Лінкі ўнівэрсальнага доступу

“ТОЙ СЬВЕТ” І ТРАДЫЦЫЙНАЯ КУЛЬТУРА


Вячаслаў Ракіцкі, Менск

Удзельніца: этнакультуроляг Тацяна Валодзіна

(Ракіцкі:) "Той сьвет… Сёньня нам за гэтымі словамі бачыцца магільны жвір, чуецца подых жалобы і сьмерці і ўжо не ўзьнікае станоўчых эмоцыяў.

Іншыя скептычна ўсьміхаюцца, маўляў, той сьвет — казкі ды забабоны старых бабуляў. Між тым, для гэтых бабуляў, для нашых продкаў той сьвет — такая ж рэальнасьць , як і сьвет гэты, наш, асвоены і абжыты.

І што істотна, ад духоўнага кантакту з насельнікамі і прадстаўнікамі таго сьвету наўпрост залежалі посьпех і лёс кожнага зь зямлянаў".

(Валодзіна: ) "У пэўным сэнсе ўся традыцыйная культура арыентаваная на тагасьветную пэрспэктыву. Кожны абрад і кожны рытуалізаваны акт паводзінаў прадугледжвае дачыненьні з тым сьветам і абавязковае санкцыянаванае пераступаньне мяжы, той мяжы, што падзяляе жывых і не-жывых.

А мяжа гэтая парушалася з кожным актам сьмерці і з кожнай падзеяй народзінаў".

(Ракіцкі: ) "Як вынікае з кантэксту традыцыі, той сьвет — ня толькі прадоньне з закапанымі там продкамі. Дык тады дзе ён — ці далёка, ці высока?"

(Валодзіна: ) "Нябожчыкаў хаваем у зямлі, там жа ў норах жыве Зьмей і розныя пачвары, значыць, той сьвет там, унізе. У казках дзед па бобінцы лезе на неба і страчаецца там з Богам, у самым раі, у выраі. А Іван, ягоны ўнук, забіўшы Кашчэя пад зямлёю, вяртаецца адтуль… на птушцы.

Але ж птушкі ляцяць у рай-вырай, а не пад зямлю. Ці не атрымліваецца, што рай пад зямлёю? І пра зьмеяў кажуць — пайшлі ў вырай, але ведама куды, пад карэньне. А сьцьвярджаюць гэтыя настолькі звыклыя вераваньні, што ў сьвядомасьці беларусаў той сьвет наўкола: і ўнізе, і зьверху, і сьпераду, і асабліва ззаду, і ў балоце, і ў лесе, і нават у хаце".

(Ракіцкі: ) "У хаце? Але ж жытло — найпершая крэпасьць, у якой чалавек павінен быў бы ад таго сьвету адмежавацца. Ды й абразы ж у куце… Пра які той сьвет тут можна гаварыць?"

(Валодзіна: ) "У тапаграфіі хаты засталіся месьцечкі, прыналежныя ня толькі і ня столькі чалавеку. Гэта — падпечак, адкуль сочыць за падзеямі хатні дух, гарышча, парог. Магчыма, такія ўяўленьні маюць грунтам архаічную практыку пахаваньняў пад парогам, ды яшчэ ў ХІХ стагодзьдзі дзіцячае месца, пасьлед закопвалі менавіта пад печчу. Ды і дамавік у асобных месцах так і называўся — пячурнік:

"Устае пячурнік рана і палохае пеўня, штурхануўшы яго. Певень зь перапуду лопае крыламі і крычыць, чым і падымае сямейнікаў на працу. Калі ж тыя ставяцца да пячурніка без належнае павагі — ён ці то ад суму, ці ад крыўды, ці мо з помсты некалькі начэй запар будзе выць і крычаць у коміне…"

(Ракіцкі: ) "Ну, калі нават у хаце ёсьць аднесеныя да таго сьвету месцы, то што тады казаць пра навакольле? Ці не азначае гэта, што агентура таго сьвету пранікла ва ўсе куточкі традыцыйнае прасторы?"

(Валодзіна: ) "Амаль што. Прастора ўяўлялася архаічнаму чалавеку ў выглядзе канцэнтрычных колаў, што, як кругі ў мішэні, разыходзіліся ва ўсе бакі ад сакральнага цэнтру. Якраз хата чалавека, печ, пазьней кут — гэта і ёсьць тая самая шанаваная кропка, дзясятка, ад якое, чым далей, тым бліжэй да пекла".

(Ракіцкі: ) "Але ж вы толькі што казалі, што печ — гэтаксама рэзыдэнцыя таго сьвету ў хаце. Ці няма тут якой супярэчнасьці?"

(Валодзіна: ) "Не. Гэта яшчэ раз падкрэсьлівае дзьве найважнейшыя рысы архаічнага мэнталітэту. Па-першае, мікракосм хаты паўтарае макракосм Сусьвету, і печ — той сакральны цэнтар, шанаваны хатні агмень — робіцца аналягам самога пекла. Як у павер’і: затушыўшы печ, ліні туды троху вады, тады, як трапіш у пекла, там табе вады не пашкадуюць.

А па-другое, тут нагляднае, зусім адрознае ад нашага, стаўленьне да іншасьвету. Мы яго толькі баімся, а продкі нашыя верылі, што ўсё іхнае жыцьцё адбываецца пад пільным наглядам і продкаў-дзядоў, і духаў, і дэманаў, якія, адпаведна, ці апякуюцца, ці караюць. І таму страх непарыўна суседнічаў з павагаю, імкненьнем да дабрасуседзтва і нават з шанаваньнем.

Менавіта гэта і стала падмуркам выключнага па сваёй значнасьці ў Беларусі культу дзядоў-продкаў".

(Ракіцкі: ) "Выходзіць, нябожчыкі ў народных вераваньнях — добрыя суседзі й апекуны. Але велізарнейшая колькасьць "страшных" паданьняў апавядае пра розных хадзячых мерцьвякоў, чарцей і падобную нежыць".

(Валодзіна: ) "Свайго роду агентамі таго сьвету сярод жывых ёсьць прадстаўнікі гэтак званай ніжэйшай міталёгіі — гэтаксама нябожчыкі, але яны адрозьніваюцца ад дзядоў тым, што паходзяць зь людзей, памерлых не сваёй сьмерцю: з тапельцаў, вісельнікаў, а таксама з чарадзеяў.

Душы праведныя — яны там, на тым сьвеце, і наведваюцца да нас у строга вызначаныя тэрміны, а гэтыя самагубцы ды былыя ведзьмакі затрымаліся на мяжы, і няма ім прытулку ні там, ні тут. Вось і вяртаюцца яны да нас, але ўжо вупырамі ды расамахамі, пра якіх і расказвалі вяскоўцы А.Сержпутоўскаму:

"Старыя людзі кажуць, што калісьці тут у лесе вадзіліся зьвяры расамахі, але гэта, мабуць, няпраўда, бо я сам зь дзецюкамі бачыў расамаху, дык яна была ў постаці жанчыны з распушчанымі косамі. У нас казалі, што расамахаю робіцца жанчына, як яна зьнішчыць сваё дзіця да й сама ўтопіцца. Я раз бачыў, што ля ракі на бабровай хатцы сядзела, голая, ды дзіця люляла. А тады як усхопіцца, як шабулдых у ваду, толькі кругі разышліся".

(Ракіцкі: ) "Вупыры, русалкі, дэманы хваробаў і ўвесь іхны легіён — гэта іхныя, таго сьвету агенты. А з нашага боку, з боку жывых, ці бачыліся якія-небудзь пасланцы ў іншыя прасторы?"

(Валодзіна: ) "Даволі блізкімі да замагільля ўяўляліся зусім старыя і, як гэта ні дзіўна, малыя дзеці. Дзіця, хаця і надзяляецца рысамі сьвятасьці, чысьціні, успрымаецца як пасланец іншасьвету, як істота, што цалкам не парвала з замагільлем.

Праводзіцца нават выразная паралель паміж наванароджаным у першыя часіны ягонага жыцьця і нябожчыкам у пляне супадзеньня рытуальных дзеяньняў па пераводзе іх з аднаго сьвету ў іншы.

У народным радзільным абрадзе дзіця наогул проста называецца чужынцам: "Бог да нас чужаземца прыслаў, ён з далёкіх краёў прыбываў".

А яшчэ вестунамі замагiльля бачылі жабракоў. На калядныя сьвяты ім ахвотна аддавалi хлеб, прасілі памаліцца за сваіх памерлых сваякоў. А ў час Дзядоў жабракі лiчылiся найлепшымi i самымі чаканымi гасьцямi, iх шчодра частавалi i давалi ім з сабою зь вераю, што наведалi хату зь iмi душы продкаў, цi яны панясуць iм прывiтаньне i частунак. Верылі таксама, што жабракі як сувязныя зь iншай прасторай валодалі сакральнымi ведамi, i таму iм прыпiсвалi рысы варажбiтоў, лекараў".

(Ракіцкі: ) "А ці магчыма і нам зазірнуць у замагільле, сустрэцца зь ягонымі насельнікамі? Але каб яшчэ да таго, як ззаду зачыняцца дзьверы сьвету гэтага?"

(Валодзіна: ) "Продкі нашыя былі перакананыя, што можна, а ў асобных выпадках — і неабходна. З дапамогаю тагасьветаў варажылі, гаспадарылі, лекавалі сябе і блізкіх.

Посьпех жа ў сустрэчы з духамі самага рознага парадку забясьпечваўся цэлым комплексам умоваў, часавымі і прасторавымі характарыстыкамі, якія ўсе разамі і кожная паасобку былі накіраваныя на здыманьне межаў паміж сьветамі.

Каб усталяваць кантакт, здымалі крыж і пояс — "размыкалі" абарончую мяжу, разьвязвалі вузлы, дзяўчаты распляталі косы, часам распраналіся, заплюшчвалі вочы, рабілі ўсё моўчкі. Найбольш прыдатным для сустрэчы з тым сьветам час вылучаўся межавымі, пераломнымі характарыстыкамі: гэта вечар, мяжа дня і ночы, зімовы і летні сонцавароты. Але, відаць, найчасьцей мы сутыкаемся са сьветам іншым уначы, у сьне, бо як бы вандруе недзе там нашая душа:

"Кажуць, што як чалавеку сьніцца, што дзе далёка быў абы што рабіў, то гэта такі праўда, што быў і рабіў, бо як чалавек засьне, то зь яго душа вылезе, то ходзіць усюды і ўсё робіць, а посьле, як назад у цела вернецца, то і чалавек прачнецца".

(Ракіцкі: ) "А калі сустрэчу плянуеш, куды трэба было пайсьці? Куды найахвотней зьяўляліся жыхары іншасьвету?"

(Валодзіна: ) "Спрыяльнымі лічылі месцы нежылыя (лазьня, хлеў, пуня) і "пагранічныя", ці тыя, што асэнсоўваліся як межы паміж сваім і чужым (печ, парог, кут, вароты, калодзеж, магільнікі ды іншыя).

А своеасаблівым цэнтрам антысьвету, месцам надзвычайнага сакральнага напружаньня бачыліся ростанькі. На ростанях адбывалiся "пасьвячэньнi" ў чарадзея, там гукалi Долю i пiльнавалi чараўнiцу, там варажылі, закопвалi кашулькi хворых дзяцей, палiлi знойдзеныя на сялiбе зачараваныя рэчы".

(Ракіцкі: ) "Каб нэўтралiзаваць "шкодны" запал заклятага месца, беларусы на ростанях ставілі крыжы. Адрадзілася гэта традыцыя і сёньня. Едзеш і не заўсёды ўсьведамляеш, зь якою мэтаю ўзьнімаюцца высачэзныя крыжы ля ўезду-выезду многіх гарадоў".

(Валодзіна: ) "А пакліканыя яны перапыніць зло, сьцьвердзіць мяжу, за якую ня трапіць ужо іншасьвету, яшчэ раз нагадаць пра нябачных суседзяў нашых ды задаць душы імкненьне ўгору".
Ігар Лосік Кацярына Андрэева Ірына Слаўнікава Марына Золатава Андрэй Кузьнечык
XS
SM
MD
LG