Спадар Акудовіч, ці згодныя вы з тым, што беларуская крытыка як жанр не існуе? Прынамсі, апошнія 10 гадоў”.
(Акудовіч: ) “Гэта адначасна і так, і не. З аднаго боку, ва ўсіх літаратурных часопісах і газэтах друкуюцца рэцэнзіі, артыкулы; часам бываюць агляды — хаця зрэдчас. І ў той жа самы час мы чуем, што літаратурнай крытыкі няма. Прычым гэта цягнецца ўжо на працягу дзесяцігодзьдзяў, і ў мяне паўстае пытаньне: калі гэта сапраўды так, то можа яна (літаратурная крытыка) і не патрэбная? Ніхто ж ня кажа, што ў нас няма літаратуры. Але амаль усе кажуць, што няма літаратурнай крытыкі. Дык ці патрэбная яна нам, літаратурная крытыка?”
(Аксак: ) “Так, пытаньне цікавае, але давайце ўсё ж паспрабуем адказаць на першае пытаньне: што з нашай крытыкай? Ці ёсьць яна? Ці яна ў летаргічным сьне, ці ўжо ў стане клінічнай сьмерці? Калі ласка, Ірына Шаўлякова”.
(Шаўлякова: ) “На мой погляд, пытаньне пра сьмерць крытыкі — гэта хутчэй навукова-папулярны стэрэатып. Варта спачатку адказаць на наступнае пытаньне: што такое жывая крытыка і што такое мёртвая крытыка? Калі лічыць, што жывая крытыка — гэта неверагодная колькасьць, якая абрынаецца на чытача, плойма, навала, плынь артыкулаў ды рэцэнзій, то з гэтага пункту гледжаньня, можа, крытыка і зьменшылася.
Аднак цяпер літаратурна-крытычнае выказваньне набывае новую якасьць, бо сацыялягічны падыход зьмяніўся плюралізмам меркаваньняў. Магчыма, каму-небудзь здаецца, што крытыка стала зданьню якраз з-за павелічэньня мастацкасьці ўнутры саміх літаратурна-крытычных тэкстаў.
Я лічу, што гаварыць пра сьмерць беларускай літаратурнай крытыкі даволі рана і нясвоечасова. Хутчэй, варта адзначыць зьмены ейнай якасьці”.
(Аксак: ) “Мне здаецца, што ў дадзеным кантэксьце нас больш цікавіць усё-такі літаратурная крытыка як пасярэднік між тэкстам і чытачом. Дык ці ёсьць крытыка з гэтага гледжаньня? Калі ласка, спадар Акудовіч”.
(Акудовіч: ) “Я думаю, што ў нас няма літаратурнай крытыкі гэтага кшталту. Я гатовы гэтую тэзу зрадыкалізаваць, сказаўшы, што я зараз чакаю ня столькі геніяльнага пісьменьніка ці геніяльнага паэта, празаіка, колькі геніяльнага крытыка. Маю на ўвазе чалавека, які зможа аб’яднаць зноў літаратуру з чытацкай аўдыторыяй, бо відавочна, што яны ўсё больш і больш разыходзяцца. Літаратура ў сваім вузкім дыскурсе — сама па сабе, чытацкая публіка — сама па сабе”.
(Аксак: ) “Гэткім чынам, калі я правільна зразумела спадара Акудовіча, ён гаворыць пра практычнае значэньне крытыкі ў сучасным літаратурным працэсе.
Спадарыня Ірына, вы рэдактарка аддзелу крытыкі. Скажэце, калі ласка, якія найперш тэксты цікаваць вас як рэдактара гэтага аддзелу для публікацыі на старонках вашага часопіса? Ці сапраўды вас цікавяць самі па сабе тэксты крытыкаў як самастойныя творы, ці вас цікавяць творы, якія б рэпрэзэнтавалі нейкі літаратурны тэкст, рэкамэндавалі б чытачу — чытаць або не чытаць, дапамагалі б адрозьніваць сапраўднае мастацтва ад графаманства?”
(Шаўлякова: ) “Канечне, павінны захоўвацца законы жанру. Калі існуе рубрыка “Кола чытаньня”, значыць, там павінны быць прадстаўленыя рэцэнзіі, якія якраз і адлюстроўваюць бягучы літаратурны працэс. За геніяльнасьцю рэцэнзэнта не павінна зьнікаць кніга, якая рэцэнзуецца.
З другога боку, у нас уведзеныя рубрыкі “Час”, “Міт”, “Літаратура”, якія даюць магчымасьць разгарнуцца рэфлексіі аўтара і паказаць уласную таленавітасьць, незвычайнасьць і арыгінальнасьць.
Тым ня менш, у працяг своеасаблівай палемікі з Валянцінам Акудовічам хацела б адзначыць, што каб патрабаваць ці чакаць зьяўленьня ў сёньняшняй сытуацыі геніяльнага крытыка (кшталту таго, што адбывалася ў рускай літаратуры ХІХ-га стагодзьдзя) — трэба быць мужным ідэалістам. У тым сэнсе, што іншая сацыякультурная сытуацыя нараджае новыя адносіны да крытыкі”.
(Акудовіч: ) “Я пры ўсім маім ідэалізьме разумею: літаратура ўжо больш ніколі ня зойме таго месца, якое яна займала цягам апошніх стагодзьдзяў. Так, літаратура як зьява ссунулася на маргіналію. Але чаму я кажу пра жаданае зьяўленьне геніяльнага крытыка, які б з гэтай маргіналіі вярнуў літаратуру ў актыўны стан?
Разумееце, для Беларусі літаратура — больш чым літаратура. Беларусы — гэта папяровая нацыя. Калі заўгодна, беларусы паўсталі як нацыя, як дзяржава, як супольнасьць дзякуючы літаратуры. Літаратура для нас — гэта і мова, і прастора нацыянальнай самаідэнтыфікацыі, і нацыянальная культура, бо мы жывем у абезнацыяналенай прасторы, і калі літаратура сыдзе, то з чым мы застанемся?
Мы шмат разважаем пра тое, што будзе зь літаратурай, якая будзе літаратура без чытача. Ніхто не задаўся пытаньнем: а што адбываецца з чытачом, які ў нас быў? З чытачом, які застаўся безь літаратуры, які пакінуў літаратуру? А я вам скажу, што чым далей ён адсоўваецца ад літаратуры, ад літаратурнага тэксту, тым больш ён робіцца мёртвым. І ўрэшце амярцьвеньне тых, хто сфармаваны літаратурай. А мы ўсе дзеці вэрбальнай цывілізацыі, мы ўсе сфармаваныя літаратурай; школа, вышэйшыя навучальныя ўстановы — гэта шмат у чым літаратура.
Нашыя адраджэнцы думаюць, што дастаткова хадзіць на мітынгі, на платах пісаць “Жыве Беларусь!”, чытаць улёткі — і дастаткова. Не патрэбныя часопісы, раманы, вершы... Не, даражэнькія! З кожным непрачытаным вершам, з кожным непрачытаным раманам, з кожным непрагорнутым часопісам у вас памірае беларус — колькі вы б ні хадзілі на мітынгі, колькі б ні пісалі на платах “Жыве Беларусь!”
(Аксак: ) “Спадар Валянцін, вы сказалі, што кожнага беларуса фармуе літаратура, тое, што ён прачытаў. Ня так даўно ў рукі мне трапіла кніжка Андрэя Скарынкіна, адрасаваная дзецям. У ёй ёсьць такія радкі:
Грудь открыта, ноги босы.
Я влачусь издалека
Через свежие покосы
К чистым водам родника.
Скажэце, калі ласка, вы як бацькі хацелі б, каб вашыя дзеці выхоўваліся на такіх кніжках? І калі не, то чаму ў ніводнага зь беларускіх крытыкаў не ўзьнялася рука напісаць рэцэнзію на падобнага роду выданьні? Калі ласка, спадарыня Ірына”.
(Шаўлякова: ) “На мой погляд, пытаньне рытарычнае, ці хацелі б мы, каб нашыя дзеці выхоўваліся на такіх узорах...”
(Аксак: ) “Прабачце, але я вас перапыню. Ня кожнай беларускай дзяўчынцы пашанцавала мець такога густоўнага крытыка ў якасьці мамы. Ня кожная мама здолее выбраць, што чытаць свайму дзіцяці. Дык вы як крытык і як маці не хацелі б дапамагчы, прамым тэкстам даўшы ацэнку вартасьці такім творам?”
(Шаўлякова: ) “Прамым тэкстам сказаць магу, што такія творы чытаць ня варта. Я ўпэўненая, што там, дзе куплялася гэтая кніжка, ляжала, напрыклад, рускамоўная кніжка таго ж Мікалая Забалоцкага “Как мыши с котом воевали”. Шыкоўная рэч, якая будзе дарэчы для дзяцей усіх узростаў.
Іншая справа, што ў дадзеным выпадку выхоўваць трэба — так я бачу сваю задачу — не бацькоў, а тых людзей, якія сядзяць у выдавецтвах, калі гэта дзяржаўнае выдавецтва, калі ж недзяржаўнае, то ўплываць на людзей, якія выпускаюць тую ці іншую літаратуру пад грыфам “Дзіцячая”.
(Аксак: ) “Але пытаньне так і стаіць: чаму крытыка не паказвае зубы ў дадзеным выпадку? Спадар Валянцін, калі ласка”.
(Акудовіч: ) “Бачыце, выдаўцу ўсё роўна што выдаваць, калі гэта прыватнае выдавецтва. І таму я не ўяўляю тут іншага мэханізму, акрамя як адукоўваць бацькоў, акрамя як выхоўваць густ у ва ўсіх пакрысе...
Ну добра, уявім сабе, што хтосьці возьмецца разграбаць усё гэтае сьмецьце. Хай сабе ў кожным выданьні будуць створаныя рубрыкі кшталту “Асьцярожна! Графаман!” Але ж літаратурныя часопісы ды газэты чытаюць тыя, хто і так разьбярэцца ў кніжках. Забараніць гэта ў сёньняшняй сытуацыі ніяк не выпадае”.
(Аксак: ) “Але сказаць аб вартасьцях графаманскіх твораў — гэта можа крытыка?”
(Акудовіч: ) “Але каму мы скажам?!”
(Аксак: ) “Чытачу!”
(Акудовіч: ) “Дык вось чаму я і кажу пра чаканьне таго геніяльнага крытыка, які будзе працаваць для грамадзтва, для шырокага чытача. Ведаеце, каб вярнуць літаратуру да чытача і чытача да літаратуры, трэба сур’ёзнае ды адказнае стаўленьне да гэтай праблемы з боку кіраўнікоў мас-мэдыяў: шматтыражных газэтаў, радыё, тэлебачаньня, — тых інстытуцыяў, якія працуюць з шырокімі сацыяльнымі палямі.
Хацелася б, каб яны зразумелі праблему і стварылі там у сябе месцы, традыцыю, культуру, прысутнасьць літаратурнай крытыкі, адказнай, вартай даверу ў сваіх прасторах. Гэта пакуль ёсьць як адзіным мэханізмам выхаваньня шырокай публікі, так і спробай сьцягнуць чытача і літаратуру зноў, наколькі гэта магчыма. І вось калі там будзе сказана, што вось гэтая кніжка — графаманская лухта, а гэта — добрая кніга, то тады чытач паверыць крытыку і ўжо ня купіць абы-што. А калі мы пра гэта скажам у выданьні накладам 300–500 асобнікаў, то толькі пакрыўдзім графамана. Можа ён харошы чалавек — мала што ня ўмее пісаць...”
(Аксак: ) “У сувязі з гэтым у мяне пытаньне да спадарыні Ірыны. Скажэце, з вашага асабістага вопыту ці з вопыту вашых калегаў па літаратурнай крытыцы, ці ведаеце вы такія выпадкі, калі востры крытычны артыкул адмовілася друкаваць нейкае мас-мэдыйнае выданьне?”
(Шаўлякова: ) “Што датычыцца асабістага вопыту, то артыкулы, дзе б рабіліся нейкія адкрытыя выпады — іх амаль няма. У нас прынята працаваць згодна з прынцыпам: “Можа і графаман, але ж чалавек харошы”. Штосьці падобнае прагучала з вуснаў спадара Акудовіча.
Я ўвесь час кажу, што “харошы чалавек” — не прафэсія, на што мой унівэрсытэцкі настаўнік Тацяна Іванаўна Шамякіна казала: “А шкада”. Тым ня менш пэўныя моманты, калі здараюццаа нейкія дзіўныя рэчы, якімі з майго пункту гледжаньня, ёсьць не матываваныя купюры рэцэнзіяў, сустракаліся на маім шляху.
Напрыклад, пры ўсёй маёй павазе да штотыднёвіка “ЛіМ”, калі мне давялося пісаць рэцэнзію на кніжку Сяргея Дубаўца “Дзёньнік прыватнага чалавека”, у якасьці цытаты я прыводзіла ўрывак зь дзёньніка, дзе была фраза “ўсе гэтыя панчанкі, камейшы...” Яны чамусьці палічылі патрэбным зьняць гэтую цытату, хаця я там не выступала ў адносінах да Дубаўца ні як крытык з тамагаўкам, ні як добрая памяркоўная пані, якая пляскала ў далоні... Сам факт цытаваньня (нават у нэгатыўным кантэксьце) творчасьці клясыкаў беларускай літаратуры ім падаўся непатрэбным.
І вось у гэтым выяўляецца нематываванасьць, неадэкватнасьць паводзін ня толькі гэтай канкрэтнай рэдакцыі, але і многіх літаратараў. Усе супраць юбілейнай, лакіраванай крытыкі, але калі размова даходзіць да ўласна крытыкі ў яе стэрэатыпным разуменьні, як выказваньні нэгатыўных уражаньняў, тут чамусьці мы часта нагадваем стравусаў”.
(Аксак: ) “Дзякуй. З увагі на тое, што мы сёньня маем суразмоўцаў з добрым літаратурным густам, мы б хацелі пачуць ад іх, што ж яны цяпер чытаюць і што б маглі параіць пачытаць нашым слухачам. Калі ласка, спадар Акудовіч”.
(Акудовіч: ) “Я б хацеў параіць нашым слухачам пачытаць усьлед за мной, як ні дзіўна, ня твор беларускіх майстроў. Спадзяюся, што мяне не абвінавацяць у непатрыятызьме, але я прапаную ім пачытаць украінскі раман таленавітага паэта, эсэіста, празаіка і філёзафа Аксаны Забужкі — раман “Палявыя досьледы ўкраінскага сэксу”, удала перакладзены Алесем Астраўцовым.
Раман з такой назваю не патрабуе рэклямы, бо паколькі чалавек ёсьць найперш сэксуальнай істотай, а потым ужо сацыяльнай, то ўсё, што тычыцца гэтай праблематыкі, заўсёды цікавіла й будзе цікавіць людзей. Таму я не рэклямую гэты тэкст, а проста раю не прамінуць яго як адмысловы літаратурны твор, бо за спакусьлівай назвай і за максымальнай агульнасьцю некаторых фрагмэнтаў вы сустрэнецеся з сапраўднай літаратурай.
Раман Аксаны Забужкі “Палявыя досьледы ўкраінскага сэксу” зь першага нумару гэтага году будзе друкавацца ў часопісе "Крыніца", які неўзабаве зьявіцца ў друку”.
(Аксак: ) “Дзякуй, спадар Валянцін. Калі ласка, спадарыня Ірына Шаўлякова. Што вы чытаеце, што вы раіце пачытаць нашым слухачам і чаму?”
(Шаўлякова: ) “Справа ў тым, што ў дадзеным выпадку прафэсійная патрэба чытаць тыя ці іншыя творы напрыканцы мінулага году і на пачатку гэтага году супала з зацікаўленасьцю чытацкай. Я паралельна чытаю, прычым чытаю сьвядома, два творы, прысьвечаныя Слуцкаму збройнаму чыну. Першы — гэта раман-дакумэнт Алеся Пашкевіча “Пляц волі”, які, дарэчы, вось-вось павінен зьявіцца ў кнігарнях, ён выйшаў другой па ліку кнігай пасьля рамана Ўладзімера Караткевіча “Хрыстос прызямліўся ў Гародні” ў сэрыі “Беларуская гістарычная проза”.
Дзеля кантрасту я чытаю аповесьць Андрэя Федарэнкі, якая называецца “Нічые”. Яна, праўда, выйшла летась у 3-м нумары часопіса “Полымя”. Тым ня менш вельмі раю прачытаць гэтыя творы хаця б дзеля таго, каб, па-першае, скласьці самім уражаньне пра пэўны гістарычны пэрыяд у жыцьці нашай краіны, а па-другое, гэта своеасаблівая інтэлектуальная і эмацыйная напруга. Яна дазваляе выбраць пазыцыі сьветасузіраньня ня толькі ў адносінах да канкрэтнага гістарычнага адрэзку, але і ў адносінах да сябе як часткі гэтай зямлі”.
(Аксак: ) “Гэткім чынам, слухайцеся прафэсіяналаў ды чытайце зь іхнае парады!”
