Фядута: У беларускай дзяржавы два бацькі – Лукашэнка і Пазьняк

Ці былі за 18 гадоў кіраваньня Аляксандра Лукашэнкі моманты, калі падзеі маглі пайсьці іншым шляхам? Ці стала аўтарытарная Беларусь правілам ці выключэньнем у сьвятле тэндэнцый разьвіцьця краін постсавецкай прасторы? Лукашэнка і Расея: марыянэтка ці хвост, які круціць сабакам? Пра гэта ў новым «Праскім акцэнце» разважаюць аўтары трох кніг аб першым прэзыдэнце Беларусі: Павал Шарамет («Выпадковы прэзыдэнт», у суаўтарстве з С.Калінкінай), Аляксандар Фядута («Лукашэнка: Палітычная біяграфія») і Валер Карбалевіч («Аляксандар Лукашэнка: палітычны партрэт»).

Дракахруст: На гэтым тыдні пайшоў 19-ы год кіраваньня Аляксандра Лукашэнкі. Мы запрасілі ў студыю аўтараў трох кніг пра першага прэзыдэнта Беларусі. Кніга – ўсё ж не гарачы камэнтар на патрэбу дня, яна патрабуе асэнсаваньня, прынамсі спробы асэнсаваньня, спробы ўбачыць за мільгаценьнем падзеяў і вадаспадам словаў нешта больш грунтоўнае і глыбокае. І ня толькі наконт нашага героя, але і наконт беларускага грамадзтва, у пэўным сэнсе – наконт нас саміх.

Вось з гэтага і пачнём. Адзін з бацькоў псыхааналізу Карл Юнг некалі сказаў: «Сапраўдны правадыр заўсёды вядзёны». Прыгадваецца таксама і песьня Булата Акуджавы, якая пачынаецца словамі «Давайте придумаем деспота», а сканчаецца «...пока наконец не покажется, что сами им созданы мы».

Дык хто каго стварыў, хто каго прыдумаў – Лукашэнка беларусаў ці беларусы Лукашэнку? Павал, ваша кніга была першай, вам першаму слова.

Шарамет: Безумоўна, Лукашэнка – геній моманту, як мы яго назвалі ў нашай кнізе. Шмат у чым выпадак, зьбег абставінаў вынес яго на вяршыню палітычнага Алімпу. Ён скарыстаўся момантам, гэта тады было рэвалюцыяй маладых, рэвалюцыяй супраць намэнклятуры. Але ён здолеў утрымацца. І тое грэблівае стаўленьне да яго, тыя кпіны, якія мы сабе дазвалялі адносна яго напярэдадні выбараў і ў першыя месяцы і гады пасьля яго абраньня, аказаліся не зусім адэкватнымі.

Але ён геній менавіта моманту, а ня геній у агульначалавечым сэнсе.
Дыктатары ж усе дзейнічаюць аднолькава, «пад капірку». Галоўнае, каб не было маральных тармазоў. Вось у Лукашэнкі іх няма і ён ахоплены прагай улады. А ўсё астатняе – гэта вытворныя.

Дракахруст: Валер, а які ваш адказ на пытаньне – хто ж каго прыдумаў?

Карбалевіч: Тут працэс двухбаковы. Зразумела, спачатку былі грамадзкія імпульсы і чаканьні менавіта такога палітыка. Лукашэнка гэтыя імпульсы адчуў і сфармуляваў у лёзунгі, праграму і прапанаваў гэта грамадзтву. Але пасьля таго, як ён прыйшоў да ўлады, ён ужо сам дасылае імпульсы грамадзтва. Ён закансэрваваў грамадзтва, стварыў выгадную для яго ўлады мадэль, якая не разьвіваецца. Ён таксама стварыў выгадны яму прапагандысцкі канструкт – прапагандысцкая машына рэжыму фармуе сьвядомасьць грамадзтва паводле сваіх лякалаў.

Фядута: У маёй любімай п'есе Яўгенія Шварца «Дракон», калі Ланцалот забіў дракона, той, паміраючы, кажа: «Ты думаеш, што зараз табе будзе лягчэй? Не, ня будзе. Я пакідаю табе рваныя і прапаленыя душы». Вось такія душы засталіся з позьнесавецкіх часоў. Менавіта яны, на жаль, выклікалі да ўлады Аляксандра Лукашэнку, запатрабавалі яго, як сказаў Валер.

Пасьля ён пачаў актуалізаваць менавіта такі стан грамадзтва. І гэты працэс будзе цягнуцца да таго часу, пакуль ня зьявіцца новы Ланцалот і ня здолее перамагчы ўжо ня толькі дракона вонкавага, дракона-Лукашэнку, але і дракона ў кожным з выбаршчыкаў.

У часы перабудовы была такая п'еса «Далей! Далей! Далей!». Там з залі выходзіў на сцэну чалавек і кажа: «Я кіроўца. Я не люблю гэтую ўладу і ў мяне пад шклом – партрэт». Там у яго быў партрэт таго, ад каго савецкае тагачаснае грамадзтва так і ня здолела пазбавіцца – партрэт Сталіна. Я памятаю, як ў маёй Горадні яго партрэты вазілі пад лабавым шклом кіроўцы нават пасьля 1991 году. Цалкам магчыма, што і пасьля таго, як сёньняшні дракон сыдзе ў гісторыю, ягоны партрэт будзе пад шклом у часткі нашага грамадзтва.

Дракахруст: 18 гадоў – вялікі тэрмін, гэта ў 6 разоў даўжэй, чым кароткі пэрыяд дэмакратычнай вольніцы (хаця і даволі адноснай) паміж атрыманьнем незалежнасьці і прыходам да ўлады Лукашэнкі. Ці не атрымалася так, што ён, у пэўным сэнсе нават насуперак сваёй волі, стаў Father-founder (бацькам-заснавальнікам) сучаснай Беларусі? Фармаваньне пераважнай большасьці яе інстытутаў адбылося пры ім і маюць адбітак яго асобы. Ці ніякіх такіх інстытутаў і ня створана і гэта пасьля Лукашэнкі давядзецца рабіць з нуля?

Фядута: У беларускай незалежнасьці – двое бацькоў, улада і апазыцыя. Але ўлада ў асобе спадара Кебіча адмовілася ад гэтага бацькоўства – я маю на ўвазе яго ўспаміны, дзе ён піша, што галоўнай яго памылкай было тое, што ён дазволіў Белавескія пагадненьні. Я лічу, што сёньня ў беларускай дзяржавы два бацькі – Аляксандар Лукашэнка і Зянон Пазьняк. І тое, што адбываецца – вынік таго, што існуюць людзі, якія арыентаваныя на аднаго ці на іншага. Ёсьць рознае разуменьне нацыянальнага адраджэньня, рознае стаўленьне да саюзу з Расеяй, але гэта – два полюсы, паміж якімі існуе сёньня Рэспубліка Беларусь, дзьве постаці, якія вызначаюць дагэтуль і яшчэ пэўны час будуць вызначаць лёс Беларусі.

Шарамет: Я лічу, што Лукашэнка скраў у беларусаў эўрапейскі лёс. Калі яго ня будзе, гэта ня будзе азначаць, што Беларусі давядзецца з нуля адбудоўваць сваю дзяржаўнасьць. Але пасьля Лукашэнкі застануцца лукашысты, пакаленьне людзей, якое вырасла пры ім, якія арыентаваныя не на Эўропу, не на дэмакратычныя інстытуты, а якія гатовыя абмяняць свабоду на больш менш сытнае жыцьцё. Гэта галоўны вынік лукашэнкавага кіраваньня. Не інстытуты дзяржаўнага кіраваньня, якія былі сфармаваныя пры ім, а тое, што ён вызначыў геапалітычны лёс нашай краіны на некалькі дзесяцігодзьдзяў наперад. Беларусь без Лукашэнкі мела шанец калі не ўвайсьці ў склад Эўразьвязу, то быць у арбіце эўрапейскай палітыкі і эўрапейскіх стандартаў. Пры Лукашэнку і працяглы час пасьля яго Беларусь будзе ў арбіце расейскай імпэрыі і расейскіх палітычных стандартаў.

Я ніколі не падзяляў меркаваньня, што Лукашэнка – гэта галоўны гарант незалежнасьці. Пакуль Лукашэнка ва ўладзе – незалежнасьць Беларусі вісіць на валаску, бо ў любы момант ён можа абмяняць незалежнасьць на гарантыі ўласнай бясьпекі. І абмен гэты будзе адбывацца ў Маскве, а не ў Брусэлі.

З-за Лукашэнкі Беларусь ператварылася ў краіну страчаных магчымасьцяў і надзеяў. Нашае жыцьцё прайшло ў гэтай барацьбе, існуе калясальная розьніца паміж тым, як мы плянавалі нашае жыцьцё 20 гадоў таму, і як мы яго пражылі.

Карбалевіч: Калі казаць пра дзяржаўныя інстытуты, то Лукашэнка стварыў пэрсаналісцкі рэжым, рэжым асабістай улады, у якім усе існыя інстытуты падганяюцца пад інтарэсы лідэра, кіраўніка, і працуюць толькі пад ягоным узьдзеяньнем. І пасьля яго сыходу спатрэбіцца рэвалюцыя ва ўсіх сфэрах, каб краіна магла разьвівацца. Спатрэбяцца рынкавыя рэформы, спатрэбіцца мяняць палітычную сыстэму, таму што зараз у краіне фэадальная палітычная сыстэма, спатрэбіцца стварыць інстытут правасудзьдзя.

Спроба напоўніць існыя інстытуты новым зьместам наўрад ці атрымаецца. Мы памятаем досьвед, калі пасьля распаду СССР спрабавалі прымусіць Саветы працаваць па-іншаму, але з гэтага нічога не атрымалася. А вось што тычыцца мадэлі беларускай нацыі, якую фармуе цяпер Лукашэнка, то мне падаецца, што яна можа захавацца надоўга і трансфармацыя гэтай мадэлі будзе вельмі складанай.