Аднак прыклад Натальлі важны для разуменьня самой гэтай зьявы – Майстроўні. Бо такіх, як Натальля, датычных да Майстроўні, былі дзясяткі, а можа быць і сотні. Гэтая датычнасьць мела розную сілу і распаўсюджвалася ў прасторы і часе. Быццам нехта кінуў камень у застойную ваду, і па паверхні вадаёму пайшлі кругі -- спачатку выразныя, потым ледзьве заўважныя, потым зусім нябачныя, але мы ведаем, што хваля так ці йнакш мусіць прайсьці ўвесь вадаём, пакуль не дасягне берагоў.
І таму кожнае прозьвішча, якое згадваецца ў нашых перадачах, а гэтых прозьвішчаў сотні, яно жывое, яно гучыць гэтаксама, як трыццаць гадоў таму, і калі мы сустракаемся з гэтым чалавекам сёньня, мы знаходзім таго самага ідэйнага, моўнага, блізкага нам аднадумцу. Гэта амаль як сваяцтва, што ўжо ня страчваецца. Сваяцтва, набытае праз Майстроўню.
Мноства людзей хіба які раз патрапілі на сьпеўкі. Але гэты раз застаўся ў памяці й сёньня, стаў часткай тваёй жыцьцёвай праграмы. Нехта толькі чуў пра Майстроўню, але зь ім адбылося тое самае. А нехта, як Натальля Лаўрэцкая, браў удзел у майстроўскіх вандроўках па Беларусі, туды, дзе захаваліся помнікі архітэктуры, а таксама ў суботніках і талоках на прыборцы гэтых помнікаў. Пазьней такія вандроўкі стануць часткай яе прафэсіі на ўсё наступнае жыцьцё.
СУСТРАКАЕМСЯ Ў ЧАСЕ
Мы калісьці сустракаліся, калісьці трыццаць гадоў таму. І цяпер, спаткаўшыся, можам не пазнаць адзін аднаго з аблічча, але пазнаем па нечым іншым, невідавочным, магчыма, па духу. Як Гэнік Лойка, які прыйшоў у Камітэт архітэктуры на плошчы Незалежнасьці ў Менску, туды, дзе працуе Натальля, і -- пазнаў.
Натальля: “Генадзь прыйшоў. Тут ён мяне і пазнаў. Кажа: мусіць, ты Натальля. Мы даўно ўжо зь ім ня бачыліся, з маладосьці. Ён дык праўда не зьмяніўся абсалютна. Але ён неяк і мяне пазнаў. Ён свае нейкія скульптурныя працы прыйшоў да нас сюды ўзгадняць. Мы зь ім сталі гаварыць, ён кажа: ой, пэўна што Натальля. Я кажу, так, гэта я Натальля і ёсьць”.
Натальля: “Як пачала працаваць у рэстаўрацыйных майстэрнях, як прыйшла годзе ў 1983-м у рэстаўрацыю, тады пазнаёмілася з Вэрцяй Лазоўскай, сталі зь ёй сябраваць, і яна мяне да гэтай справы прычыніла. Але я сьпяваць не магу, няма ў мяне такіх здольнасьцяў, таму я ў сьпевах ня ўдзельнічала...
Я да сьпеваў была непрыдатная, то я на сьпеўкі і не хадзіла зь дзеўкамі. І яны мяне й ня звалі. У нас яшчэ была сяброўка Анюта Марцьянава, яна была дызайнэрам, у акадэміі мастацтваў вучылася. Дык яна хадзіла сьпяваць. І я зь ёй сябрую да гэтага часу.
Вэрця маладзейшая на пару гадоў, і яна прыйшла працаваць адразу пасьля інстытуту, а я ўжо папрацавала перад гэтым. Але ў мяне дыплём быў рэстаўрацыйны, і мне хацелася ў рэстаўрацыю. Яны маладзейшыя былі – яна і такі быў там Гліньнік Вадзім. І неяк сышліся, бо ня так многа нас там было, маладых людзей.
Вэрця па-беларуску гаварыла, а я зь вёскі сама. І таму для мяне як бы звычайная сытуацыя, але... Справа ў тым, што калі я паехала пасьля школы ў горад, вакол, канечне, усё было па-расейску. Я неяк стала ўжо забывацца, і гаварыць па-беларуску мне стала цяжка. А Вэрця гаворыць па-беларуску. І я спрабую зь ёй гаварыць -- і адчуваю, што мне ўжо не хапае словаў. Запінацца пачынаю. Мне зрабілася дзіўна.
СУСТРАКАЕМСЯ Ў РАДАВОДАХ
Дубавец: Усе майстроўцы бясконца вандравалі па Беларусі. Трэба ўлічыць, што ў тыя часы атрымаць інфармацыю пра помнікі архітэктуры было няпроста, і адносіны да гэтых помнікаў з боку дзяржавы былі зусім не як да аб’ектаў турызму. Мірскі замак стаяў чорнай руінай пасьля пажару. Абарончая царква ў Сынковічах была аблепленая прыбудаванымі да яе сьвінарнікамі. Дзе-нідзе ў помніках былі паробленыя склады, але большасьць -- зеўралі выбітымі вокнамі, безь дзьвярэй, аддадзеныя на разбурэньне ўсім стыхіям. Турызму, як такога, у Беларусі тады не было. Затое акурат напачатку 1980-х зьявілася вялікае мноства энтузіястаў аднаўленьня спадчыны, цэлы рух маладых навукоўцаў, архітэктараў ды проста неабыякавых людзей. Пачаўся той самы пералом, часткай якога была і Беларуская Майстроўня.
Сёньня, пасьля столькіх перадач пра яе, можна больш дакладна акрэсьліць храналёгію яе існаваньня, але ня ў датах, а ў зьявах, якія дапамогуць зразумець само тое адраджэньне трыццаць гадоў таму у абставінах позьнесавецкай “лібэралізацыі”. Майстроўня заявіла пра сябе першы раз пасьля сьмерці Машэрава напрыканцы 1980 году, а апошні раз – на самым пачатку перабудовы, у 1985-м, калі ў Мікалаеўшчыне на радзіме Якуба Коласа ўлады разагналі апошняе майстроўскае Купальле. Гэтым скончылася тая “лібэралізацыя”, і пачалося адкрытае, названае сваім імем супрацьстаяньне прыхільнікаў камуністычнае ўлады і патрыятычных сілаў.
Разам з тым ані сьмерць Машэрава, ані перабудова напрасткі з узьнікненьнем першага беларускага публічнага аб’яднаньня быццам і не зьвязаныя. Прынамсі, фактаў такой сувязі ў нас няма. Магчыма, папросту паміж названымі падзеямі ўтварылася нейкая гістарычная пустка, якую запоўніў усплёск нацыянальнага адраджэньня. Максім Танк у першыя дні 1983 году запісаў у сваім дзёньніку:
“Захапленьне, якое зараз заўважаецца ва ўсім сьвеце фальклёрам, мінуўшчынай у нашай атамнай, касьмічнай, тэхнічнай эпосе, уяўляецца пошукам свайго радаводу. Наіўнымі і безагляднымі аказаліся ўсе тэорыі і ўяўленьні аб хуткім зьліцьці ўсіх моў і нацый у адну”.
Выглядае, што ў тыя часы падобныя думкі прыходзілі ў галаву і літаратурнаму мэтру, і студэнтам розных менскіх ВНУ, што аб’ядналіся ў Майстроўню менавіта для пошукаў свайго радаводу.
Натальля: “Гэта 1984-ы, мусіць. Таму што я прыйшла працаваць у 1983-м. Езьдзілі ў Маламажэйкава. Тады гэтая царква была закінутая зусім. Раніцай даволі рана прыехалі. Ну, колькі нас там было, можа чалавек 12. Сабраліся мы там. Царква была адчыненая насьцеж. І сьмецьцем была заваленая ўсярэдзіне. Ну, і трохі там расчышчалі. Запалілі вогнішча. Каб і пагрэцца і сьмецьце папаліць, і трохі яду нейкую зрабіць. Дык расчышчалі гэтае сьмецьце і трохі парадак вакол на гэтай паляне. І народ песьні пасьпяваў”.
СУСТРАКАЕМСЯ Ў АСОБАХ
Дубавец: Калі ў Маламажэйкава нехта з майстроўцаў мог і не патрапіць, дык у Вільню ўсе ехалі абавязкова. Тут былі ня толькі помнікі архітэктуры і эўрапейскі дух беларускай мінуўшчыны, але й чалавек, які зьвязваў нас міжсобку нават тады, калі мы ня ведалі адзін аднога. Гэта быў Лявон Луцкевіч, або Дзядзька Лявон, які ладзіў экскурсіі ды наладжваў кантакты і перапіску з сотнямі беларускіх людзей. Ён быў чалавекам адказным і вялікадушным. Не зважаў, што мы – усяго толькі нэафіты, і многія элемэнтарныя для яго рэчы для нас -- адкрыцьцё.
Дубавец: У Натальлі перапіска зь Лявонам Луцкевічам не завязалася, але засталася тая даўняя экскурсія ў памяці і адрас Дзядзькі Лявона ў старым нататніку, напісаны ягонай рукой.
Натальля: “Канечне, цяпер я разумею, што такія былі пагубляныя моманты. Я ў гэтым годзе страціла бацькоў. Раптам, і аднаго і другога ў адзін год. І нават з бацькамі, толькі калі іх ня стала, я зразумела, які я дурань, што не запыталася ў іх у свой час. Як цяпер іх ня стала, я пачынаю думаць і бачу, што і там не дапыталася, і там. Нават у маім сёньняшнім узросьце не хапіла розуму дагаварыць зь людзьмі ўсё да канца -- пра гісторыю сям’і і родных”.
Дубавец: Натальля гадавалася ў беларускай сям’і і самыя пачаткі нацыянальнае сьвядомасьці атрымала ад сваякоў.
Натальля: “Бацька быў зь Віцебскай вобласьці, як маці заўсёды казала, “западнік”. А яна была з-пад Менску, тут ёсьць Рудзенск, а пад Рудзенскам вёска Кабылічы. Адтуль яны родам, мама і сям’я яе. Іх прозьвішча Агейчыкі. Яно там надта пашыранае.
А бацька з Глыбокага, там возера Пліса ёсьць, вось ён адтуль.
Мама памерла першая. І мы зь ім засталіся, і я ўжо стала ў яго пытацца. І мы зь ім яшчэ справіліся скласьці радаслоўную.
Кантакты губляюцца, і я адчуваю вакол сябе пустэчу. Асабліва адчула, як бацькі пайшлі. Як яны былі, празь іх была нейкая сувязь са сваякамі. Я магла празь іх нешта пачуць ці даведацца. А як яны пайшлі, я адчула, што застаюся амаль адна. Таму што мы цяпер усе жывем ня так прывязана да аднаго месца. Мы разьяжджаемся. Вось у мяне пляменьніца паехала вучыцца за мяжу, і я адчуваю, што гэта таксама будзе ўжо “адрэзаны ламоць”.
Бацькі жылі ў Даўгінаве, калі я нарадзілася. Настаўнікамі працавалі ў школе. І калі я пайшла ў школу, іх перавялі, у тым жа раёне ёсьць такая вёска Мацькаўцы. І астатняе жыцьцё яны ўжо там жылі. І я пакуль вучылася ў школе, там жыла. Школа была беларуская, і бацька беларускую мову выкладаў. А маці выкладала матэматыку. Але ўжо апошнія гады мы разумелі, што пойдзем вучыцца ў горад, і што там ужо трэба расейская мова, таму нават ужо нейкія кніжкі падбіралі па-расейску. Трэба было перабудавацца на расейскую схему вучобы.
МІКАЛАЙ АГЕЙЧЫК
У мяне яшчэ быў важны ў маім жыцьці чалавек – мой дзядзька. Брат маёй маці. Ён меў дачыненьне да мастацтва, і многія рэчы разумеў лепш за мяне. І ён скіраваў мяне ў мой шлях. І нават у прафэсію прыдумаў пайсьці ў гэткую. Я б сама не прыдумала, у вёсцы седзячы, што нейкая ёсьць архітэктура. Але ён паглядзеў, што я крышку малюю. Ён разумеў, што мастака зь мяне ня выйдзе, а на архітэктара маіх здольнасьцяў хопіць, і стаў са мной займацца. Ён мне і кніжкі раіў, і размовы мы вадзілі, і ён мяне скіраваў у... Таму што на нейкі момант я ўвогуле на нейкія праблемы... па-беларуску ці па-руску... не зьвяртала нават увагі і не задумвалася пра гэта.
Я думаю, паколькі ён быў мастак, гэткія думкі сярод мастакоў больш высьпявалі нават у тыя часы. Пэўна, што ён сярод людзей такіх быў, таму ў яго да гэтага было большае разуменьне”.
СУСТРАКАЕМСЯ Ў КНІГАХ
Дубавец: Большае разуменьне беларушчыны й той сытуацыі, у якой яна апынулася. Сапраўды, у майстроўскія часы найбольш адкрыта выказваліся мастакі, людзі іншых прафэсіяў ужывалі больш абцякальныя словы. А народ, які пэўне ж разумеў, што адбываецца з мовай, стараўся гнаць ад сябе небясьпечныя думкі. Сярод яркіх асобаў у немастацкіх прафэсіях, якія казалі пра русіфікацыю адкрыта, быў гісторык Мікола Ермаловіч. Ягоныя творы спачатку ў самвыдаце, а потым і ў кніжках чыталіся ўсёй Майстроўняй і складалі неабходны мінімум патрыятычнай самаадукацыі.
Натальля: “Я памятаю, як сталі выходзіць першыя кніжкі Ермаловіча, і я прывозіла дамоў ці проста бацькам расказвала. А яны калісьці адукацыю пачыналі атрымліваць – у Маладэчне была такая вучэльня для настаўнікаў. Маці і бацька там і пазнаёміліся, там і вучыліся абодва. І яны кажуць: ой, Ермаловіч у нас выкладаў, такі быў з дрэнным зрокам чалавек, хадзіў, за сьценку трымаўся. Але ён тады ўжо шмат працаваў, спрабаваў разабрацца, і ў архівы езьдзіў, і яны памятаюць, што ён займаўся навукай нават у той далёкі час.
Для мяне Ермаловіч – гэта быў чалавек, які напісаў кніжку. А для іх гэта абсалютна жывы чалавек зь іх маладосьці. Яны былі маладыя, і ён даволі малады. Маці кажа: ён і за дзеўкамі любіў бегаць, але дрэнна бачыў і, бывае, нейкую дзеўку спрабуе схапіць, а яна высьлізьне, бо ён недабачыць яе”.
СУСТРАКАЕМСЯ Ў ДЗЕЦЯХ
Дубавец: Самая ўдзячная зьява, калі кругі па вадзе распаўсюджваюцца ў часе, калі клопаты і мроі майстроўцаў перадаюцца іх дзецям, і калі ўжо гэтыя дзеці знаходзяць адзін аднога ў жыцьці ня з волі бацькоў і ня зь нейкіх зьнешніх праяваў, а зь нечага невідочнага, можа быць, падабенства па духу. Такіх прыкладаў нямала, і зь іх можна было б скласьці цэлую перадачу. Але вось што дадае ў гэтую скарбонку Натальля Лаўрэцкая:
Натальля: “Нават я стала глядзець ваш сайт, і першую старонку мы зь Мікітам, гэта мой сын, адкрылі, ён кажа: ой, дык гэта ж бацькі Міхася. А там пачынаецца з Волкавых. Я прозьвішча ня ведаю і ня памятаю іх па Майстроўні. Але мой хлапец вучыўся ў 75-й школе, у гэтай архітэктурнай. І вучыўся з хлопчыкам Міхасём. Я яго ведаю як Міхася. Ён і прыходзіць да яго, яны да гэтага часу сябруюць. А тады аказалася, што яго бацькі былі ў Майстроўні. А ён да яго дамоў ходзіць, дык ён бацькоў ведае, я бацькоў ня ведаю.
Калі мы былі ў нейкім адным коле, і не сустрэліся непасрэдна. Прайшоў час -- і дзеці сустрэліся ў нейкай іншай сытуацыі абсалютна. Нешта ў людзей ёсьць такое, што адзін да аднаго хіне нават не на разумовым узроўні, а на нейкім асацыятыўным.
СУСТРАКАЕМСЯ НА ПОМНІКАХ
Мой муж, Лаўрэцкі Генадзь, таксама архітэктар, працуе выкладчыкам і рэстаўрацыяй займаецца. І ён цяпер займаецца менавіта гэтымі помнікамі – Сынковічы і Маламажэйкава. І мы зь ім туды езьдзілі, і я прыехала і стала ўспамінаць тую нашу даўнейшую паездку, калі была зусім іншая царква, канечне, зусім іншы стан у яе быў... Усё выходзіць адно з другога, так проста нічога не здараецца”.
Дубавец: Сёньняшняя праца Натальлі Лаўрэцкай быццам вынікае з колішніх майстроўскіх вандровак і захапленьняў. Яна месьціцца ў Камітэце архітэктуры на плошчы Незалежнасьці ў Менску. Там, дзе напачатку гэтай перадачы і спаткаў, і пазнаў Натальлю Гэнік Лойка.
Натальля: “Наш аддзел называецца аддзел гістарычнай забудовы. У Менску яшчэ ёсьць нейкая колькасьць помнікаў, якія захаваліся, і тут у камітэце гэта нашая частка працы. Калі ёсьць нейкія пытаньні, якія тычацца гістарычнай забудовы, яны да нас трапляюць, і мы тут праекты глядзім і стараемся ўсё ж адсочваць, каб на помніках менш стратаў было. Ня ўсё канечне ўдаецца. Людзі зьвяртаюцца. Нават калі разьмяшчаюць сваю рэкляму зьверху. Ці робяць асобныя ўваходы, нейкая такая ідзе рэканструкцыя. Напрыклад, вось гэты праект – тэрыторыя Трасьцянца, мэмарыяльны комплекс, усё ніяк ня можам прыйсьці да нейкага падыходу...
Робім свае прапановы, каб яшчэ нейкія будынкі ўзяць пад ахову. Калісьці мы шмат работы зрабілі па Віцебску – мы рабілі праект рэгенэрацыі. І празь нейкі час я зрабіла ў майстэрні архітэктара Багласава такі ж аналягічны праект па Менску. Гэта было даўно, можа, які 1992-93 год. Дапоўнілі пералік традыцыйных помнікаў па Менску, які быў знаёмы людзям. Таму што па Менску ўсе раней працавалі зь гістарычным цэнтрам, зь сярэдзінкай вакол плошчы Свабоды. А мы яшчэ дабавілі кавалак, што называлася Новае месца з тэатрам беларускім і вуліцай Карла Маркса, увесь гэты раён. Зрабілі на той час нядрэнную працу. І я, маючы гэты досьвед, так і працую сёньня, карыстаючыся сваімі ведамі і сваёй працай таго часу.
У Менску ж ня так шмат захавалася. Таму кожны будынак дзевятнаццатага ці пачатку дваццатага стагодзьдзя – гэта ўжо аргумэнтацыя, каб яго браць пад ахову. А далей мы ўжо глядзім нават і на пасьляваенны пэрыяд. Гэта архітэктура можа не такая далёкая па часе, але зроблена была архітэктарамі прафэсійна. Каб цяпер і яе ўжо ня страціць. Таму што надта актыўна робяцца рэканструкцыі. Уцяпленьне фасадаў адбываецца.
Калі мы яшчэ ў 1993 годзе зрабілі працу па Менску, то прайшло гадоў зь дзесяць, і тады ўсе гэтыя будынкі трапілі ў пералік гісторыка-культурных каштоўнасьцяў і ўсё-ткі яны прынятыя пад ахову.
У нас ёсьць, вядома, праблемы і страты бываюць. Але калі хоць трошкі можаш дапамагчы, дык дзякуй Богу і на гэтым”.
УСЕ ПЕРАДАЧЫ СЭРЫІ “ГІСТОРЫЯ АДНАГО ЦУДУ”
Сувязь з аўтарам праз dubaviecs@gmail.com.
