«Баста!» або «Ганьба!»? Ці гаворыць абураны «недармаед» па-беларуску

Бабруйск, 12 сакавіка

Ці жыве беларуская мова на вуліцах беларускіх гарадоў? Камунікацыйныя тэхналёгіі дазволілі кожнаму пабачыць рэальную моўную сытуацыю на вуліцах Берасьця, Гомля, Горадні, Рагачова... Падчас «Маршаў недармаедаў» людзі выказваліся перад відэакамэрай Свабоды на той мове, на якой лічылі патрэбным.

У 1990 годзе мовазнаўцы-фанэтысты з Акадэміі навук склалі хрэстаматыю «Вусная беларуская мова» з запісаў 1970–80-х гадоў, сабраных або ў розных сельскіх мясцовасьцях, або ад людзей, якія паходзяць зь вёскі. А цяпер маем відэахрэстаматыю мовы беларускай гарадзкой вуліцы ўзору 2017 году, эмацыйнай і таму шчырай. Пераканаймася, што ўсюды беларуская мова жыве, прычым у вуснах так званых звычайных людзей, а ня толькі грамадзкіх і палітычных актывістаў. (Дыялектнае маўленьне, нават насычанае ў той ці іншай ступені лексычнымі русізмамі, а таксама так званая «трасянка» — гэта ўсё формы бытаваньня жывое беларускае мовы.)

Больш дэталёва — пра сюжэты з Бабруйску, Маладэчна й Пінску. Гарады з гледзішча моўнай гісторыі розныя. Бабруйск быў і ў міжваеннай БССР, два астатнія — былая Заходняя Беларусь, але Маладэчна — гэта віленска-менская аснова літаратурнае мовы, а Пінск — нефармальная сталіца Беларускага Палесься — знаходзіцца на абшары заходнепалескіх гаворак.

Пінск

У Пінску людзі на мікрафон Свабоды выгаворваліся або расейскаю моваю (такіх была папраўдзе бальшыня), або беларускаю, з блізкім да літаратурнага стандарту вымаўленьнем:

Голыя, босыя скора будзем хадзіць і з торбай пайдзём па сьвету!

Жыхары Пінску выказваюць салідарнасьць з адважным блогерам Максімам Філіповічам, якога спрабавалі схапіць людзі ў цывільным:

Хадзем, хлопчык, да мяне ў маю хату, я цябе ня дам у абіду!

І калі журналіст Свабоды Валер Каліноўскі прапанаваў іншай спадарыні зьвярнуцца праз жывы эфір да Аляксандра Лукашэнкі, яна палічыла дарэчным прамовіць да яго па-беларуску:

— Аляксандар Рыгоравіч! Я ня знаю, шо яму сказаць...

— Параду яму зрабіце!

— Шо яму, яку параду? Прыслухацца да людзей проста, дэкрэт адмяніць. Адзін, другі, які проціў людзей. Працы няма, а дэкрэт працуе. Такога нідзе няма.

Вось жа ня ўсе «звычайныя» людзі пераключыліся на расейскую ў камунікацыі з уладаю. Эпізод як бы намякае, што ўладная моўная палітыка апошніх дзесяцігодзьдзяў ішла не туды.

Што ж да мясцовай палескай гаворкі, то яна прабівалася хіба акцэнтам праз расейскую мову людзей, якія выгаворваліся перад мікрафонам. А гэты чалавек перайшоў на дыялектную мову, цытуючы нейкіх сваіх ляяльных да ўлады суседзяў:

«Пэнсію носять? Носять! Шо тобі трэба!» Во такой у нас есьць ешчо канцінгент людзей!

Маладэчна

Найбольш беларуская — мова абуранай вуліцы ў Маладэчне. Ня дзіва. Паводле нават афіцыйнага перапісу, роднаю моваю тут прызнаюць беларускую 69% жыхароў; прызналіся, што гавораць дома па-беларуску, 29,2%. Сярод іх ня толькі «яшчэ тыя» міжваенныя дзяды — такіх фізычна гэтулькі не набярэцца — але і эканамічна актыўнае насельніцтва, сем’і зь дзецьмі. На вуліцы беларуская моўная прысутнасьць відавочная:

Пенсія ў мяне малáя, хаця сорак гадоў у мяне стажу... дзвесьце шэсьцьдзясят на цяперашнія грошы...

То старэйшыя людзі. Але гавораць па-беларуску і маладыя:

...А мы вяртаемся ў каменнае стагодзьдзе: бяром кірку, бярэм палку і пачнем зямлю абрабляць...

Цікава, а якія моўныя паводзіны ўлады ў такім рэальна беларускамоўным горадзе? (Дарэчы, ніводнай школы па-беларуску ў Маладэчне няма.) Да народу выходзіць кіраўнік гэтай самай улады. Мясцовы праваабаронца Эдуард Баланчук прадстаўляе яго ветліва і па-беларуску:

Я запрашаю Аляксандра Дзьмітрыевіча прыйсьці сюды к людзям. Ён слова стрымаў. Калі ласка, слова старшыні райвыканкама Яхнаўцу Аляксандру Дзьмітрыевічу.

Чыноўнік пачынае, таксама ветліва:

Во-первых, я хочу вас всех предупредить, что митинг является несанкционированным... Я хочу предупредить вас, всех, участвующих в данном митинге, об административном наказании.

Што ж, зьмест і моўная форма выступу чыноўніка адпавядаюць адно аднаму. Народ сустракае яго адпаведным беларускім воклічам ГАНЬБА!

Дарэчы, Ганьба! — вельмі папулярны і часта стыхійны спокліч гарадзкога пратэсту ў розных кутках Беларусі. Паслухайма, як весела ён гучыць у, здавалася б, зрусыфікаваным Бабруйску:

БАБРУЙСК І СПОКЛІЧЫ

У Бабруйску прыдумалі яшчэ свой мясцовы спокліч — БАБРЫ НЕ РАБЫ (гучыць аднолькава на дзьвюх мовах).

Аднак найбольш пашыраным сярод лёзунгаў, якія народ, у тым ліку і мітынгоўцы-нэафіты, падхоплівае ўсюды, застаецца ЖЫВЕ БЕЛАРУСЬ! — ЖЫВЕ! А сытуацыйны спокліч з наіўнай рыфмай «Нет дзекрэту номер тры — Лукашэнка, ухадзі!» пасьля «замарозкі» таго дэкрэту нікуды не падзеўся, але нечакана страціў сваю першую частку.

Спроба ўкараніць у пратэставую грамаду спокліч-брэнд БАСТА!, як мне здалося, пакуль што ня надта пайшла. Калі нехта выгукнуў Баста! у Пінску, то ня ўсе людзі зразумелі, што гэта; некаторыя скандавалі «Банда! Банда!»:

Слова basta італьянскага паходжаньня, яго як вокліч-выклічнік успрынялі многія заходнія мовы, польская, а таксама расейская, дзе ад яго ўтварыўся і дзеяслоў забастовать. Але ў беларускай мове слова баста асабліва не прыжылося і ўспрымаецца чужым, нязвыклым, расейска-кніжным. Не было яго ў мове клясычнай Нашай Нівы, у мове Купалы... Не бытуе ані у нашых дыялектах, ані у гарадзкім прастамоўі.

Клясычны слоўнік С. Некрашэвіча і М. Байкова (Менск, 1928) перакладае расейскі выклічнік баста на беларускую як годзе, досыць, даволі. Думаю, слоўка ГОДЗЕ! у якасьці споклічу было б нічым ня горшае. (Дый калі гучаць выразна беларускія сьлёганы, зялёным чалавечкам няўтульна, шэрсьць на іх гарыць.)

Хто такія «мы»

Важнай і цікавай тэмай назіраньня жывой гарадзкой мовы ёсьць ідэнтычнасьць людзей, якая ў мове праяўляецца. Вось жа паняцьце «мы» для іх выяўляецца ў слове «беларусы»:

Этот налог, этот декрет это просто унижение для каждого беларуса, я, во всяком случае, говорю о себе.

Гэта Пінск. І свая краіна — гэта Беларусь, а не «саюзнае гасударствіе» ці нешта падобнае. Гаворыць пінчанка:

Хватит, мы рабы. Нам нечего больше бояться. Хочу просто жить в своей прекрасной стране любимой.

Вядома, на моўныя паводзіны суразмоўцаў уплывае мова журналіста, які да іх зьвяртаецца. Бо мова, акрамя іншых, мае так званую фатычную функцыю — завязаньня кантакту. У грамадзтвах з складанаю моўнаю сытуацыяй (а ў нас складаная) выбар мовы першага кантакту ўплывае на наступную камунікацыю. Калі апытальнік загаворвае па-расейску, нават беларускамоўны ў жыцьці чалавек часта падсьвядома да гэтага адаптуецца. Гэта тычыцца і перапісаў, і сацыялёгіі. Калі ж апытальнік пачынае гутарку па-беларуску, тады чалавек, для якога беларуская мва свая або прынамсі не чужая, раскрываецца. І нават для пераважна расейскамоўнага няма ніякай праблемы паразумецца зь беларускамоўным:

— Вы прыйшлі па чыйму закліку і для чаго?

— Па закліку совести я пришёл.

Суразмоўца лёгка ўстаўляе ў сваю мову слова заклік. Дарэчы, у трансьляцыях Радыё Свабода з акцыяў абураных і ў названых трох гарадах, і ў іншых ані разу я не пачуў варожага стаўленьня людзей да беларускае мовы выступоўцаў ці журналістаў. Наадварот, людзі яе падхопліваюць.

Наапошку цікавыя мовазнаўчыя назіраньні з Бабруйску. Беларуская мова падчас акцыі ў горадзе на Бярэзіне гучала як належыць. І ад колішняй работніцы заводу трактарных дэталяў, якая там выкрывала карупцыю і таму была выгнаная:

Драздуны ў нас вельмі бедныя, бо яны з маёй пенсіі ўсё вышчытваюць гэтыя грошы. Хай ім будзе на лекі!

І ад чалавека з Глуску, які не схіліўся пад ударамі лёсу і дзяржавы:

Я трактарыстам, шафёрам адгараваў, і ён мне шчэ тры гады накінуў пенсіённага ўзросту. Мы і так не дажываем, а што далей будзе?

Сярод мітынговых жарсьцяў я нечакана пачуў прыклад зьберажэньня беларускіх рысаў у запазычаным слове. Наша мова традыцыйна ня любіць афармляць лацінізмы заканчэньнем -ій/-ый, таму нездарма мы цяпер ізноў кажам сцэнар і камэнтар, я нават праграму пра гэта на Свабодзе рыхтаваў. А гэтая спадарыня проста паводле згаданага вышэй слоўніка Некрашэвіча і Байкова ужывае форму жаночага роду санаторыя (у іх яшчэ быў варыянт здароўніца):

Калхозы прадаюць Расіі. Я пенсіянер, я не магу ў тую санаторыю праехаць: расіяне занялі ўсе санаторыі!

І чыстую ж праўду кажа спадарыня ў Бабруйску. Пакуль людзі выказваюць свой боль па-беларуску, ніхто іхны пратэст не паверне супраць Беларусі.