(Радкевіч: ) “Пасадкі прыкметных бізнэсоўцаў і кіраўнікоў высокага рангу ў Беларусі адбываюцца пэрыядычна, аднак такой паказальнай кампаніі, бадай што, яшчэ не было. Сьпіс, які напрыканцы мінулага году адкрыў дырэктар заводу “Атлянт”, усё папаўняецца. Апошні з арыштаваных – дырэктар Трактарнага заводу Лявонаў – паводле словаў ягонай жонкі, незадоўга да таго, як патрапіць за краты, казаў: “Мне з гэтай пасады два шляхі: у турму альбо на могілкі”. Мае сёньняшнія суразмоўцы абралі трэці шлях.
На гэтым тыдні суд у польскім горадзе Ўроцлаве адмовіў беларускім уладам у экстрадыцыі былога намесьніка генэральнага дырэктара МАЗу Аляксандра Якаўлева, які ўжо больш за год жыве зь сям’ёй у Польшчы і выдачы якога дамагаўся афіцыйны Менск. Некалькімі тыднямі раней падобнае ж рашэньне прыняў чэскі суд, які адмовіўся выдаваць Беларусі Натальлю Шаўко, былую кіраўніцу шырока вядомай некалі фінансава-інвэстыцыйнай кампаніі “Фіко”. Абодва – Аляксандар Якаўлеў у Польшчы, а Натальля Шаўко ў Чэхіі – папрасілі палітычнага прытулку. Яны сёньня – удзельнікі перадачы “Праскі акцэнт”.
Я ўзгадала са словаў жонкі арыштаванага дырэктара МТЗ пра два шляхі, магчымыя для кіраўніка прадпрыемства альбо буйнога прадпрымальніка сёньня на Беларусі. Вы абодва, як я ўжо казала, абралі трэці – эміграцыю. Ці сапраўды ў вашым асяродзьдзі выбар такі абмежаваны?”
(Якаўлеў: ) “Выказваньне Лявонава цалкам дакладна перадае тую атмасфэру, якая цяпер існуе на Беларусі. У дырэктараў буйнейшых прадпрыемстаў сапраўды няма іншага выйсьця, бо сыстэма кіраваньня прадпрыемствамі нечувана ўскладненая рознымі загадамі – нават не законамі, а распараджэньнямі, якія выдаюць шматлікія кантрольныя ворганы. А такіх ворганаў цяпер у Беларусі напладнілася столькі, што нават нельга параўноўваць з тым кантролем, які існаваў да 91-га году. Узгадайце: калі прэзыдэнт ішоў да ўлады, ён заяўляў, што мы, маўляў, адбярэм у партыі будынкі абкамаў, райкамаў і аддамо гэта дзецям пад дзіцячыя садкі і школы. А цяпер мы бачым зусім іншыя прыклады: калі кантрольныя ворганы засяляюцца ў дзіцячыя садкі і школы. Назавіце мне хоць адзін партыйны будынак, які б быў перададзены пад дзіцячы садок альбо шпіталь!”
(Радкевіч: ) “Ну вось не маглі б Вы дзеля прыкладу назваць, якія ўстановы зазвычай кантралююць дырэктара прадпрыемства?”
(Якаўлеў: ) “На прадпрыемствах не пасьпявае скончыцца адна праверка, як пачынаецца наступная. Кантралюе народны кантроль, міністэрства фінансаў, міністэрства эканомікі, мытня, КГБ, упраўленьне фінансавых расьследваньняў, і практычна на прадпрыемствах створаны цэлы штат, які працуе толькі на кантрольныя ворганы. І дырэктар прадпрыемства знаходзіцца ў пастцы: налева пойдзеш – галаву страціш, направа – свабоду згубіш, нічога ня будзеш рабіць – абвесьцяць сабатажнікам, напішаш заяву аб звальненьні – абвінавацяць у тым, што дэманстратыўна выступаеш супраць рэжыму.
Сама сыстэма створаная такім чынам, што працаваць, не парушаючы правілаў, робіцца немагчымым. Бо правілы гэтыя ствараюць арганізацыі, якія кантралююць прадпремствы. І ствараюць для таго, каб ім было лягчэй правяраць, а не для таго, каб вытворцам было лягчэй працаваць”.
(Радкевіч: ) “Я дзякую Аляксандру Іванавічу Якаўлеву. Нагадаю, Аляксандар Якаўлеў – былы намесьнік генэральнага дырэктара Менскага аўтамабільнага заводу. І з тым жа пытаньнем да маёй другой суразмоўцы, Натальлі Шаўко, колішняй кіраўніцы фінансава-інвэстыцыйнай кампаніі ў Беларусі. Ці можа бізнэс у Беларусі працаваць сёньня паводле нейкіх правілаў, каб выжыць? Тыя абвінавачаньні, што вылучаюць супраць беларускіх бізнэсоўцаў і дырэктароў дзяржпрадпрыемстваў – няўжо ў іх няма ўвогуле ніякіх падставаў, няўжо гэта ўсё цалкам прыдуманае? Ці ўсё ж пэўная віна ёсьць?”
(Шаўко: ) “У першую чаргу я хацела б далучыцца да словаў спадара Якаўлева менавіта ў тым, што тая вялікая, проста велізарная колькасьць розных законных і падзаконных актаў, якія валяцца на галаву прадпрымальнікаў Беларусі, не даюць магчымасьці ў дакладнасьці кіравацца нормай закону, таму што гэтыя законы адзін аднаму супярэчаць, і калі ты выконваеш абсалютна чыста адзін закон, то вельмі часта працуеш супраць другога закону. І вось у гэтым пляне мы ўсе – парушальнікі закону. Так што ніхто, напрыклад, з тых людзей, якія павыязджалі, ня кіне камень, і я таксама. Працаваць у Беларусі і быць па-за межамі той сытуацыі, якая там адбываецца – гэта абсалютна немагчыма.
Што да таго, ці ёсьць нейкі іншы шлях, то былі людзі, якія працавалі ў Беларусі, яны там ёсьць і яны там будуць: там будуць і прыватныя прадпрымальнікі, і дзяржаўныя прадпрыемствы, але я так думаю, што гэта рашэньне кожнага, яно застаецца на сумленьні кожнага. Таму што шмат ад якіх людзей, якія засталіся ў Беларусі, я чула такую загадкавую фразу: “Я зь імі дамовіўся.” Гэтая фраза так і застаецца для мяне загадкавай увесь час, бо што значыць: “Я зь імі дамовіўся?” Дамовіўся зь імі – з кім?”
(Радкевіч: ) “Сапраўды, мне самой даводзілася сустракацца ў Менску зь людзьмі, чый бізнэс квітнее, і яны гавораць, што трэба толькі мець “дах” ува ўладных структурах і “дзяліцца” зь імі. Дык можа сапраўды галоўная праблема ў тым, каб займець такі “дах” і рабіць справу, ня ведаючы клопату?”
(Шаўко: ) “Па-першае, гэта і ёсьць крымінальны шлях, бо што значыць “проста плаціць”? Проста плаціць – гэта значыць хабар, а хабар – адное з сур’ёзьнейшых злачынстваў. Мне здаецца, што ў любым выпадку гэты дамоклаў меч вісіць проста над кожным з тых, хто там застаўся, бо чалавек ня можа дамовіцца з усімі, ён можа дамовіцца зь нейкай адной, з дзьвюма групоўкамі, якія ёсьць, бо гэтае асяродзьдзе не зьяўляецца абсалютна аднародным, і ніхто, дамовіўшыся з кімсьці адным, ня можа мець гарантыі, што заўтра ня прыйдзе нехта новы і што гэты новы ня пойдзе табе супраць шляху”.
(Радкевіч: ) “Зноў пытаньне да Аляксандра Якаўлева. Паводле афіцыйнай вэрсіі, падставы для арышту кіраўнікоў прадпрыемстваў – чыста эканамічныя, а самі ж пацярпелыя гавораць аб палітычных матывах іхнага перасьледу, у тым ліку пра гэта гаворыце і вы. Ці сярод дырэктарскага корпусу перасьледуюцца толькі людзі з акрэсьленай палітычнай пазыцыяй?”
(Якаўлеў: ) “У першую чаргу арыштоўваюць тых, хто з пункту погляду рэжыму недастаткова ляяльна яму служыць. Вазьміце прыклад Калугіна: чалавек выставіў сваю кандыдатуру на прэзыдэнцкіх выбарах – цяпер ён арыштаваны, Лявонаў выяўляе нейкую нерашучасьць у падтрымцы прэзыдэнта і вагаецца, каго яму падтрымаць на тых жа прэзыдэнцкіх выбарах – і тут жа патрапляе пад арышт.Знайсьці ж у сувязі зь вялізнай колькасьцю супярэчных законаў эканамічную падставу для таго, каб арыштаваць любога чалавека – гэта ў Беларусі не праблема. Дзейнічае прынцып: быў бы чалавек, а абвінавачаньне супраць яго заўсёды знойдзецца. Дапускаю, што гэтыя абвінавачаньні могуць быць нават сфабрыкаваныя”.
(Радкевіч: ) “Скажыце калі ласка, а што адбываецца з прадстаўнікамі дырэктарскага корпусу ў сувязі з такім моцным прэсінгам, з такой кампаніяй рэпрэсіяў? Ці фармуюцца яны ў нейкую палітычную сілу? Многія аналітыкі лічаць, што сёньня традыцыйная апазыцыя, прадстаўленая некалькімі палітычнымі партыямі, не ўяўляе сур’ёзнай небясьпекі для Лукашэнкі, а адзінай больш альбо менш згуртаванай сацыяльнай групай, якая мае рэальны ўплыў, зьяўляецца дырэктарат прадпрыемстваў. Ці фармуецца ён у палітычную сілу, ці ён сапраўды зьяўляецца такой згуртаванай групай?
(Якаўлеў: ) “Справа ў тым, што ў дырэктараў вельмі абмежаваныя на сёньняшні дзень магчымасьці. За імі ўсталяванае такое назіраньне, такое праслухоўваньне і хатніх, і мабільных, і службовых тэлефонаў, што стварэньне нейкай апазыцыйнай сілы з дырэктарскага корпусу практычна немагчымае. Адзіная парада, якую я мог бы даць дырэктарам такіх прадпрыемстваў – што ня трэба ствараць свае апазыцыйныя структуры, трэба падтрымліваць тыя апазыцыйныя сілы і арганізацыі, якія цяпер ёсьць у краіне.
Напрыклад, генэральны дырэктар МАЗу шмат сілаў і энэргіі паклаў на зьнішчэньне Свабоднага прафсаюзу на нашым прадпрыемстве. А што атрымаў? Цяпер сядзіць і сам баіцца таго, што яго могуць заарыштаваць за тое, што ён недастаткова верна служыў рэжыму!”
(Радкевіч: ) “Я тут хачу пагадзіцца з вашымі словамі і прывесьці ў прыклад дырэктара Менскага трактарнага заводу. Яшчэ незадоўга перад арыштам спадар Лявонаў папросту разагнаў Свабодны прафсаюз на сваім прадпрыемстве, прычым разагнаў у самым прамым сэнсе гэтага слова: сарваўшы шыльду з памяшканьня, выкінуўшы ўсё абсталяваньне... А ўжо празь некалькі тыдняў прадстаўнікі дырэкцыі зьвяртаюцца ў прафсаюзы, у працоўныя калектывы з больш ці менш завуаляванай просьбай выступіць у падтрымку былога дырэктара Трактарнага заводу. Але як вы думаеце: чаму, нягледзячы на гэта, дырэктары так моцна супрацьстаяць усялякім спробам зарганізаваць Свабодны прафсаюз на сваіх прадпрыемствах? Што гэта – клясавая нянавісьць?
(Якаўлеў: ) “Іх прымушаюць гэта рабіць, я гэта ведаю, на гэта ёсьць непасрэдны загад уладаў. Вы памятаеце, з чаго пачыналася ў нас прэзыдэнцкае кіраваньне Лукашэнкі: са зьнішчэньня прафсаюзу работнікаў мэтрапалітэну. Гэтая палітыка працягваецца і цяпер, бо прафсаюзы – гэта рэальна арганізаваная сіла, якая можа нешта зрабіць у існуючай сытуацыі.
Вы слушна кажаце: Лявонаў разганяе Свабодны прафсаюз, а калі яго цяпер пасадзілі за краты, то даводзіцца зьвяртацца да праваабарончых арганізацыяў, да тых жа Свабодных прафсаюзаў, да тых жа палітычных партыяў, каб яны падтрымалі гэтага чалавека: у Беларусі альбо, як у маім выпадку, чалавека, які вымушаны эміграваць з краіны”.
(Радкевіч: ) “Мы пачыналі размову з Аляксандрам Якаўлевым з пытаньня аб тым, ці зьяўляюцца прадстаўнікі кіраўніцтва прадпрыемстваў згуртаванай сацыяльнай групай. І з таго, што распавёў Аляксандар Якаўлеў, з той атмасфэры страху, якая пануе ў дырэктарскім корпусе, выглядае, што яны, хоць і ўсё разумеючы, згуртавацца пакуль ня могуць (ня хочуць альбо баяцца – гэта ўжо іншая справа). А ці зьяўляюцца такой згуртаванай сацыяльнай групай прадстаўнікі буйнога прадпрымальніцтва ў Беларусі?
(Шаўко: ) “Я думаю, што там такой групы проста няма. Я б вылучыла, па-першае, такія тры групы прадпрымальнікаў ці кіраўнікоў прадпрыемстваў, у дадзеным выпадку нават няважна якіх – прыватных ці дзяржаўных – над якімі вісіць гэты дамоклаў меч. Па-першае, гэта тыя людзі, якія былі разам з уладай ці ёсьць разам з уладай, ці будуць разам зь ёй, і гэты дамоклаў меч вісіць над імі, па-першае, як я ужо казала, таму што яны могуць належыць да розных груповак, а па-другое, таму што яны могуць зьяўляцца носьбітамі пэўнай інфармацыі. Самы яскравы прыклад – можа, першы прыклад людзей, якія трапілі ў гэтую першую групу – гэта прыснапамятны Аляксандар Саманкоў, які быў кіраўніком Першага рэспубліканскага інвэстыцыйнага фонду, які фактычна быў адным з самых актыўных арганізатараў першай выбарчай кампаніі спадара Лукашэнкі.
Другая група – гэта людзі, якія кіруюць прадпрыемствамі і, апроч гэтага, маюць пэўныя палітычныя пазыцыі, у дадзеным выпадку нават няважна, якія. Калі, напрыклад, узяць спадара Сямёнава, кіраўніка магілёўскага “Магатэксу”, які быў арыштаваны адным зь першых – калі я не памыляюся, пры канцы 1994 ці на пачатку 1995 году – ці напрыклад той жа самы Калугін – гэта менавіта тыя людзі, якія трапляюць у другую групу.
А трэцяя група – гэта людзі, якія ходзяць пад гэтым мячом ужо таму, што яны зьяўляюцца кіраўнікамі прадпрымстваў, гэта значыць, што яны могуць уплываць на думкі і на рашэньні вялікай колькасьці людзей і, апроч таго, яны трымаюць у сваіх руках пэўныя фінансавыя сродкі. І ўжо прыналежнасьць да адной з гэтых групаў зьяўляецца злачыннай”.
(Радкевіч: ) “Тыя рэпрэсіі, якія вядуцца супраць прадстаўнікоў бізнэсу, прадпрымальнікаў, той прэсінг, які яны зазнаюць – ці вядзе гэта да палітызацыі гэтай групы насельніцтва, да палітызацыі буйнога бізнэсу?
(Шаўко: ) “На жаль, яскравай палітызацыі не адбываецца. Сярод маіх знаёмых, якія былі ахвотныя падтрымаць апазыцыю, на жаль, абсалютная большасьць жыве за мяжой.”
(Радкевіч: ) “Я дзякую Натальлі Шаўко і зноў хачу даць слова Аляксандру Якаўлеву. Вы казалі пра тое, што дырэктарату, магчыма, варта было б шукаць сабе натуральных саюзьнікаў на сваіх прадпрыемствах, напрыклад, у асобе прафсаюзаў. Хто яшчэ, на вашую думку, можа быць натуральным саюзьнікам дырэктарату ўва ўмовах цяперашняй Беларусі?”
(Якаўлеў: ) “На маю думку, кожны павінен падтрымліваць нейкую палітычную сілу альбо палітычную групу, якая блізкая яму паводле поглядаў альбо, напрыклад, калі там ёсьць людзі, якім ён давярае. Кожны павінен рабіць нешта, каб наблізіць канец таго, што цяпер адбываецца ў Беларусі”.
(Радкевіч: ) “Так, але ж вы самі казалі пра той страх, які пануе ў асяродку дырэктараў, і што прэсінг не спрыяе палітызацыі гэтай групы насельніцтва”.
(Якаўлеў: ) “Калі сядзець, як бараны і чакаць, калі павязуць на бойню, то такая сытуацыя ні да чаго не прывядзе. Усё роўна туды павядуць. Таму лепш нешта рабіць. Альбо хаця б не рабіць глупстваў: хаця б, як Лявонаў альбо Гурыновіч, не зьнішчаць прафсаюзны рух на прадпрыемствах – гэта ж ужо зусім проста. Калі ня хочаш дапамагаць – хаця б не зьнішчай тое, што ёсьць. Вядома, ва ўсім сьвеце ёсьць нейкія супярэчнасьці паміж уласьнікамі сродкаў вытворчасьці і наёмнымі рабочымі, але ва ўсіх краінах гэтыя пытаньні вырашаюцца цывілізавана. Яны былі прапісаны ў нас і ў Канстытуцыі, і ў законах, якія існавалі да 1994 году.”
(Радкевіч: ) “Улада імкнецца накіраваць тую незадаволенасьць, якая высьпявае ў асяродку рабочых, супраць дырэктараў. Уладзе ня надта шмат у гэтым накірунку трэба і рабіць, таму што для рабочага перадусім у ягоным кепскім матэрыяльным стане вінаваты менавіта дырэктар ягонага прадпрыемства, а не абстрактная ўлада. Ці ёсьць у дырэктарата мэханізм іншай каналізацыі гэтага незадавальненьня рабочых, перанакіраваньня яго на вышэйшае кіраўніцтва краіны?
(Якаўлеў: ) “Такога мэханізму няма. Калі раней дырэктар прадпрыемства мог сабе дазволіць сказаць, што ён ня можа плаціць заробак, бо падаткі ўзрасьлі ў паўтара разы за год, бо няма грошай на абнаўленьне сродкаў вытворчасьці, для пакупкі новых станкоў, мадэрнізацыі абсталяваньня, зьніжэньня сабекошту прадукцыі – цяпер ён гэтага сказаць рабочым ня можа, бо заўтра ж апынецца за кратамі”.
(Радкевіч: ) “Дык можа быць, у гэтым выпадку ваш варыянт, я маю на ўвазе варыянт эміграцыі, будзе масавым у дырэктарскім асяродку? Што вы можаце сказаць, мяркуючы па настроях вашых былых калегаў, вы ж напэўна падтрымваеце зь імі кантакты?
(Якаўлеў: ) “Я ніколі ня мог уявіць сабе, што стану эмігрантам, што я – чалавек, які вырас у Беларусі і пражыў у Менску ўсё жыцьцё – буду вымушаны адтуль зьяжджаць, бо ў краіне створаны такі рэжым, пры якім мая свабода і жыцьцё знаходзяцца ў небясьпецы. Паверце: зьехаць з краіны – вельмі няпростае рашэньне. Узгадайце пасьлярэвалюцыйную эміграцыю, калі дваране, афіцэры выязджалі, але многія ж заставаліся, бо не маглі зьехаць. Я ня думаю, што эміграцыя будзе масавым выйсьцем з гэтага становішча. Хутчэй за ўсё, людзей будуць арыштоўваць, і яны будуць сядзець у турме”.
(Радкевіч: ) “І пры гэтым не супраціўляцца?”
(Якаўлеў: ) “Для гэтага патрэбныя пэўныя асабістыя якасьці: асабістая сьмеласьць, напрыклад. Каб кожны не сядзеў і ня думаў, што вось, маўляў, Лявонава арыштавалі, а я, калі прыгнуся, ціха буду сядзець, як мыш пад мятлой, мяне пранясе...”
(Радкевіч: ) “То бо, Вы ня можаце сказаць, што дырэктарскі корпус мае патэнцыял зрабіцца лідэрам палітычных працэсаў?”
(Якаўлеў: ) “Я думаю, што на сёньняшні дзень гэта дай Бог, каб хаця б быў прыхаваны супраціў...”