Удзельнічае Вітаўт Кіпель (ЗША).
Спадара Вітаўта Кіпеля мы запрасілі да ўдзелу ў нашай перадачы з нагоды выхаду ў сьвет манумэнтальнага выданьня “Беларускі і беларусаведны друк на Захадзе”. Гэты бібліяграфічны даведнік цягам 40 гадоў складалі Зора і Вітаўт Кіпелі. Яны працавалі ў Нью-Ёркскай публічнай бібліятэцы і на пачатку 1960-х гадоў задумалі сабраць зьвесткі пра ўсе беларускія друкі на эміграцыі.
Бібліяграфія выходзіць у двух тамах. Першая частка надрукаваная ў Менску, выдаўцом яе зьяўляецца Беларускі Інстытут Навукі і Мастацтва. Сп. Вітаўт, што ўвайшло у першую кнігу?
(Кіпель: ) “Першая кніжка "Асобныя выданьні" – гэта значыць кнігі, брашуры, паштоўкі, карты, лістоўкі, адозвы – усё, што выдавалася беларускімі арганізацыямі дзеля пэўных патрэбаў. 583 старонкі, 4180 пазыцыяў”.
Кніга выйшла накладам у 700 асобнікаў. Другая частка бібліяграфіі выдаецца ў ЗША і зьявіцца ўжо напрыканцы кастрычніка.
(Кіпель: ) “Наступная кніжка – "Перыядычныя выданьні" – газэты, часапісы. Яна друкуецца ў Нью-Ёрку. Друкуе яе Нью-Ёркская публічная бібліятэка. Бібліятэка важная тым, што яна выдае значна большы наклад, і яна будзе сама распаўсюджваць. Там будзе прынамсі пару тысяч тыраж. Гэта частка бібліятэчнай сэрыі. Там зарэгістравана 423 часапісы”.
(Сурмач: ) “Выданьне бібліяграфіі – гэта ўжо завяршэньне працы, а які быў пачатак? Як узьнікла гэта ідэя?”
(Кіпель: ) “Гэта ідэя наша з Зораю. Калі мы пачалі працаваць у бібліятэцы, мы пабачылі, колькі было надрукавана часапісаў перад намі. Мы прыйшлі ў эміграцыю і нічога не ведалі, а пабачылі, што бібліятэка мае беларускія часапісы, якія ніколі і нідзе не былі ўлічаныя.
Тады прыйшла думка ўлічыць тое, што ніколі не было ўлічана беларускімі бібліяграфіямі”.
(Сурмач: ) “Вы пачалі зьбіраць, фактычна, усю інтэлектуальную спадчыну беларускай эміграцыі?”
(Кіпель: ) “Правільна. Мы пабачылі, што кожны друк – гэта зафіксаваньне нейкае думкі, якую група людзей ці паасобныя людзі хацелі зрабіць публічнай, падаць да грамадзкага ведама і зафіксаваць. Зафіксаваць інтэлектуальны здабытак, інтэлектуальны прадукт беларусаў, якія былі на эміграцыі”.
(Сурмач: ) “Які пэрыяд ахоплівае ваша бібліяграфія?”
(Кіпель: ) “Ад 19 стагодзьдзя да 2002 году”.
(Сурмач: ) “Скажэце, ці не было а ў вас думкі пачаць ад Скарыны?”
(Кіпель: ) “Мы зазначаем у прадмове, што старыя беларускія друкі да 19 стагодзьдзя мы не ўлічваем, бо іх сабраць надта цяжка, а па-другое ў Менску ўлік гэтых друкаў вядзецца вельмі шырока і, безумоўна, усе яны будуць улічаныя”.
(Сурмач: ) “Вы сказалі, што пачалі з 19 стагодзьдзя, гэта значыць, што вы знайшлі яшчэ і выданьні ранейшых хваляў эміграцыі?”
(Кіпель: ) “Мы знайшлі, напрыклад, брашуру "Пра багацьце і беднасьць", пераклад з украінскай, яна знаходзіцца ў Жэнэве, было некалькі экзэмпляраў і яны адзін нам далі. Бібліятэка публічная ўнівэрсытэцкая ахвяравала.
А яшчэ, напрыклад, друкі, якія друкаваліся ў Заходняй Эўропе, у Швайцарыі, у Цурыху ці Жэнэве. Мы зьвярнуліся да Монікі Банькоўскай, і яна нам дапамагла знайсьці часопіс "Змова", які выходзіў у пачатку 1860-х гадоў на некалькіх мовах”.
(Сурмач: ) “Наколькі шырокая геаграфія выданьняў, у якіх краінах пераважна выходзілі беларускія кніжкі?”
(Кіпель: ) “Мы ўлічаем толькі тое, што знаходзіцца на Захад ад Польшчы. Адно мы зрабілі выключэньне, мы ўключылі кнігу беларускую, якая была надрукаваная ва Ўладзівастоку.
Мы ўключылі найперш Сэрбію і Данію, якія для нас новыя. У Сэрбіі ў 1921 годзе выйшла дзьве кніжкі, таксама ў Даніі ў 1940-х гадох. Безумоўна, Нямеччына, Італія, Гішпанія, Ангельшчына, Швэцыя – у гэтых краінах шмат друкавалі. Далей, безумоўна, Злучаныя Штаты Амэрыкі, Канада ды Аўстралія. Аргентына – там друкавалі календары, я бачыў таксама некалькі маленькіх друкаў, я пазначыў. дзе іх можна знайсьці”.
(Сурмач: ) “Сп. Вітаўт, калі я Вас правільна зразумела, выданьні з Польшчы вы не ўключалі, напрыклад з Беласточчыны?”
(Кіпель: ) “Беластоцкія не ўлічалі. На Ўсход ад Варшавы нічога не ўлічалі”.
(Сурмач: ) “З усяго сабранага вамі аб'ёму матэрыялаў, які можа зрабіць вывад – якая хваля эміграцыі выглядае найбольш прадукцыйнай у інтэлектуальным пляне?”
(Кіпель: ) “Бясспрэчна, эміграцыя пасьля другой усясьветнай вайны. Ранейшая эміграцыя – гэта былі паасобныя выданьні, не было масавасьці. Эміграцыя па другой усясьветнай вайне дала большую колькасьць з усяе эмігранцкае літаратуры. Упершыню гэтая хваля эміграцыі заявіла сьвету, што Беларусь існуе, але як калёнія вялікай імпэрыі – Савецкага Саюзу”.
(Сурмач: ) “Мне здаецца важным падкрэсьліць такі аспэкт. З гэтай хваляй эміграцыі адыйшла зь Беларусі адукаваная частка сьвядомых беларусаў, але, як бачна, яна аказалася не страчанай для беларускай культуры.”
(Кіпель: ) “Правільна, правільна, спадарыня Ганна. Безумоўна, любая эміграцыя – гэта страта, страта людзей. Тая папярэдняя частка эміграцыі, яны мала зрабілі для Беларусі, яны надрукавалі толькі тое-сёе. Паваенная хваля – гэтая хваля, безумоўна, была страчаная для Беларусі, для беларускай тэрыторыі, але, для нацыі яна шмат прынесла ведаў на Захад.
Гэтую хвалю эміграцыі нельга лічыць страчанай для беларускай нацыі. Яна якраз дадала тое, што не маглі дадаць ці вынесьці ў сьвет людзі, якія працавалі ў межах БССР.”
(Сурмач: ) “І не маглі зрабіць, яны не мелі магчымасьці дасьледаваць тое, што вы дасьледавалі?”
(Кіпель: ) “Правільна, не маглі нават дасьледаваць тэмы, якія дасьледаваліся на Захадзе. Напрыклад, Тэадаровіч, якая напісала некалькі кніг па гісторыі праваслаўя. Тэма рэлігійная ў БССР была забароненая, а людзі на Захадзе безумоўна распрацоўвалі гэтыя тэмы”.
(Сурмач: ) “Вы ў сваёй бібліяграфіі паказваеце, што гэтая эміграцыя не толькі ня страчаная, але, наадварот, змагла больш зрабіць там, у замежжы. Яе інтэлектуальны патэнцыял наадварот там узмацніўся. У Беларусі гэтыя людзі наагул маглі быць зьнішчаныя”.
(Кіпель: ) “Мэтай нашай бібліяграфіі было паказаць, які вялікі высілак быў зроблены беларускімі эмігрантамі, каб паказаць, што жыве Беларусь, што яна прагрэсуе, незалежна ад таго, дзе яны знаходзяцца, на Бацькаўшчыне.
Эміграцыя адлюстроўвала тое, што рабілася на Бацькаўшчыне, яна аналізавала гэтыя падзеі. яна даводзіла іх заходняму дасьледніку, заходняму чытачу, навукоўцу”.
(Сурмач: ) “І не толькі заходняму, але і чытачу на Радзіме?”
(Кіпель: ) “Так, чытач на Радзіме таксама цікавіўся. Я памятаю, як "Дабрасельцы" Аляксея Кулакоўскага выйшлі ў выдавецтве "Бацькаўшчына", і яно атрымала каля дзесятку лістоў з Беларусі, у якіх прасілі прыслаць гэты твор. Гэтак сама было ў 1966 годзе, калі ў Амэрыцы выйшла кніга Васіля Быкава "Мёртвым не баліць".”
(Сурмач: ) “Сп. Вітаўт, можна сказаць, што выдадзеная вамі бібліяграфія – гэта як бы заключны акорд працэсу вяртаньня спадчыны беларускай эміграцыі ў скарбонку нацыянальнай культуры. За савецкім часам у Беларусі яе не ведалі, не карысталіся ёю. Дзякуючы вам, цяпер стала зразумела, якое багацьце ёсьць і як гэта можна выкарыстоўваць”.
(Кіпель: ) “Мы ня толькі выдалі бібліяграфію, але мы і 90% таго, што там ёсьць, сабралі, яно даступна для карыстаньня ў Нью-Ёркскай публічнай бібліятэцы. Там заснаваны Фонд перахаваньня беларускай кнігі, і эміграцыйная літаратура будзе там цалкам зьбірацца. Дублі мы перадалі ў Нацыянальную бібліятэку Беларусі”.
(Сурмач: ) “Пытаньне ў сувязі з гэтым: ці Вы пазначаеце ў выданьні, дзе захоўваецца кожны друк?”
(Кіпель: ) “Безумоўна, нашая мэта была, каб даць магчымасьць дасьледчыку знайсьці ня толькі тое, што друкавалася, але і мець магчымасьць скарыстацца гэтым друкам. Мы адзначаем месцазнаходжаньне ў тым выпадку, калі гэтага выданьня няма ў Нью-Ёркскай бібліятэцы, указваем, дзе знаходзіцца”.
(Сурмач: ) “Адносна мовы, як падаваліся назвы выданьняў, анатацыі?”
(Кіпель: ) “Мы падавалі часапіс у той мове, у якой ён выдаваўся і пералічалі колькі нумароў выйшла. Мы давалі анатацыі на беларускай мове і трансьлітэрацыю. Напрыклад, сп. Урбан у 1956 годзе выдаў кніжку на турэцкай мове пра Беларусь. Мы далі анатацыю, што гэта кніжка, зробленая беларускім дасьледчыкам, выдадзеная па-турэцку. Уступ ёсьць на беларускай і ангельскай мовах у абодвух тамах”.
(Сурмач: ) “Сп. Вітаўт, калі паглядзець на бібліяграфію з аналітычнага боку, якія выданьні колькасна пераважаюць?”
(Кіпель: ) “Пераважае прыгожае пісьменства – мастацкая літаратура, пісьменьнікі вельмі шмат друкавалі. Потым ідзе літаратура рэлігійная, а на трэйцім мейсцы літаратура адукацыйна-маладзёвая: падручнікі, чытанкі, скаўцкія дапаможнікі. У нас склалася такое ўражаньне, але, безумоўна, аналітычна трэба будзе далей вывучаць”.
(Сурмач: ) “Я думаю, што Вы так прааналізавалі першы том, а ў другім выданьні, дзе пэрыядычны друк, які там пераважае накірунак?”
(Кіпель: ) “Грамадзка-палітычныя выданьні – газэты "Бацькаўшчына", "Беларус", "Беларускае слова", "Беларуская думка" і бюлетэні партыйна-палітычнага характару. Напрыклад, "Абежнік партыі беларускіх нацыянал-дэмакратаў". Беларускіх арганізацый, сярод якіх рэлігійныя на першым месцы – "Голас царквы", "Сіла веры". Прычым, праваслаўныя і каталіцкія часапісы бадай што на адным колькасным узроўні. Рэлігійная літаратура сярод пэрыёдыкі займала вельмі важнае месца”.
(Сурмач: ) “Спэктар беларускіх эміграцыйных выданьняў, на Ваш погляд, выглядае дастаткова поўным, ці нешта было ў жыцьці эміграцыі не ахопленае друкам?”
(Кіпель: ) “Друкам, я б сказаў, было ахоплена амаль усё, вельмі шырока было ахоплена. Можна сказаць. што , напрыклад, вайсковая справа, магчыма, найменш, хаця нешта і выдавалася – часапіс "Камбатант". Не было асобна гістарычнага часапісу. Было шмат часапісаў, у якіх гістарычныя тэмы займалі першае месца, але, асобнага, спэцыялізаванага не было”.
(Сурмач: ) “Сп. Вітаўт, пад час вашых пошукаў, якія знаходкі былі найбольш цікавымі, можа нават нечаканымі?”
(Кіпель: ) “Нечаканымі? Тое, напрыклад, што знайшлі мы з Зораю адну кнігу ў Празе, якая ніколі не была апісаная. у Даніі пару невялікіх брашурак.
Знайшлі кнігу , якая была надрукавана ва Ўладзівастоку ў 1922 годзе "Белорусское белое движение" ці нешта такое. Яна ёсьць у адным экзэмпляры ў Амэрыцы.
Што нам падалося такім цікавым? Тое, што ў пэрыёдыках былі шматмоўныя выданьні, напрыклад: украінска-расейска-беларускае,
у Амэрыцы было беларуска-ангельска-польскае выданьне. Дзіўныя нейкія камбінацыі.
Найбольш нас зьдзівіла, прыемна было пабачыць вось што. Недзе напачатку 1990-х гадоў Амэрыканскае інфармацыйнае агенцтва выдала мапу Амэрыкі з надпісамі па-беларуску”.
(Сурмач: ) “Гэта значыць, што у бібліяграфію ўключаныя ня толькі беларускія выданьні?”
(Кіпель: ) “Улічалі ўсе друкі і паходжаньня не беларускага, калі выдавалася на беларускую тэму, усё, што патрэбнае для беларускага руху, для беларускай нацыі. Гэта нашая бібліяграфія, мы мелі права не быць артадоксамі-бібліёграфамі, а быць беларускімі бібліёграфамі”.
(Сурмач: ) “Чаго не хапае ў вашай бібліяграфіі? Ці нешта не ўдалося знайсьці?”
(Кіпель: ) “Былі такія выданьні, якія былі апісаныя ў газэтах. Потым мы пераканаліся, што яны ніколі не былі выдадзеныя. Ёсьць некаторыя, якіх мы не знайшлі, мы зазначылі, дзе яны былі апісаныя. Я хачу папярэдзіць карыстальнікаў, што нягледзячы на нашыя спробы ахапіць усё, яшчэ могуць быць знаходкі з-за таго, што маленьнія групкі беларусаў паўставалі, нешта друкавалі, але гэта не пападала ў шырокі друк, такім чынам знаходкі ў будучыні яшчэ могуць быць”.
(Сурмач: ) “Сп. Вітаўт прыпомніў адзін з выпадкаў, які сьведчыць пра тое, як далёка часам заходзілі іх пошукі.”
(Кіпель: ) “Вельмі цікавы адзін выпадак памятаю. Я паехаў у Бібліятэку Кангрэсу ЗША, каб знайсьці сьлед, куды дзелася "Беларуская трыбуна". Гэтая газэта, якая выходзіла ў Чыкага у канцы 1920-х гадоў. Мне далі мікрафільм. а я запытаў пра арыгінал. Мне сказалі. што арыгінал паехаў на Аляску. Быў адзін бібліятэкар, які працаваў некалі зь Язэпам Варонкам, ён меў газэту і калі ён выехаўна пэнсію на Аляску, ён забраў газэту з сабой. Я яму напісаў і ён мне прыслаў газэту”.
(Сурмач: ) “Каб уявіць, як часам пачыналася выданьне якога-небудзь часапіса з тых, што занесеныя ў бібліяграфію, сп. Вітаўт распавёў пра гісторыю аднаго скаўцкага выданьня. Гэта быў час, калі беларусы па вайне жылі ў лягерох у Нямеччыне.”
(Кіпель: ) “Амэрыканцы ўзялі нас на працу – мяне, Запрудніка, Цьвірку, ладаваць вагоны і далі нам 4 скрынкі мыла за працу. Чатыры скрынкі мыла ў 1945 годзе – гэта было багацьце. Мы яго па куску прадавалі, кожны кавалак быў 10 тыс. марак. Зараблялі і пускалі гэта ў друк”.
(Сурмач: ) “Скажэце, як мы выглядаем у параўнаньні з іншымі краінамі, дзе небудзь ёсьць такое выданьне, скажам, у палякаў, расейцаў, ці іншых?”
(Кіпель: ) “У нашай біліятэцы ёсьць бібліяграфіі іншых народаў, такой паўнаты ні ў кога няма. Ёсьць бібліяграфія, напрыклад, латыская, яна ўключае літаратуру пэдагагічную, літоўская эміграцыя выдавала літаратуру каталіцкую. Але такой паўнаты няма ў іншых нацыянальнасьцяў”.
(Сурмач: ) “Сп. Вітаўт, ці Вы цалкам задаволены гэтай працай, ці ўсё зроблена, альбо ўсё ж нешта вам падаецца недапрацаваным?”
(Кіпель: ) “Я задаволены. Што яшчэ трэба будзе дапрацаваць? Я дапрацую паказьнікі, паказьнік геаграфічны, бо там толькі асабовы. Магчыма, храналягічны паказьнік. Гэта трэба будзе дапрацаваць”.
Сп. Вітаўт паведаміў нам, як можна набыць выданьні. У Менску трэба зьвяртацца ў Нацыянальную бібліятэку Беларусі, а замовіць нью-ёркскае выданьне можна ў Беларускім Інстытуце Навукі і Мастацтва па адрасу Фундацыі Крэчэўскага ў Нью-Ёрку:
BINIM, 166-34 Gothic Drive,
Jamaica, N.Y. 11432
USA - ЗША
Аплату за кнігу – 20 даляраў, высылаць пераводам на імя Інстытута.
