфармацыя сёньняшняга дня ў панараме навін”.
(Зінаіда Бандарэнка, з усьмешкаю, цёпла: ) “Шчыра вітаю вас, шаноўнае спадарства. Запрашаю вас у наша чарговае музычнае падарожжа… Ну што, адчуваецца розьніца?”
(Карэспандэнтка: ) “Адчуваецца”.
(Бандарэнка: ) “Усьмешка — кантакт вядучага з аўдыторыяй, чытачом, слухачом. А ў цяперашняй “Панараме” няма ўсьмешкі, няма дабразычлівасьці. Усе напружаныя, засяроджаныя, суворыя”.
Самая ўсьмешлівая дыктарка Беларусі, Зінаіда Бандарэнка, выразна прадэманстравала, як моцна розьніцца ўсьмешлівае паведамленьне ад суворага. Дарэчы, homo sapiens навучаецца асэнсавана ўсьміхацца ўжо на першым месяцы жыцьця. А потым да скону развучваецца сьмяяцца.
З пытаньнем пра ўсьмешкі беларусаў я выйшла на вуліцу Янкі Купалы, што ў Менску:
(Падлетак са скулкамі: ) “Я лічу, што ўсьміхацца — гэта дрэнна. Калі над кімсьці ўсьміхаюцца, чалавек можа пакрыўдзіцца. Наш народ вельмі тактоўны і культурны, таму на вуліцах няма ўсьмешак”.
(Карэспандэнтка: ) “Значыць, калі вам усьміхаюцца, вы ўспрымяце гэта не як добры, а як злы дар, насьмешку?”
(Падлетак са скулкамі: ) “Так, як злы дар”.
(Карэспандэнтка: ) “Ці любяць беларусы ўсьміхацца?”
(Спадар: ) “О, натуральна, любяць”.
(Карэспандэнтка: ) “Усьмешка заўсёды дарэчы альбо можа нашкодзіць?”
(Спадар: ) “Мне яна заўжды дапамагала. Каб нашкодзіць — такога не прыгадаю”.
(Спадарыня: ) “Я працую загадчыцай дзіцячага садка. Вось дзеці нашыя любяць усьміхацца. А як жа ж!”
(Карэспандэнтка: ) “Беларусы любяць усьміхацца?”
(Рыжавусы палкоўнік: ) “А як жа!”
(Карэспандэнтка: ) “І вайскоўцы?”
(Палкоўнік: ) “Абавязкова”.
(Карэспандэнтка: ) “Вы вайсковец. Усьмешка не падрывае вашага аўтарытэту?”
(Палкоўнік: ) “Ні ў якім разе”.
(Карэспандэнтка: ) “Вы ўсьміхаецеся падначаленым?”
(Палкоўнік: ) “Так. Але й строгі магу быць, калі патрэбна”.
(Натальля, хатняя гаспадыня: ) “У нас самая вясёлая краіна, самая цікавая, што вы!”
(Карэспандэнтка: ) “А ці можа ўсьмешка пашкодзіць?”
(Натальля: ) “Калі яна не да месца, калі абражае чалавека, то яна шкодная. Усё трэба рабіць з тактам”.
(Два старых чалавекі, па 92 гады: ) “Сьмяяцца і ўсьміхацца мы ўмеем і любім. Мы ўвесь час усьміхаемся і разам сьпяваем — во: “Ішоў бадзяга вузкай зьвярынаю сьцяжынкай”.
Усьмешка можа дапамагчы ў кар’еры, а можа зашкодзіць, гледзячы кім ты працуеш, — кажуць людзі на вуліцы. Ёсьць прафэсіі сур’ёзныя і несур’ёзныя. Калі ты на сур’ёзнай пасадзе, няма чаго зубы сушыць. Самыя вялікія сур’ёзьнікі ды маўкліўцы, на думку вуліцы — міліцыянты ды чыноўніцтва. Мае суразмоўцы ня здолелі прыгадаць, каб ім хоць адзін чыноўнік ці міліцыянт усьміхнуўся, калі быў “пры выкананьні”. Чым гэта тлумачыцца? Тут адказы былі розныя:
(Спадар у капелюшы: ) “Праца ў іх такая — сур’ёзная”.
(Спадар з залатымі зубамі: ) “У іх такая пасада, што калі яны будуць усьміхацца, пра іх нешта ня тое падумаюць. Яны заўжды мусяць быць сур’ёзныя, бо яны заўжды на працы, а мы, простыя, можам быць на працы, а можам — і не”.
(Загадчыца садка: ) “З-за вялікай заклапочанасьці. Мабыць, у іх складанае жыцьцё”.
(Палкоўнік: ) “Напэўна таму, што мы ім абыякавыя”.
(Карэспандэнтка: ) “А калі б мы паспрабавалі ім першыя ўсьміхнуцца?”
(Палкоўнік: ) “Ну, ад чалавека рэакцыя залежыць”.
(Пэнсіянэрка: ) “Напэўна, яны занадта сабой занятыя”.
(Падлетак: ) “У іх цяжкае жыцьцё. Таму ім нялёгка ўсьміхацца”.
Чаму чыноўнікі не ўсьміхаюцца, у тым ліку падчас нарадаў з прэзыдэнтам? З гэтым пытаньнем я зьвярнулася да Аляксандра Фядуты, колішняга высокапастаўленага чыноўніка ў адміністрацыі прэзыдэнта, а цяпер чалавека на вольных хлябах.
(Фядута: ) “Усьмешка ёсьць прыкметай таго, што чалавек адчувае сябе свабодным і здолее размаўляць з суразмоўцам на роўных. Адсутнасьць усьмешкі — гэта бронь. Чалавек закаваны ў свае службовыя абавязкі. Хто зь сёньняшніх чыноўнікаў паспрабуе прадэманстраваць сваёй усьмешкай прэзыдэнту, што ён свабодны й не залежыць ад прэзыдэнцкай волі?”
(Карэспандэнтка: ) “А сам прэзыдэнт ці ўсьміхаецца сваім людзям?”
(Фядута: ) “Я памятаю нейкія ўсьмешкі, але гэта было на той час, калі яны былі шчырыя, калі ён ня быў прэзыдэнтам (я маю на ўвазе Аляксандра Лукашэнку). Тым усьмешкам, якія я бачу цяпер, шчырасьці не хапае”.
(Карэспандэнтка: ) “Чаму беларускія чыноўнікі не ўсьміхаюцца наведнікам? Чаму яны такія суворыя на фатаздымках?”
(Фядута: ) “Для іх улада — спосаб самарэалізацыі, а ня праца. Калі б яны працавалі, яны былі б ветлівыя, як чыноўнікі на Захадзе. А яны — не. Улада — гэта тое, што не для нас, а над намі. А гэтая сіла, гэтая моц ня можа ўсьміхацца нам, простым людзям. Я, калі быў чыноўнікам, то ўсе ведалі: першае пытаньне пасьля таго, як я прапаную сесьці за стол, будзе наконт таго, што наведнік п’е — каву ці гарбату”.
Напрыканцы зьвернемся да спэцыяліста. Сяргей Язерскі — вядомы практык, супрацоўнік Менскага цэнтру псыхатэрапіі. Пытаюся ў яго, чаму адныя і тыя ж людзі на вуліцы адмаўлялі мне ў інтэрвію, калі я была пахмурная, але пачыналі размаўляць, ледзь я ўсьміхалася?
(Язерскі: ) “Вы ўсьміхаецеся — даяце сыгнал, што ў вас добрыя намеры. А калі вы падыходзіце без усьмешкі (тым больш што ёсьць мікрафон — ідэалягічная зброя), мозг чалавека крычыць: небясьпека!”
Да спадара Язерскага прыходзяць здымаць стрэс начальнікі й чыноўнікі розных рангаў. Ананімна.
(Язерскі: ) “Да мяне яны нос сунуць толькі пад іншым прозьвішчам: “Дапамажы мне, але я табе нічога казаць ня буду”. І потым уцякаюць. Бо баяцца. Хіба яны ня ведаюць, што займаюцца паўкрымінальнымі справамі? У нас такія законы, што кожны можа за краты трапіць. Каб у краіне было б добра, народ быў бы ўсьмешлівы. А так у нас нядобра. Ня толькі матэрыяльна, але й няпэўнасьць жыцьця. Чаму людзі не страйкуюць, цяжка іх пацягнуць на мітынг нейкі? Таму што ўсё фіксуюць на стужку, і потым могуць выкарыстаць. Чалавек болей неабаронены, чым быў восем гадоў таму, напрыклад. Могуць прынізіць, як хто захацеў, выгнаць з працы, зрабіць так, каб на працу ніхто ня ўзяў. Я ведаў людзей, якія, пасварыўшыся, год не маглі ўладкавацца на працу, хаця іхная спэцыльнасьць была запатрабаваная”.
Цікава, што калі я зьвярнулася з пытаньнем да аднаго зь лідэраў апазыцыі, чаму той ніколі не сьмяецца, спадар адказаў мне: “Якія сьмешкі пад дыктатурай!” — ды паклаў слухаўку.
Ці азначае гэта, што на другі дзень пасьля скіданьня дыктатуры мы прачнемся ў краіне, поўнай сьветлых усьмешак? Невядома. Зразумела адно: страх і сьмех — дзьве несумяшчальныя рэчы. Калі канчаецца адзін, пачынаецца другі.
