Назва СМЕРШ зьявілася са скарачэньня двух расейскіх словаў “смерть шпионам”. Гэтая ўправа пры Народным камісарыяце абароны СССР была створаная ў 1943 годзе адмыслова для дзеяньняў на тэрыторыях, якія фашысты пакідалі пад ціскам Чырвонай арміі. Сьмершаўцы лавілі нямецкіх шпіёнаў і дывэрсантаў, дэзэртыраў і самастрэлаў сярод чырвонаармейцаў, але ня менш яны вызначыліся і падчас апэрацыяў, якія сёньня, у сьвятле чачэнскага досьведу, называюцца “зачысткамі”.
Увесь 1944 год, калі паступова вызвалялася тэрыторыя Беларусі, менавіта сьмершаўцы першымі адфільтроўвалі сярод насельніцтва тых, каго яны лічылі здраднікамі. Гэтак былі арыштаваныя і трапілі пад рэпрэсіі тысячы грамадзянаў, у тым ліку сапраўдныя патрыёты Беларусі.
Надзея Дземідовіч у 1944 годзе вучылася ў Слонімскай гімназіі і была шараговай сяброўкай Саюзу беларускай моладзі. Яна кажа, што ўступіла ў СБМ сьвядома, бо лічыла сябе ня полькай, не расейкай, а менавіта беларускай і хацела дапамагчы Радзіме. Надзея Дземідовіч добра памятае, што пачалося на Слонімшчыне пасьля вяртаньня саветаў і прыходу сьмершаўцаў.
(Дземідовіч: ) “У той час забіралі ўсіх солтысаў, усіх, хто быў у мясцовай адміністрацыі. Аднаго чалавека зь вёскі Масілавічы — здаецца, Масюк ягонае прозьвішча, таксама забралі. Ён не хацеў быць тым старастам, але яго абралі, бо быў пісьменны. І вось калі прыйшлі бальшавікі, іх першых пахапалі. Пабралі, а жонкі, што засталіся, ужо носяць гэтыя падаянкі ў астрог. І я жонку гэтага солтыса асабіста ведала. І вось адзін з ахоўнікаў кажа ёй: “Слухайце, чаго вы тут стаіце перад турмою, носіце яму перадачы? А вы ж ведаеце, што яго даўно ўжо няма, ён на Петраліжэцкіх могілках, дзе жыдоў хавалі...”
Як сьмершаўцы выбівалі паказаньні з арыштантаў, Надзея Дземідовіч ведае асабіста. Яна не жадае нікому гэтага пабачыць нават у сьне і ня хоча кранаць былога ва ўспамінах. Але абавязак перад сябрамі маладосьці, якія зьніклі ў пасьляваеннай завірусе, прымушае яе зноў і зноў называць іх імёны.
(Дземідовіч: ) “13 сьнежня ў Слоніме былі першыя арышты сяброў СБМ. Тады ўзялі з прагімназіі Ніну Ткарач, потым з настаўніцкай сэмінарыі Гаркаву Клаву, потым Красевіч Гэлю... Тых, другіх пабралі. Проста пабралі і ўсё, каб яны далей не жылі, не вучыліся, хаця яны ніякай віны ня мелі. Потым каго выкупілі ці як, але большасьць пагналі, як кажуць у нас, на белыя мядзьведзі”.
Саму Надзею Дземідовіч арыштавалі празь некалькі гадоў, падчас якіх яна хавалася ў сваякоў і знаёмых. Сьледчы, які вёў справу, аднойчы сказаў, што арыштавалі за тое, што добра вучылася ў гімназіі пры немцах, бо потым атрымала б вышэйшую адукацыю і “яшчэ невядома што ўтварыла б”.
Толькі пасьля сьмерці Сталіна Надзея Дземідовіч вярнулася зь лягеру на Радзіму. Як і ўсе сябры моладзевых беларускіх арганізацыяў і гурткоў, яна дагэтуль не рэабілітаваная. Жыве адна на маленькую пэнсію. Кажа, што яшчэ кантактуе з ахвярамі сталінскіх рэпрэсіяў, але засталіся іх адзінкі.
У вайсковай контарвыведцы КГБ, дзе сёньня віншуюць вэтэранаў СМЕРШУ з угодкамі, мне паведамілі, што ў Менску цяпер жывуць тры сьмершаўцы. Але даць іх тэлефоны адмовіліся. Было сказана, што гэта вельмі закрытыя людзі, якія нават супрацоўнікам КГБ ня скажуць, за што атрымалі свае ўзнагароды.
