Ці паўторыць Лукашэнка лёс Гарбачова?

Чаму Аляксандар Лукашэнка сёлета загаварыў пра лібэралізацыю грамадзкага і эканамічнага жыцьця? Зь якіх матываў, дзякуючы якім зьнешнім чыньнікам беларускія ўлады пайшлі на некаторыя лібэральныя крокі ў палітыцы ды эканоміцы? Ці не прывядуць гэтыя крокі да падрыву цяперашняй палітычнай сыстэмы, ці не паўторыць сёньняшняя беларуская ўлада шлях гарбачоўскай перабудовы? У перадачы “Экспэртыза Свабоды. Вынікі году” гэтыя тэмы абмяркоўваюць палітоляг Віталь Сіліцкі і рэдактар аналітычнага бюлетэню “Беларускі тыдзень” Аляксандар Класкоўскі.

Цыганкоў: “Сёлета ў лексыконе прадстаўнікоў беларускай улады зьявілася новае, раней ня вельмі часта ўжыванае слова — “лібэралізацыя”. У нашай перадачы мы паспрабуем разгледзець два аспэкты гэтай зьявы — палітычны і эканамічны. Калі казаць пра палітычную лібэралізацыю, то назіральнікі найперш адзначаюць некалькі фактаў — гэта вызваленьне Аляксандра Казуліна ды іншых палітвязьняў, рэгістрацыя руху “За свабоду”, вяртаньне ў сыстэму “Белсаюздруку” газэтаў “Народная воля” і “Наша Ніва”.

Зь іншага боку, варта адзначыць, што працягваліся палітычныя працэсы, улада зусім не лібэральна абыходзіцца з моладзевымі актывістамі і традыцыйным спосабам правяла парлямэнцкія выбары. Ці можна казаць, што ў выніку году адбылася хоць у нейкай ступені лібэралізацыя грамадзкага і палітычнага жыцьця? Якія матывы стаялі за такімі крокамі ўладаў?“


Класкоўскі: “Само гэтае вызначэньне — “лібэралізацыя” — залішне гучнае. Аднак трэба адзначыць, што ўлада пераступіла церазь сябе і авалодала гэтым лексыконам. Доўгі час такія словы выклікалі ў беларускай улады ступар. Цяпер гэтая рыторыка гучыць звыкла з вуснаў беларускага кіраўніцтва.

Хаця насамрэч можна казаць толькі пра дробныя саступкі патрабаваньням Захаду, якія ня носяць сыстэмнага характару і не зьмяняюць сутнасьці палітычнай сыстэмы. Яны выкліканы выключна вонкавымі чыньнікамі, бо ўлада не перарабілася і нідзе не падзеліся яе хапальныя інстынкты. Іншая рэч, што ўлада прагматычная і разумее, калі можна даваць волю рукам, а калі трэба трошкі сябе стрымаць. Зараз якраз такі пэрыяд.

Вядома, гэты новы курс пачаўся пасьля таго, як Расея пачала пераводзіць эканамічныя дачыненьні зь Беларусьсю на рынкавую аснову. Пасьля гэтага беларуская ўлада пачала шукаць сабе апірышча на Захадзе, рыхтаваць эўрапейскі тыл, каб зручней процістаяць расейскай экспансіі.

З аднаго боку, саступкі сапраўды дробныя і несыстэмныя. Але варта паспрачацца з тымі максымалістамі, якія кажуць, што гэта толькі пыл у вочы, што такім чынам рэжым толькі легітымізуе сябе. Але і гарбачоўская перабудова была задумана як паляпшэньне камуністычнай сыстэмы — але мы ведаем, што атрымалася ў выніку.

Я думаю, што можна кідаць камяні ў гарод Захаду. Але ў палітыцы рэдка спалучаюцца прагматызм і маральнасьць. І паколькі іншыя падыходы не апраўдаліся, Эўропа вырашыла ўжыць гэты — стаўку на паступовую эрозію сыстэмы“.

Цыганкоў: “Якімі далейшымі крокамі беларуская ўлада можа працягваць гэтую лінію на „лібэралізацыю“? Некаторыя самыя гучныя піярныя хады (вызваленьне Казуліна) былі аднаразовымі і ўжо вычарпалі сябе. Што Менску рабіць далей, каб адначасова гэтыя крокі не мянялі сыстэму ў прынцыпе?”



Сіліцкі: “2008-ы — гэта першы год, калі мы дакладна можам сказаць, што Беларусь выходзіць з гэтага году менш дэпрэсіўнай краінай, чым яна ў яго ўвайшла. Па-другое, сапраўды, усе саступкі, на якія пайшоў рэжым, пакуль не інстытуцыйныя, і гэта ўсё можна вярнуць вельмі лёгка. Але ж мы бачым адыход ад нейкіх рэпрэсіўных практык фактычна па ўсіх кірунках. Гэта і мэдыі, і паслабленьні для грамадзкага сэктару (нягледзячы на тое, што рэпрэсіі толькі аслабіліся, але не спыніліся), і эканоміка, і замежныя дачыненьні.

Па-другое, сапраўды, лібэралізацыя была найперш выклікана замежнымі чыньнікамі, але тут я мог бы паспрачацца, бо лічу, што канфлікт з Расеяй быў не адзіным чыньнікам. Тут адбылася акумуляцыя шмат якіх тэндэнцыяў — пашырэньне спажывецкага грамадзтва, сусьветны фінансавы крызіс, якому старымі падыходамі не дасі рады, і вайна ў Грузіі.

Лукашэнка пасьля асэтынскага канфлікту зразумеў, што Расея яго рана ці позна зьесьць. Беларускія ўлады ўвогуле зразумелі, што ў доўгатэрміновым пляне іхняе знаходжаньне ля ўлады, іхні жыцьцёвы шлях ня скончыцца дзе-небудзь у Гаазе, калі яны будуць наладжваць адносіны з Захадам. Гэта толькі мая гіпотэза. Бо мы ня ведаем, што адбылося ў жніўні паміж Лукашэнкам і Масквой. Мы ведаем, што там адбылася размова на падвышаных танах. Магчыма, там было атрымана новае пачуцьцё небясьпекі, якое істотна зьмяніла матывацыю беларускай улады“.

Цыганкоў: “Чаму тады ўлады ня робяць нейкіх істотных крокаў па лібэралізацыі? Чаму не адмяняюць рэпрэсіўныя законы, паводле якіх можна пасадзіць за незарэгістраваную арганізацыю?”

Сіліцкі: “Тут узгадалі перабудову, і там за антысавецкую дзейнасьць, каго трэба, саджалі нават у 1989 годзе. Эрозія такіх рэжымаў адбываецца так, што спачатку мяняюцца практыкі, а толькі потым законы і інстытуцыі. Так што гэта проста лёгіка працэсу. Ён зваротны, доўгі, але ягоная лёгіка ня ў тым, што дзяржава дае свабоды як міласьціну. Лёгіка ў тым, што грамадзтва выкарыстоўвае тыя пралазы, якія дае ўлада з такім разьлікам, што „давайце адчынім маленькія форткі, каб было прыгожа, але каб нам гэта нічога не каштавала“. І вось грамадзтва пачынае ўлазіць у гэтыя пралазы і само для сябе пашыраць ступень свабоды — тады адбываецца лібэралізацыя. Вось зараз прастора для такіх сапраўдных перамен у Беларусі пачынае стварацца”.

Цыганкоў: “Калі палітычныя перамены былі выкліканыя пераважна зьнешнімі прычынамі, то ў эканамічнай сфэры ўлада сама выяўляе пэўную ініцыятыву, і пэўныя дзеяньні, асабліва ў апошнія тыдні, сапраўды можна называць дастаткова лібэральнымі. Чаму ўлада ідзе на гэта? Ці гэта проста рэфлекторная рэакцыя на сусьветны крызіс, ці ўлады ўзялі стратэгічны курс на больш рынкавую эканоміку?”



Класкоўскі: “Тут, я лічу, можна казаць пра пэўную стратэгію, хай сабе і вельмі непасьлядоўную, калі “хвост адсякаецца” за некалькі разоў. Разам з тым тут ужо і робяцца крокі такога сыстэмнага, інстытуцыйнага характару — пачынаючы ад скасаваньня “залатой акцыі”, канчаючы спрашчэньнямі рэгістрацыі бізнэсу і гэтак далей. Гэта ўжо прынята на ўзроўні заканадаўчых актаў, і таму тут можна казаць пра пэўную сыстэму.

І ня толькі гэта наўпрост зьвязана зь фінансавым крызісам, бо, напрыклад, задача выйсьці ў трыццатку найлепшых краінаў сьвету паводле бізнэс-клімату была пастаўленая яшчэ раней. Тут таксама спрацавала зьмяншэньне расейскага энэргетычнага гранту і ўвогуле вычарпанасьць старой адміністрацыйнай мадэлі эканомікі. Дарэчы, лічу, што ў нашых развагах паміж мной і спадаром Сіліцкім няма вялікай супярэчнасьці. Ён кажа, што ня толькі расейскі чыньнік паўплываў, але і іншыя, такія, як спажывецкае грамадзтва. Але ў нашых умовах шмат што зноў жа завязана на Расею. Бо — як было ўскормленае гэта спажывецкае грамадзтва? За кошт расейскай энэргетычнай дурніцы.

Што да гэтага “лібэральнага” трэнду ў эканоміцы, то, вядома ж, ён непасьлядоўны. Выклікае нават асацыяцыі з бальшавіцкім нэпам — маўляў, дамо буржуям нарасьціць тлушч, а там пабачым. Разам з тым я мяркую, што да кіраўніцтва пакрысе даходзіць асэнсаваньне таго, што дурніцы больш ня будзе.

Вядома, для ўлады ідэальны варыянт — гэта зладзіць такую “аўтарытарную мадэрнізацыю”, як у Кітаі. Але, па-першае, і ў кітайцаў яшчэ наперадзе шмат праблемаў, па-другое — для адносна невялікай эўрапейскай краіны, да якой адпаведна аб’яднаная Эўропа вылучае свае патрабаваньні, кітайскі варыянт паўтарыць вельмі праблематычна. Таму — не аўтаматычна, пакрысе, але зьмены ў эканамічным базісе пацягнуць за сабой зьмены ў грамадзка-палітычным кантэксьце“

Цыганкоў: “Ці ўдасца ўладзе прайсьці паміж Сцылай і Харыбдай — захаваць палітычную сыстэму і правесьці пэўныя эканамічныя зьмены? Наколькі яны могуць быць глыбокімі? Кіраўніцтва Беларусі неаднаразова сьцьвярджала, што застанецца сацыяльная дзяржава, што прыватызацыі галоўных прадпрыемстваў ня будзе. Дзе мяжа рэформаў, што зьбіраецца будаваць у эканоміцы Лукашэнка?”


Сіліцкі: “Пэўная эканамічная лібэралізацыя сапраўды адбылася, гэта прызналі ўжо і міжнародныя структуры. Але Беларусь была настолькі рэпрэсіўнай эканомікай, што паўзьці можна было толькі ўгару, што мы і робім.

Мы тут параўноўваем з гарбачоўскай перабудовай. Але лукашэнкаўская сыстэма ня мае ідэалёгіі, таму расчараваньне грамадзтва ў афіцыйнай рэлігіі не вядзе да аўтаматычнага распаду сыстэмы, як гэта было ў СССР. Адбываецца пэўная эрозія сэнсаў, грамадзтву шлюцца цалкам іншыя сыгналы, — але гэта не вядзе да магутных палітычных наступстваў. Таму ў Лукашэнкі поле для манэўру нашмат большае, чым у савецкіх кіраўнікоў.

Зараз робіцца спроба стварыць пэўны эканамічны сэктар, дзе будуць лібэральныя ўмовы, які будзе зарабляць грошы і карміць усю астатнюю эканоміку. Вось вам і межы таго, да чаго можа дайсьці рэфармаваньне сыстэмы. Будзе будавацца гібрыд, у якім будзе спалучаная лёгіка аўтарытарнай дзяржаўна-каманднай мадэлі старога лукашызму і пэўны элемэнт свабоднай рынкавай эканомікі. Але гэтыя дзьве лёгікі прыйдуць у супярэчнасьць паміж сабой проста “паводле падручніка”. Адзін сэктар ствараецца як “кабанчык”, каб карміць другі.

Але нават гэты гібрыд — станоўчы крок, бо зьяўляецца глеба і прастора ўмоваў, у якіх палітычная і сацыяльная канкурэнцыя паміж рознымі групоўкамі і інтарэсамі проста непазьбежная. І для ўтрыманьня сытуацыі, для функцыянаваньня ўлады ёй давядзецца ісьці на кампрамісы і перамовы з усё большым шэрагам групаў і інтарэсаў“.