Невялікая вёска Гдзень, ці, дакладней, тая частка, што ад яе засталася, прытулілася на самым поўдні Брагінскага раёну, побач з украінскай мяжой. Адсюль да Чарнобыльскай АЭС напрасткі — усяго 23 кілямэтры. У вёсцы жывуць цяпер 94 чалавекі, у тым ліку 24 дзяцей і падлеткаў.
Пасьля Чарнобыля Гдзень адсялялі двойчы. Спачатку людзей вывозілі таму, што вёска ўвайшла ў так званую «цыркульную» 30-кілямэтровую зону вакол ЧАЭС. На тое было распараджэньне Савету Міністраў БССР № 481-рс ад 20 траўня 1986 году.
Потым улады вырашылі, што жыць тут можна — і праз пару месяцаў сталі вяртаць вяскоўцаў назад, называючы гэта рээвакуацыяй. Многія й самі вярталіся, бо на высяленьні былі ў паўночнай частцы свайго ж Брагінcкага раёну. У вёсцы аднавілі калгас «Чырвоная Ўкраіна», які гэтак называўся і да аварыі.
Праз тры гады Гдзень ізноў адсялялі. Трывогу пачалі біць найперш маладыя семʼі, баючыся за здароўе сваіх дзяцей — навакольныя землі аказаліся не такімі ўжо і чыстымі. Але другі раз адсяляць аказалася ўжо больш складана: стаміўшыся ад уладных хістаньняў «сюды-туды», сяляне ўжо ня надта й слухалі начальнікаў.
Езьдзілі ў Чарнобыль на закупы
Бабуля Антаніна сядзіць на лаўцы пры хаце і, зьвесіўшыся на кіёк, ціха сьпявае — нешта пра беласьнежную вішню, якая зацьвіла пад вакном.
Антаніна Леўчанка
Сьпявае сама сабе:
«Мне восемдзесят пяць. Я нічога ня бачу. Сьпяваю, каб весялей было. Зь песьняй і сьвет ямчэй згадваецца. Я тут усё ведаю, усюды навобмацак сама хаджу. Высяляць адсюль людзей не было асаблівай патрэбы — не было тут асаблівай радыяцыі. Больш пайшла за чыгунку, у бок Чыкалавічаў, Крукоў. Людзі самі ўзбурыліся».
У пэўнай ступені бабуля мае рацыю. Сапраўды, у недалёкіх ад Гдзені і выселеных у год аварыі Круках, Чыкалавічах, Кулажыне радыяцыя, што называецца, зашкальвае. І ня толькі радыеактыўны цэзій таму віною, але й стронцый, якога тут прыпадала на квадратны кілямэтар ад 11 да 21 кюры. У гэтым сэнсе Гдзень значна «чысьцейшая»: замеры 1989 году паказалі, што радыеактыўнага цэзію ў вёсцы выпала ў сярэднім 5 кюры, стронцыю — 1,6 кюры на квадратны кілямэтар. Паводле заканадаўства вёска аднесена да радыяцыйнай зоны з правам на адсяленьне.
Вядома, ня варта забываць і пра «ёдавы ўдар», а таксама пра выкінуты плютоній, бо чацьвёрты энэргаблёк Чарнобыльскай АЭС зь ягоным разбураным рэактарам «пыхкаў» пад бокам гдзенцаў ажно да восені, пакуль яго не прыкрылі бэтонным «кажухом».
Зрэшты, на час аварыі Аляксандра з мужам Пятром Леўчанкам былі пэнсіянэрамі, мелі дарослых дзяцей і маглі вольна распараджацца сваім жыцьцём.
«Быў у нас тут гарласты такі старшыня калгасу Карпенка. Апоўдні я толькі прылегла адпачыць, як ён заходзіць: «Зьбірайцеся, будзем перасяляцца!» Пытаюся: «Куды?» А ён адказвае: «Пад Гомель, у вёску Глыбоцкае — там ужо й дом вам гатовы». А яму: «Нікуды мы не паедзем, тут будзем паміраць!»
Атрымаўшы дом у вёсцы Глыбоцкае пад Гомелем, Леўчанкі перадалі яго дачцэ, а самі зь нежанатым сынам Анатолем ды бабуляй Аляксандрай засталіся ў Гдзені.
«Зрок у мяне прапаў, я думаю, не ад радыяцыі. Мы зь зяцем яшчэ да аварыі езьдзілі ў Чарнобыль на закупы. І трапілі на матацыкле ў аварыю. Ад таго, думаю, і зрок прапаў. А жывецца нам тут не пагана: ёсьць што есьці, у што адзецца. А што яшчэ трэба?! — кажа Антаніна Хвёдараўна сябрам Беларускай асацыяцыі журналістаў, якія зладзілі прэс-тур у вёску Гдзень.
Напісаў Пуціну, каб дапамог набыць саджанцы баграніка японскага
У 61-гадовага сына Антаніны — Анатоля, які даглядае маці пасьля сьмерці бацькі і бабулі, на другое перасяленьне аднавяскоўцаў свой погляд:
Анатоль
«Гвалтам нас не прымушалі перасяляцца. Але была досыць моцная псыхалягічная апрацоўка. Замбавалі, што тут вялікая радыяцыя — і людзі паехалі. Я думаю, што выдзелілі вялікія грошы на перасяленьне, іх трэба было асвоіць, таму людзей і тасавалі. Я так разумею: калі жыць нельга, то нельга нікому».
Пачуўшы такую гамонку, Антаніна папярэджвае сына: «Будзеш выступаць — пасадзяць».
Анатолю «выступаць» не ўпершыню — ведаю гэта з ранейшых сустрэч і размоваў. Пасьля другога адсяленьня вёскі і заўважнага заняпаду тутэйшага жыцьця Анатоль вырашыў неяк ажывіць вёску, ня даць ёй ператварыцца ў забыты богам і людзьмі хутар, апанаваны быльнягом ды кустоўем.
Ідэя батанічнага саду прыйшла неяк сама па сабе. Прыдаліся і веды, вынесеныя некалі з Барысаўскага СПТВ лесаводаў.
Найперш вясковец атрымаў дазвол у сельскім савеце на карыстаньне гектарам зямлі насупраць сваёй сядзібы — і стаў засаджваць яе рэдкімі пародамі дрэваў, здабываючы іх то ў Кіеве, то ў Берасьці. Наняў тэхніку, выкапаў поруч дзьве сажалкі. Разьвеў у копанках ружовыя німфэі, набыўшы іх парасткі ў Менску. Залатая ж лотаць парасла пры берагах сама па сабе.
Магчымасьцяў прыдбаць насеньне й саджанцы ў Анатоля няшмат. Глухі чарнобыльскі куток, нястача грошай, недаступнасьць транспарту. Да таго ж садавод-аматар — інвалід.
Неяк, прыгадаўшы сваю працу за савецкім часам у Заходняй Сыбіры, напісаў вясковец ліст расейскаму прэзыдэнту Ўладзімеру Пуціну — прасіў дапамагчы набыць саджанцы баграніка японскага, яліны калючай Хупсі, хвоі кедравай і румэлійскай, а яшчэ — паніклага бэзу. Падумаў так: раз працаваў на карысьць Расеі, то й яна няхай дапаможа.
Ліст у Крэмль дайшоў — Анатоль атрымаў абнадзейваючы адказ з дэпартамэнту расьлінаводзтва.
«Але мяне элемэнтарна падманулі, — кажа са скрухай чарнобыльскі жыхар. — Мне давялося пісаць Пуціну і другі, і трэці раз. Урэшце просьба апынулася ў расейскім Міністэрстве сельскай гаспадаркі. Я дазнаўся пра гэта і паехаў у Маскву. І там адзін з чыноўнікаў міністэрства даў мне тры тысячы дзьвесьце рублёў і выправіў у падмаскоўны гадавальнік. Так я набыў тры кедры й піхту. Адзін кедар перадаў у Камарынскую школу, астатняе — пасадзіў у сваім райскім куточку».
Пісаў Леўчанка і Аляксандру Лукашэнку. Прасіў дапамогі ў асьвятленьні вуліц, рамонце вадаводу, прапаноўваў зрабіць у Гдзені аграгарадок на галяндзкі манер. Даваў нават падказку, што будаваць першую беларускую атамную электрастанцыю трэба менавіта ў чарнобыльскай зоне. Але тыя лісты нязьменна вярталіся ў Брагінскі райвыканкам.
«У адным зь іх, — згадвае Анатоль, — утрымлівалася просьба пра газонакасілку. На гэта зь мяне пасьмяяліся ў выканкаме: «Што ж ты такую лухту прэзыдэнту пішаш? У дурку табе пара».
Урэшце з ініцыятывы Камарынскага сельскага савету на сходзе ў вёсцы прынялі рашэньне наагул не адказваць на лісты Анатоля Леўчанкі. Але той не здаваўся.
І аднойчы, калі кіраўнік дзяржавы меўся перад чарговай чарнобыльскай гадавінай адкрываць у Камарыне шпітальны комплекс, Анатоль напісаў плякат: «Прэзыдэнт, выратуй і захавай Гдзень!» Меў намер схадзіць на тую сустрэчу і распавесьці Аляксандру Лукашэнку пра вёску і яе праблемы. Аднак зрабіць гэта садаводу-батаніку не ўдалося — прыехалі трое міліцыянтаў, забралі Анатоля ў пастарунак, знайшлі там у яго лёгкую ступень апʼяненьня і пратрымалі да адʼезду з Камарына высокага госьця.
Нейкай крыўды гдзеньскі батанік, змагар і філёзаф на правіцеляў ня мае. Зьдзіўляецца толькі, што ніхто іх, чарнобыльскіх вяскоўцаў, ня чуе. Выканкамы з дэпутатамі наагул нічога не вырашаюць — толькі строчаць адпіскі.
«Прырода сама па сабе, людзі самі па сабе, улады самі па сабе. Гэта кепска. А што рабіць, ня ведаю. Ва ўсякім разе, рэвалюцыі ды майдану з падпаленай аўтагумай нам дакладна ня трэба», — кажа Анатоль.
Прыехала да бабулі — выйшла замуж
Побач з хатай Леўчанкаў — сядзіба Натальлі і Юрыя Мацапураў. Гаспадары разам зь дзецьмі й кумам перабіраюць бульбу. Праца не цяжкая, але карпатлівая. Сьцьвярджаюць, што нейкага дыскамфорту ад радыяцыі не адчуваюць. Разумеюць, што яна ёсьць, але надта на гэта зважаюць.
Пераборка бульбы
«Сама я родам з Чарнобыля, — апавядае гаспадыня. — Гэта маці мая з Гдзені. Калі здарыўся выбух на атамнай электрастанцыі, нас з Чарнобыля адсялілі ў Днепрапятроўск. Сюды прыяжджала да бабулі й дзядулі. Пазнаёмілася тут са сваім будучым мужам, выйшла за яго замуж. У нас двое дзяцей, а ў кума нашага — трое».
Натальля — сацыяльная працаўніца, абслугоўвае дзясятак бабулек у Гдзені ды Камарыне. Муж — у лясьніцтве. Дзеці езьдзяць у Камарын у школу — аўтобус прыяжджае па іх, забірае, а потым назад прывозіць.
Сын у Натальлі сёлета скончыць школу, вырашае цяпер, куды яму паступаць вучыцца. Маці непакоіцца, бо раней у школе доўга не было сталых выкладчыкаў фізыкі, ангельскай мовы. Цяпер трэба прабелы ў ведах запаўняць, а як — невядома.
Жыць, на думку жанчыны, у Гдзені можна. Безгаспадарныя дамы з вуліцы прыбралі — ня так вусьцішна стала. Калі зачыніла краму раённая спажывецкая каапэрацыя, дык аўталаўку пусьцілі тры разы на тыдзень.
Хата Мацапураў
Але варта было б і некаторыя іншыя пытаньні вырашыць. Да прыкладу, дзяцей у вёсцы больш як два дзясяткі, а хуткаснага інтэрнэту няма. У Ніжніх Жарах школьнікаў менш, але там яго правялі.
Даўно абяцалі вёску да мабільнай сувязі далучыць, але так і не зрабілі.
Трэба думаць і наконт занятасьці людзей. Ну, добра, разважае Натальля, ёсьць пакуль сацыяльнае абслугоўваньне. Але ж бабулькі ня вечныя. Ня стане іх — і працы ня будзе. Трэба будзе падатак на дармаедзтва плаціць, а дзе грошы браць?
«Быў у нас калісьці фэльчарска-акушэрскі пункт, — згадвае кабета. — Ён ня кожны дзень працаваў — лекар прыяжджаў па графіку. ФАПа цяпер няма, а лекары да нас і дарогу забыліся. Толькі флюарограф раз на год і прыяжджае».
Сямʼя трымае ў гаспадарцы карову. Натальля кажа, што прыяжджалі спэцыялісты, правяралі малако — запэўнілі, што чыстае. «Бруднай» была толькі рыба з рэчкі Брагінкі.
Нейкай пэўнай пэрспэктывы для сваіх дзяцей у вёсцы Натальля ня бачыць: «Адвучацца, уладкуюцца дзе, дык можа й нас з бацькам туды забяруць».
Рукі й ногі баляць, але хто ж скажа — ад працы ці ад радыяцыі?«
Былы калгасны трактарыст Яўген Шпетны — зь ліку тых людзей, пра якіх кажуць, што на іх зямля трымаецца. Усё ў яго ў гаспадарцы ёсьць: ад кароўкі, парсюкоў да трактара й карасёў у стаўку.
Сямейнікі Яўгена згадваюць, што нават конік Пржавальскага прыходзіў да іхняга двара з радыяцыйнага запаведніка — яму адмыслова кармушку выстаўлялі. Але, падмацаваўшыся, той урэшце пакінуў гасьцінную сядзібу — падаўся ў сваю кампанію.
Яўген Шпетны
«Кожнага цягне ў свой куток, — разважае Яўген Пятровіч. — Нас калі адсялілі пасьля чарнобыльскай аварыі, я на новым месцы нават два месяцы ня мог вытрымаць. Нудзіўся так, што ратунку не было. Прабіраўся дадому, абыходзячы міліцэйскія пасты. Я б наагул не адсяляўся, калі б ведаў, што дзяцей будуць вазіць у дзіцячы садок у Камарын. Проста тут сябе вальней адчуваю. Клюб ці кавярня мне не патрэбныя. Трактара во купіў, зямлю абрабляем — ніхто самасёлаў не абмяжоўвае. Бяры зямлі колькі хочаш — і працуй. Бульбу садзім сабе і на продаж».
Дзеці Яўгена ды Сьвятланы Шпетных таксама жывуць тут семʼямі. У Аляксандра пяцёра малых, у Галіны — двое. Маюць свае хаты, трымаюць гаспадарку.
«Жывём мы тут нармальна, ніхто з маладых не памёр, — апавядае Сьвятлана, жонка Яўгена Шпетнага. — Адчэзьлі пераважна старыя, каму ўжо за дзевяноста ці каля таго. А вось тыя, хто зьехаў, — тых шмат памерла. Ведаем, бо іх вязуць хаваць сюды, на радзіму».
Сьвятлана Шпетная
Аднак і Яўген, і Сьвятлана разумеюць, што ў пэрспэктыве вёска ня выжыве. Ніхто нічога тут будаваць ня будзе — ні фэрмы, ні нейкай вытворчасьці. І прыроднага газу тут ня будзе, пра які пішуць іншым разам вяскоўцы ў высокія інстанцыі. Чарнобыль вынішчыў жыцьцёвы патэнцыял вёскі. Унукі адвучацца, набудуць сабе нейкія прафэсіі — і пойдуць сваёй дарогай. А старэйшае пакаленьне выправіцца на пагост.
Трактар
«Калі б адразу пасьля Чарнобыля закапалі ўсю вёску, — кажа 62-гадовы трактарыст, — то ўжо б абжываўся ў выгнаньні. Нуды й думак было б менш пра яе. Раз на год на Радаўніцу прыехаў бы памянуць бацькоў-дзядоў — і ўсё. Рукі й ногі ў мяне, канечне, баляць, але хто ж скажа, ад чаго — ад працы ці ад радыяцыі?»