Ці ёсьць нацыянальная паэзія першасным чыньнікам утварэньня незалежнае дзяржавы? Ці апраўданае царапаклонства і камунапаклонства ранейшых беларускіх творцаў дзеля адстойваньня нацыянальных інтарэсаў? Ці напішуць сучасныя беларускія паэты хваласьпевы цяперашняй уладзе ў імя захаваньня беларускага слова?
Пра гэта разважаюць за нашым круглым сталом знаны літаратуразнаўца доктар філялёгіі Міхась Тычына і паэтка і дасьледніца айчыннае паэзіі Ірына Багдановіч — аўтарка нядаўна выдадзенай кнігі "Авангард і традыцыя. Беларуская паэзія на хвалі нацыянальнага адраджэньня".
(Аксак: ) "Сёньня мы спынімся на тэме, якую аўтарка пазначыла ў прадмове да гэтай кніжкі. Яна піша: "Роля літаратуры на Беларусі не зьяўлялася толькі эстэтычнай, бо празь літаратуру трэба было ўплываць на грамадзкае жыцьцё, на фармаваньне асноў нацыянальнага самаўсьведамленьня і кансалідацыі". Крышку далей знаходзім наступныя яе словы: "Паэзія пачатку 20-га стагодзьдзя разьвівалася імкліва і плённа... Паэзія ў гэты час аказалася той формай духоўнай актыўнасьці, якая стымулявала працэс нацыянальнага адраджэньня, была арганічным, неадменным, а на пэўных этапах — вызначальным складнікам". Адсюль — маё першае пытаньне, якое вынікае з сумневу ў гэтай выснове: а ці можа наагул паэзія быць нацыянальна-адраджэнскім чыньнікам? Калі ласка, спадарыня Ірына”.
(Багдановіч: ) "У дачыненьні да беларускай паэзіі гэта якраз актуальна і справядліва. Ня буду гаварыць за іншыя літаратуры, хаця ў многіх эўрапейскіх літаратурах паэзія і нацыянальны рух ішлі вельмі блізка, судакранаючыся. А што датычыць нашай нацыянальнай літаратуры, то гэтае адзінства было ў аснове, гэта было традыцыяй, якую беларуская паэзія атрымала ў спадчыну ад 19-га стагодзьдзя — ад вызваленчых вершаў, польскіх вершаў Адама Міцкевіча ды нашаніўскага пэрыяду, калі і грамадзкі, і паэтычны рух уяўлялі сабой адзінае поле грамадзкага станаўленьня, поле крышталізацыі нацыі".
(Аксак: ) "Цяпер пытаньне да спадара Міхася. Ці пагаджаецеся вы са спадарыняй Ірынай, што без нацыянальна-вызваленчых матываў у беларускай паэзіі, якая ўзьнікла напрыканцы 19-га — пачатку 20-га стагодзьдзяў, не было б нацыянальнага адраджэньня ў грамадзка-палітычным жыцьці? Што тут пацягнула за сабою другое: ці паэзія такога кшталту адпаведныя падзеі ў грамадзтве, ці наадварот — падзеі выклікалі вышэйзгаданую паэзію?"
(Тычына: ) "Мне спадабаўся апошні паварот вашай думкі: хто і што выклікала. Я хацеў бы дадаць яшчэ, што беларуская літаратура перажывала і такі момант, як літаратурацэнтрызм. Гэта значыць, што калі йсьці ад адваротнага і ўявіць, што літаратуры не існавала да гэтага (найперш літаратуры клясычнага перыяду), то, канечне, уявіць, што быў бы пераадолены пакутлівы шлях да незалежнасьці дый зьявілася б сувэрэнная дзяржава Беларусь, вельмі цяжка. Другі момант: хто каго ці што каго паклікала? Паэзію нацыянальная ідэя ці нацыянальную літаратуру абудзіла цікавасьць да літаратуры? Мне здаецца, што тут залежнасьць узаемная, але найперш усё ж была паэзія. Паэзія — яна паўсюль, яна і ў нашых пэйзажах, у нашай мове, у нашай гісторыі, у нашай культуры — яна прысутнічае ў кожнай клетачцы нашага беларускага арганізму. Слова найперш, а потым — усё астатняе".
(Багдановіч: ) "Я б яшчэ дадала, што паэзія якраз сталася тым фактарам, які фармаваў і абуджаў нацыянальную самасьвядомасьць. Яна была вельмі актыўным фактарам, а нацыянальная сьвядомасьць ужо рабіла далейшую справу, у тым ліку праз натхнёныя словы нашых песьняроў. Варта тут прывесьці такі прыклад, што крышачку пазьней за нашаніўскі пэрыяд, у пасьлярэвалюцыйны час, час грамадзянскай вайны, абуджаецца паэзія, якую ствараюць па сутнасьці не паэты, а нашыя вядомыя грамадзка-палітычныя дзеячы. Для іх паэтычнае слова становіцца моцным сродкам барацьбы за нацыянальную ідэю. Той жа Ігнат Дварчанін, Вацлаў Ластоўскі, Ігнат Канчэўскі, Кастусь Езавітаў — яны пішуть вершы, яны выказваюцца з дапамогай гэтай формы нацыянальнай сьвядомасьці, выказваюць нацыянальную ідэю ў вершах, і яна ідзе далей у беларускі народ, зьбіраючы яго ў нацыю і пракладаючы гэтак шлях да дзяржаўнага адраджэньня".
(Аксак: ) "Спадар Міхась, ці зьмянілася нешта ў гэтых грамадзка-паэтычных стасунках ад пачатку 20-га стагодзьдзя да пачатку цяперашняга, 21-га стагодзьдзя?"
(Тычына: ) "Калі чытаеш публікацыі часоў "Нашай Нівы", то ўзьнікае ўражаньне, шо ты чытаеш пра сёньняшні дзень — настолькі актуальныя праблемы, пытаньні ўздымаліся ў той час. Выснову робіш такую, што тая заяўленая нашымі клясыкамі праграма, маніфэст — і літаратурны, і паэтычны — яна проста яшчэ ня выкананая. Таму мы йдзем па шляху давыкананьня некалі заяўленага. Нашая ўся сёньняшняя літаратура нібы дапаўняе траціну таго, што не было па розных прычынах выканана нашымі папярэднікамі".
(Аксак: ) "У сваёй кнізе спадарыня Ірына паказала ўзоры рознага кшталту служэньня мастака сваёй ідэі. Яна прыводзіць тут вельмі цікавыя факты пра тое, што дзеля Радзімы не шкада было нават пакланіцца расейскаму цару, калі ён дасьць магчымасьць адрадзіць Айчыну:
"І наша сонца да нас прыбывае,
Дабро і шчасьце расьсявае...
Здароў будзь, велькі Гаспадару краю!
Здароў будзь, сонейка! Паклон! О паклон!"
(Багдановіч: ) "Гэта верш Каратынскага, вядомы верш 1858-га году, калі спадзяваньняў асаблівых на адраджэньне Бацькаўшчыны не было, але былі спадзяваньні на тое, што новы расейскі цар, якія вызначаўся сваім лібэралізмам, зьверне ўвагу на гэты Богам забыты куток. Цар меўся тады наведаць Вільню, якраз тады рыхтаваўся віленскім колам літаратараў альбом у яго гонар. Праўда, ня ўсе пісьменьнікі ўдзельнічалі, ня ўсе падтрымалі цара — Сыракомля, напрыклад, не вітаў цара ў той час. А Каратынскі вырашыў прыцягнуць увагу і тым, што ён напісаў гэты верш на беларускай мове. Гэта быў адзін зь першых вершаў на беларускай мове — вельмі мужны ўчынак. Ён быў чалавекам, які хацеў выкарыстаць усе сродкі, тую Міцкевічаву, Валенрадычную формулу — трэба быць лісам і львом, выкарыстоўваць усялякую сытуацыю дзеля сваёй нацыянальнай выгады. Царапаклонства ў гэтым выпадку ня мела нэгатыўнага адценьня.
Што ж да сытуацыі 1920-х гадоў, то калі пачалася беларусізацыя, калі беларусы атрымалі дзяржаву, хоць нейкую — не ўстаяла Беларуская Народная Рэспубліка, але паўстала БССР, — напачатку гэта нават быў адмысловы камуфляж росквіту нацыянальнай справы на хвалі беларусізацыі. Тут канечне адразу ж зьявілася наступная небясьпека: рэвалюцыя рабілася тым новым ідэалам, які зацьмяваў сабой Беларусь".
(Тычына: ) "Калі вы згадвалі словы пра паклоны цару, то ўспомніўся верш "Цару неба і зямлі" Янкі Купалы. Купала мысьліў глябальна і ў зямным цары бачыў намесьніка нябеснага цара. Значыць, магчымасьць такая закладзеная ўжо мэтафізычная, апраўданая — магчымасьць паклонаў зямным уладарам. Дзеля нечага большага. Дзеля Беларусі, беларускай ідэі можна на многае згадзіцца. Нездарма, мусіць, у 1970-я гады ў беларускім асяродку распрацоўваліся ідэі конрадваленрадызму — пранікненьня ў логава ворага дзеля нейкай высокай мэты. Згадваецца выказваньне ўкраінскага паэта Івана Драча, які казаў, што клясыкаў савецкага часу варта апраўдаць хоць бы таму, што яны, слугуючы гэтаму варожаму да нацыянальнай ідэі рэжыму, усё-ткі былі носьбітамі ўкраінскасьці, у нашым выпадку — беларускасьці".
(Аксак: ) "У беларускім незалежным друку пачалі зьяўляцца публікацыі, аўтары якіх пішуць пра тое, што беларуская інтэлігенцыя ня мусіць увесь час канфліктаваць зь цяперашняю ўладаю, а мусіць спрабаваць неяк зь ёю супрацоўнічаць. Як на вашую думку: ці ня зьявяцца пасьля гэткіх заклікаў творы на беларускай мове, якія будуць услаўляць цяперашнюю ўладу ў імя, так бы мовіць, захаваньня беларускага слова ды беларускай ідэі, каб ня быць вынішчанымі да канца?"
(Тычына: ) "Я думаю, што тут мяжа ёсьць і мера — як ува ўсім, — якую пераступіш, і тады ўжо пачынаюцца адваротныя працэсы, бо калі я, скажам, працую ў дзяржаўнай установе — Інстытуце літаратуры, выкладаю ў гуманітарным ліцэі, то, мусіць, я ў нейкай меры маю дачыненьне да ўлады. Але калі ўлада ідзе насустрач нацыянальнай ідэі, нашым памкненьням, то чаму ж не рабіць крок насустрач ёй? Але калі мы бачым нешта адваротнае, тады, вядома, зьяўляюцца самыя ганебныя вынікі такога хаўрусу. Тады пачынаецца і нізкапаклонства, дый наагул вядома, што дачыненьні мастака і ўлады заўсёды небясьпечныя сваімі вынікамі, якія падкошваюць саму паэзію, саму свабоду творчасьці, ня кажучы ўжо пра нацыянальную ідэю".
(Аксак: ) "У мяне такое ўражаньне пасьля прачытаньня кнігі спадарыні Ірыны, што ў Беларусі за гэтыя 100 гадоў нічога не зьмянілася: тыя ж задачы, тая ж роля літаратуры і тыя ж стасункі зь дзяржаваю...Дык ці мажліва, што літаратура можа быць чыньнікам грамадзка-палітычнага жыцьця, нейкім чынам фармаваць грамадзтва?"
(Багдановіч: ) "Гэта функцыя літаратуры, яе немагчыма ад літаратуры аддзяліць ці гвалтоўным шляхам забраць. Так ці іначай напісаны твор будзе працу рабіць у галовах, у думках людзей. І ёсьць заўсёды спакуса кіраваньня літаратурай, таму што гэта — уплыў на розумы людзей, уплыў на іх душы, гэта, урэшце, барацьба за людзей. Чаму на Беларусі заўсёды забараняліся нацыянальна-адраджэнскія творы? Цягам усяго 20-га стагодзьдзя забараняліся. Забараняліся творы з выразнай нацыянальнай ідэяй. Яна была ў падпольлі, яна была нелегальнай ажно да канца 1980-ых — пачатку 1990-ых гадоў, калі пачалася новая хваля нацыянальнага адраджэньня, урачыстае прызнаньне вартасьці і жыцьцяздольнасьці нацыянальнай ідэі.
Увесь час патрэбная падпітка, бо няма гарантыі працягласьці гэтага працэсу. Неабходныя высілкі літаратараў і літаратуры — такі лёс, нацыянальны лёс Беларусі — увесь час сьцьвярджаць сваё нацыянальнае адраджэньне. Дзе будзе безпаваротная кропка — цяжка сказаць, яна заглыбляецца ў недасяжную пакуль будучыню. Але гэтае жаданьне кіраваць літаратурай — напэўна, спакуса любой улады, пачынаючы ад часоў "маладнякоўства" і да часоў цяперашніх. Проста існуюць розныя мэтоды кіраваньня. У прыватнасьці, цяперашнія ўзьдзеяньні на Саюз пісьменьнікаў, правакаваньне яго расколу, высьвятленьне "дабранадзейнасьці" пісьменьнікаў, хаця мне пакуль цяжка рабіць нейкія прагнозы наконт далейшага лёсу Саюзу пісьменьнікаў. Я вальней пачуваюся ў літаратуры 1920-ых гадоў, там я душою адчуваю тую сытуацыю, нібыта пражываю з пункту гледжаньня сёньняшняга чытача ўсе пэрыпэтыі і падзеі таго часу".
(Аксак: ) "Дзякуй. Спадар Міхась, кніга Ірыны Багдановіч мае падзагаловак "Беларуская паэзія на хвалі нацыянальнага адраджэньня", і зь яе тлумачэньня, як яна разумее ролю паэзіі ў нацыянальным адраджэньні, мне падалося, што беларускай паэзіі ў бліжэйшай будучыні не пагражае займацца чыста эстэтычнымі праблемамі. Якая вашая думка?"
(Тычына: ) "Я з гэтым не зусім згодны, хаця, канечне, нацыянальная ідэя — як караньнік у тройцы — цягне ўсё, і за ёю ўсё выцягваецца міжволі. Мне вельмі падабаецца думка, выказаная ў кнізе, што фактычна літаратура ў Беларусі ў той час, а я дадаў бы — і ў наш час, была сьцьвярджэньнем сваёй прысутнасьці ў вялікім сьвеце, што накладвала на яе асаблівы адбітак і абумоўлівала спэцыфічныя формы выражэньня. Думаю, што той факт, што мы ўсё-ткі лічым сябе эўрапейцамі, якія жывуць у самым цэнтры Эўропы, то ў новым кантэксьце мы якраз адчуем патрэбу ў тым, каб павысіць мастацкі ўзровень усяго, што робіцца на Беларусі. Трэба быць канкурэнтаздольнымі ў культурным сэнсе".
(Аксак: ) "У сэнсе канкурэнтаздольнасьці кніга Ірыны Багдановіч, бясспрэчна, вытрымлівае канкурэнцыю ў сваім жанры. Нават можна сказаць, што яна ўяўляе сабою новы жанр. Гэта не навуковае дасьледаваньне ў чыстым выглядзе, гэта не манаграфія ў чыстым выглядзе. Пра твор Барыса Пастэрнака "Доктар Жывага" кажуць, што гэта раман паэта. У дачыненьні да кнігі Ірыны Багдановіч можна сказаць, што гэта літаратуразнаўства паэта, і чытаецца яно, нібы нейкі дэтэктыў. Шкада, што наклад гэтай кнігі — усяго 800 асобнікаў".
