Калі віцябляне кажуць, што нехта “паехаў у Копці”, то не заўсёды гэтая фраза мае літаральны сэнс. Зь нядаўняга часу гэты выраз азначае тое самае, што “паехаў да Абрама на піва”, “аддаў Богу душу”, “склаў рукі” ці проста “памёр”… А трапіла вёска Копці ў гэты сумны фразэалягічны шэраг гадоў шэсьць-сем таму, калі тагачасныя ўлады загадалі заснаваць вось тут, за 20 кілямэтраў ад Віцебску, новыя гарадзкія могілкі. Сёньня яны займаюць ужо некалькі гэктараў, і жыхары Копцяў неяк паціху прызвычаіліся да такога адмысловага суседзтва.
(Спадарыня: ) “Могілкі, могілкі… Ну, і што, што могілкі? Людзі ж паміраюць… Крыўдна толькі: у горад як прыедзеш, хто-ніхто пытаецца: “А адкуль вы?” Кажаш:”З Капцей”. “А-а, з могілак…” Спачатку нам крыўдна было. Нашто нам яшчэ могілкі, у нас сваіх двое, адны – пасярод самой вёскі! А цяпер нічога, прызвычаіліся…”
У вёсцы Копці насамрэч ёсьць яшчэ двое ўласных могілак. Адны – вясковыя, дзе хаваюць капцянцаў. А яшчэ ёсьць могілкі мэмарыяльныя: гэта танк-вэтэран, які стаіць пасярэдзіне вёскі на невысокім курганочку, ды каля дзясятка брацкіх магілаў пад самаробнымі помнікамі рознага колеру ды памеру. Як высьветлілася, увесь гэты мэмарыял створаны высілкамі аднаго-адзінага чалавека, тутэйшага жыхара, удзельніка мінулае вайны Віктара Цярэшчанкі.
(Цярэшчанка: ) “ Усю зіму я сяджу з архівамі, перапісваю загіблых, запісваю, як Копці нашыя вызвалялі, якія баі тут былі… Вось дзежка, у мяне дома цэмент – і ўсё! Хіба са школы дадуць чалавека яго замяшаць. Усё сам. І гэты помнік адліў сам, і вунь той таксама сам…”
(Карэспандэнтка: ) “Гэта ж колькі часу і колькі сіл трэба, каб зрабіць усё самому-аднаму?”
(Цярэшчанка: ) “І здароўе, і сілы трэба, але гэта таго варта! Памяць пра людзей, сьвятую памяць трэба захоўваць!”
(Карэспандэнтка: ) “А што ж ні Савет вэтэранаў, ні мясцовыя ўлады Вам не дапамагалі?”
(Цярэшчанка: ) “Ну, ня трэба так: дапамагалі-не дапамагалі… Навошта ўздымаць такія пытаньні? Дапамагалі як маглі! Адзін жа ж я… Вось гэты танк – знайсьці я яго знайшоў, а ўсьцягнуць сюды ня змог бы адзін, курган вось гэты адзін бы насыпаць ня змог…”
Спадзеючыся на дапамогу ўладаў ды шмат разоў прадакляраваны дзяржаўны клопат пра вэтэранаў, спадар Цярэшчанка хацеў быў, паводле прыкладу Аляксандра Лукашэнкі, пабудаваць усёй краінаю – не, не грандыёзную нацыянальную бібліятэку! -- усяго толькі мясцовы музэй баявой славы… Аднак уласны досьвед калектыўнага будаўніцтва плёну ня даў.
(Цярэшчанка: ) “Я грошы зьбіраю… Музэй баявой славы – тут жа столькі легендарнага на гэтай зямлі ды гераічнага!.. І па міністэрствах пісаў, і да Лукашэнкі – во, домік каб пабудаваць, усёй краінай! А-а, усё гэта пустое… Адна балбатня ўрачыстая! Вось памру, і ўсе мае архівы пойдуць невядома куды – цішком раскідаюць іх, ды ўсё!”
Пад сьціплымі cамаробнымі помнікамі з камянёў ды цэменту ляжаць сотні абаронцаў Віцебшчыны, невядомыя ды вядомыя, пахаваныя разам або паасобку. Ёсьць сымбалічныя магілы, дзе няма пахаваньняў, а толькі прозьвішчы загіблых, напісаныя на мэмарыяльных дошках. Ёсьць помнікі сыну Чапаева ды сыну Катоўскага, якія ваявалі ў гэтых мясьцінах. А сёлета ВіктарЦярэшчанка паставіў тут помнік сыну Сталіна – таму самаму Якаву Джугашвілі, які, паводле афіцыйнае вэрсіі савецкіх вайсковых гісторыкаў, трапіў недзе тут у нямецкі палон, і якога, паводле тае самае версіі, Сталін адмовіўся памяняць на нямецкага генэрала Паўлюса, зазначыўшы: “Мы салдат на генэралаў не мяняем!..” Дарэчы, зьвестка пра адкрыцьцё ў вёсцы Копці помніка Якаву Джугашвілі абляцела паўсьвету: пра гэта паведамілі сотні газэтаў, тэлевізійных ды радыёкампаній. Ніяк не адрэагавалі толькі раённыя улады – не дапамаглі, не забаранілі і на цырымонію адкрыцьця не прыехалі. “Бо сорамна”,-- лічыць спадар Цярэшчанка.
(Бабуля: ) “Памерлых трэба шанаваць, але й на жывых не забывацца! Пра іх трэба ж яшчэ болей дбаць, як пра памерлых, як вы думаеце?”
Дзьве бабулі-пэнсіянэркі, пасеўшы на лаўку каля брацкіх могілак, распавядаюць мне пра свае праблемы, распачаўшы гаворку сумнай прыказкай пра тое, што мёртвым тое не баліць.
(Бабуля: ) “Памерлыя ж нічога ня ведаюць, гэта жывому балюча ўсё гэта цярпець: і выдаткі, і непарадкі…”
(Другая бабуля: ) «І я во ўдзельніца вайны, а нічога ня маю…»
(Бабуля: ) «Ты ўдзельніца, а я – вязень! І таксама нічога дабіцца не магу! Дзьвесьце тысяч за кватэру вінная!»
(Другая бабуля: ) “А ты нічога ім не плаці! Жыві, дый усё. Ня выганяць!»
(Бабуля: ) «У нас на жыцьцё не хапае, на ежу не хапае…»
(Карэспандэнтка: ) «А дзеці вашы дзе?»
(Бабуля: ) “Дзеці самі па сабе. У іх свае праблемы: сем'і, жонкі капрызьлівыя, усім многа нада. Не! Дзяржава мусіць памагаць, дзяржава! Дзеці таксама, але вось яны мне падарунак на 8-га сакавіка падарылі, і ўсё. Што яны яшчэ могуць? У яго ў самога сям'я й кватэры няма».
(Карэспандэнтка: ) «А ці зьвярталіся вы да ўладаў, можа, у сельсавет?»
(Бабуля: ) “Нікуды я не зьвярталася! Мне сорамна прасіць. Я такі чалавек, што не магу я прасіць, не магу за сябе сказаць. Гэта трэба нахабным быць, а ў мяне не атрымліваецца, разумееце?..»
Бабуля Наста, зь якой мы размаўлялі, прыехала ў Копці з родных Крынак. Было гэта ў 71-м годзе, калі тут пабудавалі буйны сьвінагадоўчы комплекс. І ехала яна сюды, спадзеючыся працаваць сумленна, мець добры заробак ды цёплую кватэру на старасьці… Шмат хто меркаваў тады падобным чынам, і народу зьехалася безьліч, бо ў Копцях давалі тады бясплатныя кватэры й нават катэджы. Дарэчы, за афармленьне ды добраўпарадкаваньне тутэйшая забудова была адзначаная двума дыплёмамі ВДНГ СССР… Сёньня лічы што ўсе тагачасныя будынкі вымагаюць капітальнага рамонту, які рабіць няма на што.
Сьвінакомплекс “Лучоса” ды саўгас “Сялюты” – вось тыя два месцы, дзе капцянцы могуць уладкавацца на працу. Аднак заробкі ў гэтых месцах непараўнальныя! Прынамсі, паводле тутэйшых “стандартаў”. Такое ўражаньне ў мяне склалася па наведаньні мясцовае крамы: хаця ў чужыя кошыкі зазіраць няёмка, я ўсё ж пацікавілася, што найчасьцей купляюць капцянцы на атрыманыя грошы.
(Cпадар: ) “Хлеб бяру. Свой гародзік маю, цыбулю, часнок, гуркі люблю. Ну, і жыву, кручуся. Перабіваюся з вады на соль…»
(Карэспандэнтка: ) “А дзе вы працуеце?”
(Спадар: ) “У саўгасе”.
(Карэспандэнтка: ) “Дык якія ж там заробкі?”
(Спадар: ) “Трыццаць- сорак тысяч”.
Кабеты з “Лучосы”, якія ўпотай слухалі нашую гаворку, не змаглі стрымаць свайго абурэньня.
(Kaбета: ) “Не, у нас такога няма!“
(Другая кабета: ) “У нас па восемдзесят, сто, сто пяцьдзесят тысячаў”.
(Карэспандэнтка: ) «Дык можна сказаць, што ваш комплекс “перадавы”?»
(Кабета: ) «Ну, калісьці, як кажуць, “грымеў”…»
(Другая кабета: ) “І зараз нічога! Заробак даюць своечасова, штомесяц”.
(Карэспандэнтка: ) «А ці ёсьць у Копцях беспрацоўе?»
(Кабета: ) “Чаму няма? Ёсьць, як і паўсюль. Моладзі вельмі цяжка ўладкавацца, нават з адукацыяй”.
(Другая кабета: ) “Ведаеце, увогуле раней іначай было: як працуеш, ня б'еш бібікі, дык і зарабляеш. А цяпер … Цяпер занадта вялікая “разьбежка” узроўню жыцьця ў людзей!”
Капцянцы дагэтуль лічаць, што росквіт іхнага жыцьця быў у савецкія гады, калі “сярэдні ўзровень дабрабыту” быў гарантаваны кожнаму. А за час пасьля 95-га году жыцьцё, паводле меркаваньня месьцічаў, пагоршылася адразу ў некалькі разоў. Адлюстраваньнем гэтага працэсу капцянцы лічаць уласную дэмаграфію: вёска старэе ды вымірае, а ў школе, пабудаванай калісьці на 600 вучняў, паводле тутэйшага настаўніка Сяргея Салодкіна, зараз засталося ўсяго 160 дзяцей… І іх таксама выхоўваюць на рэштках колішніх савецкіх традыцыяў”.
(Салодкін: ) “Тут жа “будоўля стагодзьдзя” была, людзі зьязджаліся з усяго сьвету, таму й гісторыі тут ніякае няма, апрача савецкай…”
(Карэспандэнтка: ) “Якім-небудзь чынам заняпад гэтай колішняй савецкай славы адбіваецца на тутэйшых жыхарах?”
(Салодкін: ) “Пьюць, забіваюць, самі забіваюцца – вось і ўчора нехта разьбіўся, кажуць, на матацыкле, пьяны”.
(Карэспандэнтка: ) “На дзецях, школьніках, гэткі лёс іхных бацькоў таксама неяк адбіваецца?”
(Салодкін: ) “Тут дзеці… Можа, гэта й нельга так пра дзяцей казаць… Але яны настолькі апалітычныя, настолькі адарваныя ад усяго беларускага, ад сваіх каранёў! І школа расейскамоўная. Ды яшчэ настаўнікі шчыруюць на гэтай во глебе: імпрэзу такую праводзілі – кляліся расейскай мове!”
(Карэспандэнтка: ) «Кляліся на вернасьць?”
(Салодкін: ) “Во-во, кляліся на вернасьць расейскай мове”.
(Карэспандэнтка: ) “Ці шмат хто з тутэйшых дзяцей хоча пайсьці сьлядам за бацькамі працаваць на той комплекс, застацца жыць у Копцях?”
(Салодкін: ) «Ды ніхто ня хоча! Хто туды пойдзе…”
(Карэспандэнтка: ) ”А дзе ж яны мараць жыць, працаваць?”
(Салодкін: ) «Расея, замежжа, ці мала!.»
(Карэспандэнтка: ) «Якую альтэрнатыву можна прапанаваць вось такому безаблічнаму, касмапалітычнаму выхаваньню ды існаваньню?»
(Салодкін: ) «Альтэрнатыва тут адна. Мусіць быць дзяржаўная нацыянальная палітыка. Больш народ нічога ня ўздыме!»
Дзеля сваіх землякоў Сяргей Салодкін выдае газэту “Покліч Волі”, дзе зьмяшчае перадрукоўкі з розных незалежных выданьняў, а таксама ўласныя краязнаўчыя досьледы пра гэтыя мясьціны. У апошнім нумары ёсьць ягоны артыкул пра паходжаньне назвы Копці, якую спадар Салодкін лічыць скажонай гісторыкамі на расейскі капыл.
(Салодкін: ) “Мне падалося, што яны парушылі дакладнасьць гістарычную, што назва вёскі мусіць быць ня Копці, а Капцы. “Капец” па-беларуску – гэта межавы знак. Або, у іншым значэньні, курган магільны, магіла. Тут, дарэчы, многа такіх нейкіх пагоркаў… У Віцебскай вобласьці ёсьць некалькі населеных пунктаў з такой самай назвай, так што ў гэтым, можа, нейкі сэнс і ёсьць…”
Ідучы зь вёскі да аўтобуснага прыпынку на шашы, я ізноў прамінула і тутэйшы нэкропаль з брацкімі магіламі, і сьціплыя вясковыя могілкі з крыжамі пад бярозкамі ды хвойкамі, і гарадзкія – з мармуровымі помнікамі ды каванымі агароджамі… Ішла ды згадвала апошнюю размову напрыканцы майго падарожжа.
(Cпадарыня: ) “Вы ў нас ужо тут ня першая журналістка… Ужо пісалі, што ў нас тут і саўгас развальваецца, і што могілкі побач… А мне вось падабаецца жыць у нашай вёсцы! Я нават недзе чула ці чытала, што ў беларусаў ёсьць павер’е, нібыта нашыя продкі ёсьць потым нашымі заступнікамі на нябёсах… Дык можа, людзі, пахаваныя тут, і за нас некалі заступяцца!.. “
У вёсцы загараліся першыя вечаровы агеньчыкі, і мне ўпершыню ў жыцьці не было вусьцішна побач з могілкамі ў сутоньні…
