Лінкі ўнівэрсальнага доступу

Арыстакратка духу: памяці Ніны Мацяш


Ніна Мацяш. Белаазёрск, 17 сьнежня 2008 г. Апошні здымак
Ніна Мацяш. Белаазёрск, 17 сьнежня 2008 г. Апошні здымак

Новая перадача сэрыі “Дом літаратара”. Эфір 31 студзеня


27 студзеня прайшлі саракавіны па Ніне Мацяш – паэтцы, перакладчыцы, старшыні Берасьцейскага адзяленьня Саюзу беларускіх пісьменьнікаў. Яе памяці прысьвячаецца гутарка “за круглым сталом”, у якой узялі ўдзел крытык і эсэістка Ала Сямёнава, паэтка і перакладчыца Галіна Дубянецкая, паэт Васіль Жуковіч.

Міхась Скобла:
“Да Ніны Мацяш гарнуліся творчыя людзі, бо вакол яе была жывая прастора ўсясьветнай культуры. Ёй дасылалі свае творы пісьменьнікі з усёй Берасьцейшчыны, бо яна рэдагавала адзіны ў рэгіёне літаратурны альманах “Жырандоля”. Яе ведалі ў Кракаве, у Парыжы і Бэрліне – з гэтых культурных сталіцаў Эўропы ў Белаазёрск пошта прыносіла бандэролі з кнігамі – на пераклад. З адыходам Ніны Мацяш шмат што папросту спынілася. Яе сёньня не хапае многім. Што для вас асабіста азначае гэтая страта?”

Ала Сямёнава
Ала Сямёнава:
“Акурат у мінулую нядзелю я езьдзіла ў Белаазёрск на саракавіны па Ніне, завезла ружы, пакланілася сьвежай магілцы на новых гарадзкіх могілках. На мяне асабіста Ніна Мацяш мела вялікі ўплыў, але ня толькі на мяне, але і на нашу літаратуру, на ўсю Беларусь. Ніна Мацяш – чалавек эўрапейскага кшталту, яна з тых абраньнікаў Божых, якія жывуць у рытме гэтага абраньніцтва. Пан Бог даў ёй, здаецца, усе таленты, якія можна даць: паэтка, перакладчыца, мастак – у самым шырокім сэнсе гэтага слова, яна займалася флярыстыкай і пёркаграфіяй (зь пёркаў птушак вырабляла розныя кампазыцыі). Адчуваньне хараства дадзенае ёй было на генным, прыродным узроўні.

У Ніне Мацяш спалучаліся творца, мастак і – чароўная дама, каралева. Калі гаворка заходзіла пра яе, ад многіх я чула – сьвятая. Яна вельмі высокая ў сваім слове, і ў тым, што даецца звыш, і ў тым, што вымаўляецца ўсё жыцьцё. “Аддавайся жыцьцю сьветланосна,” – у гэтых яе словах чар гармоніі, і накрэсьленыя яны не атрамантам, у іх – “сок натхненьня, залаты нэктар белай лілеі”, як заўважыў у свой час Фэдэрыка Гарсія Лорка. Для яе паэзія была – і лёс, і наканаваньне, і выяўленьне духу, сакральная трансфармацыя. І кожны чалавек, які сустракаўся зь Нінай, гэта адчуваў. Духоўную і сяброўскую повязь зь ёю мелі Янка Брыль, Уладзімер Калесьнік, Ніл Гілевіч, Анатоль Вярцінскі, Уладзімер Васілевіч, Алесь Разанаў. Ніна Мацяш умела мысьліць сэнсамі, ісьцінамі”.

Скобла: “Ніна Мацяш пакінула гэты сьвет 19 сьнежня. А яшчэ 17 сьнежня ў Белаазёрскім электрамэханічным каледжы ладзілася літаратурная вечарына, у якой брала ўдзел і паэтка. Спадар Васіль, вы таксама былі ў той дзень зь Нінай Мацяш. Як яна сябе адчувала?”

Васіль Жуковіч
Васіль Жуковіч:
“Ніна была, як заўсёды, дасьціпнай, усьміхалася. Як і ўсе сустрэчы з удзелам Мацяш, і тая вечарына праходзіла цёпла, у вельмі шчырай атмасфэры. Нічога не прадказвала бяды. Ніна доўга чытала вершы і пераклады, дзялілася найбліжэйшымі плянамі. Навучэнцы каледжу, відаць, не маглі паверыць, што яна дасканала валодае некалькімі эўрапейскімі мовамі, і папрасілі паэтку сказаць што-небудзь па-француску. “Et que voulez-vous entendre chers amis?”– запыталася Ніна. (“А што вы хочаце пачуць, мілыя сябры?”) З залі – спачатку разгубленае маўчаньне, а потым – воплескі. Мацяш сваёй духоўнасьцю, сваім інтэлектам, сваёй далікатнасьцю выхавала публіку ў Белаазёрску”.

Скобла: “І праўда, у Белаазёрску любілі паэзію, як ні ў адным другім горадзе Беларусі”.

Жуковіч: “Гэта цалкам заслуга Ніначкі. Доўжылася тая сустрэча ў электрамэханічным каледжы больш за дзьве гадзіны, і хоць бы хто падняўся і выйшаў! Усе былі зачараваныя беларускім словам, беларускай песьняй, а найбольш – прысутнасьцю Ніны Мацяш”.

Скобла: “Калі б спатрэбілася схарактарызаваць вершы Ніны Мацяш вельмі коратка, літаральна двума словамі, я б назваў іх дакладнымі і далікатнымі. Гэта якраз той выпадак, пра які сказана ў Алеся Разанава: “Усе словы дарэчы, усе ўчынкі да месца, усе стрэлы ляцяць у цэль”. А чым вам блізкая паэзія Мацяш, Галіна?”

Галіна Дубянецкая
Галіна Дубянецкая:
“Перш за ўсё сваёй сапраўднасьцю, аўтэнтычнасьцю. Я даўно вылучыла для сябе паэзію Ніны Мацяш, як нешта тое, у што ўслухоўваесься, як нешта неабходнае, як незаменны пажытак для душы. Ну, і таксама вельмі каштоўны досьвед слова. “Я, нібы голачка на вадзе, трымалася на любові,” – у гэтых словах уся Ніна Мацяш”.

Скобла: “Выясьніваўся дзень, і ноч растаць хацела… О, як твая сьляза ў маю сьлязу глядзела!..” Звычайна, чалавек замыкаецца ў сваім болі, у сваіх пакутах. Як жа так сталася, што цягам трыццаці гадоў Ніна Мацяш была духоўным апірышчам для другіх, хоць сама не ўставала зь інваліднага вазка?”

Сямёнава: “Ніна Мацяш – чалавек фэнамэнальнага духу. У сваіх вершах яна гаварыла ня толькі пра свае радасьць ці жаль, яна заўсёды адчувала стан душы ў іншых людзях: “Я голас іх радасьці й скрухі”. У ёй было незвычайнае спалучэньне вялікага таленту і спагадлівасьці да людзей. Кожны яе ліст да мяне пачынаўся: “Дарагая Алечка!” І яна да ўсіх так адносілася. У кожнага, хто яе ведаў, была свая Ніна Мацяш. Ва ўкраінскага філёзафа Рыгора Скаварады ёсьць такое выказваньне: “Любіць чалавецтва прасьцей, чым зрабіць дабро суседу”. Дык вось, Ніна Мацяш умела любіць і чалавецтва, і радзіму, і літаратуру, і – кожнага чалавека. Яна ўмела трымаць вышыню сумоўя, яна ўсіх імкнулася ўзьняць да тае вышыні, на якой існавала сама”.

Скобла: “Вы згадалі Скавараду, і я ўспомніў, што Ніна Мацяш за пераклады з украінскай мовы была ўганараваная Міжнароднай прэміяй Рыгора Скаварады, і да яе ў Белаазёрск уручаць тую прэмію езьдзіў амбасадар Украіны ў Беларусі Ігар Ліхавы… Аднойчы мне давялося быць сьведкам невыпадковага здарэньня. У 1999 годзе здымачная група Беларускага тэлебачаньня прыехала ў Белаазёрск здымаць перадачу пра Ніну Мацяш для праграмы “Тэлебачаньне – школе”. Пакуль рыхтаваліся здымкі, паэтка села на фоне бел-чырвона-белага сьцягу і мяняць фон катэгарычна адмовілася. Так і здымалі, так і ў эфір пайшло. У чым Ніна Мацяш магла пайсьці на кампраміс, а ў чым – не?”

Жуковіч: “Ніна Мацяш – сапраўдная арыстакратка духу, хоць яна і сялянскага паходжаньня. З аднаго боку, Ніначка была выключна далікатнай, а з другога – вельмі прынцыповай. Яна спалучала ў сабе далікатнасьць і максымалізм. Там, дзе было неабходна, яна стаяла да канца. Мяне ўсхваляваў той факт, пра які вы, Міхась, згадалі. У адным інтэрвію ў Ніны Мацяш карэспандэнтка спытала: “Вы прыхільніца сапраўднай беларускай сымболікі – Пагоні і бел-чырвона-белага сьцягу. А як пераканаць нашача чытача ў тым, што гэта – наша, гістарычнае?” І Ніна тлумачыла і пра нацыянальны арнамэнт, і пра сямісотгадовую гісторыю Пагоні. І спакойна дадала: “А цяперашняя сымболіка – гэта сымболіка часовага ўраду”.

Калі Ніна Мацяш узначаліла Берасьцейскае аддзяленьне нашага Саюзу беларускіх пісьменьнікаў, яна сутыкнулася з наступным абуральным фактам. Берасьцейскія ўлады спрабавалі прыватызаваць імя Ўладзімера Калесьніка. Якім чынам? Заснавалі прэмію яго імя, але толькі для сяброў прыўладнага чаргінцоўскага саюзу. І Ніна Мацяш напісала рашучы ліст чыноўніку высокага рангу:

“Старшыні Берасьцейскага абласнога выканаўчага камітэту К. А. Сумару.

27 ліпеня г.г. Берасьцейскім аблвыканкамам было прынятае рашэньне аб усталяваньні літаратурнай прэміі імя У. А. Калесніка. Можна было б толькі з удзячнасьцю парадавацца такой пашанлівым чынам выказанай павазе да гэтага багата ўталентаванага чалавека, які звыш сарака гадоў жыцьця аддаў пэдагагічна-асьветніцкай і выхавальна-культурніцкай ды творчай літаратурнай дзейнасьці на зямлі берасьцейскай. Аднак, пры азнаямленьні з вышэй памянёным дакумэнтам у сукупнасьці з далучанай да яго "Инструкцией о порядке присуждения премии Брестского областного исполнительного комитета имени В. А. Колесника", узнікае шэраг сур’ёзных пытаньняў, на якія хочацца атрымаць адказ.

1. Чаму, згодна з пунктам 7 гэтай інструкцыі, пры вылучэнні літаратурных твораў "учитывается обязательное членство кандидата в Брестском областном отделении общественной организации "Союз писателей Беларуси"?

2. Чаму літаратары, якія складаюць афіцыйна зарэгістраванае Берасьцейскае абласное аддзяленьне Грамадзкага аб’яднаньня "Саюз беларускіх пісьменьнікау" пазбаўленыя права браць удзел у творчым конкурсе?

3. На якой падставе прэфэрэнцыі аддаюцца аддзяленьню СПБ?

Дазвольце нагадаць, што да сьнежня 2005 году абласная пісьменьніцкая арганізацыя была адзінай і менавалася аддзяленьнем Саюзу беларускіх пісьменьнікаў. Паміж сябрамі гэтай арганізацыі ніколі не існавала ніякіх палітычных спрэчак альбо прынцыповых разыходжаньняў у пытаньнях творчасьці, што выключала падставы для самараспадзелу. Раскалолі нас па нейчым злым намысьле, па-жывому, гвалтоўна, не параіўшыся з намі, наогул, не цікавячыся нашай думкай. Гэта маральна?

Мы, сябры абласнога аддзяленьня Саюзу беларускіх пісьменьнікаў, ганарымся, што ў свой час мелі такога Настаўніка, Кіраўніка і Сябра, як Уладзімір Калесьнік. I мы рашуча пратэстуем, каб яго слыннае імя, якое магло б і павінна было стаць сымбалем адзінства і згоды ў грамадзтве, па нейчай неабачлівасьці ці злой волі скарыстоўвалася дзеля пашырэньня і паглыбленьня расколіны між дзьвюма творчымі асяродкамі ды ва ўсёй грамадзе берасьцейскай інтэлігенцыі.

З павагай – Ніна Мацяш, старшыня Берасьцейскага аддзяленьня ГА "Саюз беларускіх пісьменьнікаў". 12 верасьня 2007 году”.

І ліст Мацяш падзейнічаў, яна дасягнула перамогі! Берасьцейскіх пісьменьнікаў тамтэйшая ўлада перастала дзяліць на сваіх і чужых. І сёньня Літаратурная прэмія імя Ўладзімера Калесьніка працуе на ўсю беларускую літаратуру, на сапраўдныя таленты”.

Скобла: “Давайце пагаворым пра перакладчыцкі плён Ніны Мацяш. Яна перакладала многа, і перакладала гучныя імёны – Сэнт-Экзюпэры, Віславу Шымборску, паэтаў францускай Плеяды. Ці не засланялі пераклады ўласную творчасьць паэткі?”

Дубянецкая: “Тое, што характэрнае для арыгінальнай паэзіі Ніны Мацяш, тое характэрнае і для яе перакладаў. Чым адметная паэзія Мацяш, тым адметныя і яе пераклады. Усё гэта ішло ў адзінай плыні творчасьці. Хацелася б зьвярнуць увагу на мову Мацяш, яна вельмі адметная. Паэтка ўмела так павярнуць слова, так перайначыць ягонае звыклае гучаньне, што яно грала, гучала па-новаму, кранала. Напрыклад: “Над квецівам сьнегу – белай сьняжніцаю вішня”. Тое самае – і ў перакладах. Вось як сама Ніна Мацяш кажа пра гэта ў прадмове да зборніка сваіх перакладаў “Багаславі сустэчу мне”:

“Паэты Плеяды, адраджаючы ў 16 стагодзьдзі францускую мову, мелі гэткія аргумэнты: наша мова бедная, бо продкі вызнавалі прынцып – больш добра дзеяць, чым добра гаманіць. Але яна не настолькі прымітыўная, каб на ёй нельга было выкласьці самыя размаітыя ідэі і пачуцьці, раз на францускую мову мажліва перакладаць іншамоўныя творы. Каб нашыя вучоныя і паэты стараліся карыстацца роднай мовай, яна таксама пабагацела б. А спраўдзіць гэта магчыма і шырэй выкарыстоўваючы тое, што ёсьць, і ўводзячы дыялектызмы, і аднаўляючы забытыя словы, і на грунце старых прыдумляючы новыя”.

Вось усё гэта рабіла і Ніна Мацяш. Слова ў слова. Я рэдагавала яе пераклад паэмы “Вясна” бэльгійскага паэта Франсуа Жакмэна, калі ён друкаваўся ў часопісе “Крыніца”. Вось толькі некалькі выпісак адтуль: “Напачатку кожнай вясны я забываюся імя кізілу: ягонае квецьце застае мяне зьнечаку”, “нібы гімн, складзены ўпохват”, “калісьці я прысягну быць нястомным яго перайманцам”, “з таго часу ён не прамінае спавяшчаць пра маю ерась”.

Скобла: “Зь якіх моваў перакладала Ніна Мацяш?”

Жуковіч: “З францускай, зь нямецкай, з польскай, з украінскай – іх яна ведала дасканала. Я хацеў бы дадаць, што яе перакладчыцкая дзейнасьць спрыяла арыгінальнай творчасьці. Таму што Ніна мела перад сабой шэдэўры эўрапейскай літаратуры і – не магла сягаць ніжэй, яна трымала планку ўласнай творчасьці вельмі высока. А тое, што яна перакладала вельмі шмат і добра, спрыяла яе вядомасьці за мяжой. Я нядаўна атрымаў ліст ад украінскага паэта Пятра Маха, ён піша: “Больш за трыццаць гадоў Ніна Мацяш яднала нас – паэтаў Берасьцейшчыны і Валыні. Гэтак рана адышоўшы ў лепшы сьвет, яна пакінула нам сваю веру ў росквіт-адраджэньне Беларусі і Ўкраіны. Яна была, ёсьць і назаўсёды застанецца расквітнелай галінкай Божага дрэва Жыцьця, Любові і Паэзіі”.

Скобла: “Нярэдка здараецца, што прызнаньне да пісьменьніка прыходзіць спозьнена, пасьля ягонай сьмерці. “І як знайшоў я сябра ў пакаленьні, так чытача знайду ў нашчадках я”, – пісаў Яўген Баратынскі. Ці быў свой чытацкі асяродак у Ніны Мацяш?”

Сямёнава: “Безумоўна, быў. Але рэч у тым, што многія мастацкія зьявы сёньня ў Беларусі штучна замоўчваюцца і памяншаюцца. Вось я гляджу на зборнік “Хвіля” Віславы Шымборскай у перакладзе Ніны Мацяш, наклад – 490 асобнікаў. Сябрам і знаёмым! Наклад зборніка францускіх паэтаў “Багаславі сустрэчу мне” ўвогуле не пазначаны, кніга выдадзеная ў Берасьці з дапамогай добрых людзей. Але, нягледзячы на ўсё гэта, чытачоў і зычліўцаў у Ніны было нямала. Памятаю, тэлефаную ёй, а яна кажа: “Толькі што ад мяне пайшлі школьнікі”. Яна прыцягвала людзей, вакол яе дзеіла поле нейкага прыцягненьня. І я зноў паўтару – сёньня ў нас прастора беларускай літаратуры штучна завужаецца. Як у свой час у Беларусі доўга замоўчвалі Натальлю Арсеньневу. Дарэчы, яны зь Нінай Мацяш нарадзіліся ў адзін дзень – 20 верасьня. І ў гэтым мне таксама бачыцца знак вечнасьці.

Кніга выбраных твораў Ніны Мацяш “Паміж усьмешкай і сьлязой” выходзіла даўно, ажно ў 1993 годзе. Безумоўна, насьпела патрэба выдаць добрым накладам яе трохтомавік (як мінімум): паэзію, пераклады, эпісталярную спадчыну і эстэтычную прозу. Апошні жанр у яе – на ўзроўні Барыса Пастарнака ды Іосіфа Бродзкага”.

Скобла: “Памятаецца, як гадоў восем таму прозьвішча Ніны Мацяш было выкрасьленае са сьпісу на атрыманьне Дзяржаўнай прэміі Беларусі. Як рэагавала на гэта паэтка?”

Сямёнава: “Яна мне неаднойчы пісала, што знакі дзяржаўнай увагі, афіцыйнае прызнаньне яе асабіста не цікавяць. А вось з думкай пэўных людзей яна лічылася”.

Жуковіч: “Наколькі мне вядома, Ніна не хацела атрымліваць Дзяржаўную прэмію. Яна была неабыякавая да таго, з чыіх рук атрымае гэтую прэмію. Для яе гэта было вельмі істотным. Вось і ўсё. Паўтаруся: гэтае нежаданьне ішло ад яе пратэсту, ад яе нязгоды з той антыбеларускай палітыкай, якая чыніцца і заахвочваецца ў Беларусі вярхоўнай уладай”.

Скобла: “Белаазёрск, дзе жыла Ніна Мацяш, – самы малады горад Беларусі, там жыве шмат прыежджых. Ці разумелі яе ў Белаазёрску, ці ўсьведамлялі, які творца жыве на вуліцы Леніна, у доме 48а, у кватэры 94?”

Жуковіч: “Безумоўна, разумелі. Белаазёрцы ўвесь час былі побач зь Нінай. У яе столькі паэтычных прысьвячэньняў! Згадаю тут белаазёрскую настаўніцу Галіну Скарыну, бібліятэкарку Тамару Кузьняцову, выкладчыцаў электрамэханічнага каледжа Галіну Пыж’янаву і Марыю Барычэўскую, якія заўсёды дапамагалі і спрыялі Ніне. І такіх імёнаў можна называць шмат. Мацяш вельмі шанавала сваіх землякоў. І людзі не маглі не шанаваць яе. Я ўжо згадваў, што Ніна Мацяш выхавала ў Белаазёрску ў многіх людзях літаратурны густ, пры ёй была іншая культура зносінаў”.

Сямёнава: “Вельмі хацелася б, каб у яе кватэры быў заснаваны літаратурны музэй Берасьцейшчыны, музэй Ніны Мацяш. Я хачу вярнуцца да яе раптоўнага адыходу: яшчэ 17 сьнежня – літаратурны выступ, а 19 студзеня – адыход”. Відаць, нездарма адбылося тое, пра што гаварыў Авідый: “Я хачу, каб сьмерць засьпела мяне за працай”.

Скобла: “Памятаю, мы гаварылі зь Янкам Брылём пра беларускіх паэтак – пра Натальлю Арсеньневу, Ларысу Геніюш і Ніну Мацяш. І на першае месца Іван Антонавіч паставіў у гэтым ужо клясычным шэрагу менавіта Мацяш. Прычым катэгарычна. Літаратура – ня бег навыперадкі, і парадкавыя нумары тут не да месца. І ўсё ж, якімі вам бачацца месца і роля Ніны Мацяш у беларускай літаратуры?”

Жуковіч: “Ніна Мацяш мне бачыцца ў кагорце, у сузор’і такіх постацяў, як Цётка, Максім Багдановіч, Ларыса Геніюш, Натальля Арсеньнева”.

Дубянецкая: “Зорка-белаазёрка” – сказаў пра Ніну Мацяш Анатоль Вярцінскі. І яна насамрэч – зорка. Некалі над Бэтлеемам зазьзяла зорка на ўвесь сьвет. І над Белаазёрскам можа засьвяціць зорка на ўвесь сьвет. Памятаю, калі мы працавалі зь Нінай над Франсуа Жакмэнам, я прысьвяціла ёй радкі: “Верасень. Абрус мільёнасьвечны. / Ніна ў сукні зорнага сяйва. / Ёй да ручак прыпадаюць гжэчных / прынцы – Антуан ды Франсуа”.

Сямёнава: “Ніна Мацяш – Эўфрасіньня нашых дзён, я б так сказала. Янка Брыль меў права на такую катэгарычнасьць, гаворачы пра Геніюш, Арсеньневу і Мацяш. Кожная зь іх у вечнасьці зойме сваё пашанотнае месца. Усе яны па-свойму пакутніцы, усе – з высокім талентам. Хоць, калі меркаваць па тым, што кожнай удалося зьдзейсьніць, то Ніне Мацяш, мне здаецца, удалося рэалізаваць свой талент найпаўней”.

  • 16x9 Image

    Міхась Скобла

    Міхась Скобла нарадзіўся ў 1966 годзе на Гарадзеншчыне. Скончыў філфак БДУ, працаваў у Міністэрстве культуры і друку, у рэдакцыі часопіса «Роднае слова», у выдавецтве «Беларускі кнігазбор». Сябра СБП і БАЖ.

Ігар Лосік Кацярына Андрэева Ірына Слаўнікава Марына Золатава Андрэй Кузьнечык
XS
SM
MD
LG