Ахухцінацямненькі, або Смайлікі па-беларуску

Усе, хто перасяліўся ў сацсеткі, ведаюць пацешныя значкі смайлікі, або эматыконы – тварыкі зь мімікай усьмешкі, сумневу, сораму ды іншага. А як яны называюцца па-беларуску, піша Вінцук Вячорка

Усе, хто перасяліўся ў сацыяльныя сеткі або прынамсі ўжывае тэлефонныя СМС-весткі ды Скайп, ведаюць пацешныя значкі смайлікі, або эматыконы – тварыкі зь мімікай усьмешкі, сумневу, сораму, абурэньня ды іншага.

Іх ставяць, каб адрасат ня толькі прачытаў словы, але і ўявіў эмоцыі аўтара.

Эматыконы істотна зьмянілі выгляд пісьмовых тэкстаў неафіцыйных жанраў і пакуль не апісаныя ў даведніках пунктуацыі (скажам, дзе ставіць кропку/коску/іншы знак – да ці пасьля эматыкону, а мо эматыкон замяняе кропку ды іншае?):

– Як здароўе

– Не дачакаецеся

Ёсьць і ўнікальна беларускія смайлікі (створаныя generation.by)

Эматыконаў дзясяткі відаў, называюцца яны звычайна па-ангельску. Аднак іх ахвотна "нацыяналізуюць". Напрыклад, падпісваюць па-ўкраінску – агов! хай тобі грець! ці отож-бо! Але ж па-беларуску можна зрабіць ня горш.

З выклічнікаў пачалася мова (а эматыконамі закончыцца?)

Ёсьць і словы для перадачы не інфармацыі, а эмоцыяў. Гэта выклічнікі: Вох! Ая-яй! Гэй! Вільгельм Гумбальт лічыў, што з выклічнікаў пачалася чалавечая мова як сыстэма. Вось жа ў беларускай мове поўна адметных выклічнікаў. Бойка на лузе з "Народнага альбому" – памятаеце, там пабіліся скарабагаты Казік і прасавецкі пралетар, па-цяперашняму ватнік Юзік, які застаўся бяз гузіка:

Аёй, аёй! Ходзіць па вёсцы бяз ґузіка Юзік!

Якая тут эмоцыя закадаваная? У афіцыйным слоўніку аёй няма, зьвяртаемся да слоўніка беларускай мовы Івана Насовіча з 1870 году. У яго падобны выклічнік:

Айё. Па-расейску 'ой'. Перадае пачуцьцё болю, спрычыненага кімсьці іншым. І прыклад: Айё, больна дзярэсься.

Відаць, героям песьні добра дасталося абодвум. [Зрэшты, на Полаччыне, паводле П. Садоўскага, гэты выклічнік – ай-ё – перадае страх або зьдзіў "пры зьяўленьні нечага нечаканага і жахлівага".]

Нават як хто не набіраўся мовы з жывога асяродзьдзя, будзе ўражаны шматлікасьцю беларускіх выклічнікаў XIX стагодзьдзя ў тым самым слоўніку Насовіча, зь першых жа старонак. Балазе многія такія словы ўтварыліся з старажытнаю прыстаўкаю а- (якая таксама ад выклічніка).

Авай! і Авой! Выклічнік абурэньня: Авай, які ты дурань. Або зьдзіўленьня: Авай, што я бачу!

Авоінькі! Выклічнік зьдзіўленьня, ужываецца ў выглядзе назоўніка множнага ліку клічнага склону, піша Іван Насовіч. Авоінькі ж мае!

Авож. А раптам. Тое, што па-расейску 'авось'. Авож дасьць Бог!

Авосьжа / Авосьцеж. Наадварот. Авосьжа прыедзець сяньні.

Авосьцека. Быць можа. Авосьцека, ці не прыедзець.

Авохці-мне, авохцінькі мае! Насовіч лічыць расейскім адпаведнікам вокліч "Горе мне"! Але мы ведаем і маналёг уражанага палясоўшчыка Тараса, што патрапіў на заселены багамі Парнас:

Авохці мне! Як там прыгожа!

Як быццам хто намаляваў!

Чырвоны краскі, мак і рожа, -

Ну, як сукенку хто паслаў!

І птушкі ёсьць там, дужа стройна

Пяюць, палепш за салаўя!

А-ай! авохці мне! авой-я!

Куды патрапіў гэта я?

То авохці мне, падобна як ахцí мне, перадае два значэньні – смутак: Ахці мне беднаму, – або зьдзіўленьне: Ахці мне! альбо гэта праўда? (Прыклады з Насовіча.)

Агá-ту і Ага-тý. Перадае прыкрасьць і пагарду. Тфу! Ага-ту на яго! Ага-ту цябе, што ты нарабіў.

Агу. Выклічнік зьдзіўленьня, а таксама дакору, незадавальненьня: Агу, які ты! У вясельнай песьні спрытны жаніх – у вобразе каравая, што паціху да клеці ходзіць:

Пытаўся каравай у перапечы,

Да куды сьцежка да клеці?

Агу! ты караваю, варапаю,

Часта ў клеці бываеш,

Сьцежкі, дарожкі пытаеш.

Адылíж. А і сапраўды. Адыліж праўда!

Аяй, аяяй. Адрозна ад расейскай мове, у беларускай гэта выклічнік радаснага зьдзіўленьня, не дакору: Аяяй, якія прыгожыя грошы.

Айбá! Перадае насьмешку зь некага, хто нечакана займеў непрыемнасьць: Айба, якаво табе? Айба, дайграўся.

Аўжо-ж. Перадае вымушаную згоду: Аўжо-ж трэба зрабіць, – або пагрозу: А ўжо-ж не дарую.

Ат! перадае зьняпраўджаньне сказанага іншым, а часам і самім сабою. Ат! слухаць нечага! Ат! мала што кажуць людзі.

Тут успамінаем, вядома, клясыка:

Славу паэтаў разносяць па сьвеце,

Вянкі ўскладаюць і звоняць пахвалай,

Я ж ціха йграю, хто ж ціхіх прымеце?

Ат! ведама, зь вёскі – Янка Купала!

Такое нібы самапрыніжэньне. Але ў наступных радках ужо іншыя выклічнікі: "От, ведама, здумаў Янка Купала" пісаць беларускаю моваю. От – ужо іншая эмоцыя: во як, маўляў, паглядзім яшчэ!

Хацеў быў праілюстраваць гэты прыклад песьняю "Я не паэта" ў выкананьні клясычных "Песьняроў", але, на жаль, яны не адчулі былі асаблівасьцяў беларускіх выклічнікаў і прыбралі іх.

Што ж да выклічнікаў у Насовіча, то дасьледніца Алена Пятровіч заўважыла, што калі ў яго толькі на літару "А" 51 такое слова, то ў цяперашнім афіцыйным тлумачальным слоўніку іх толькі дзевяць. На жаль, гэтым словам, якія надаюць мове бясспрэчны нацыянальны калярыт, зусім не надаюць увагі ў школе і замала зважаюць на іх у акадэмічнай навуцы.

Чэмпіёнам калярытнасьці сярод беларускіх выклічнікаў я лічу слова, якое вынес са сваёй роднай вёскі на Полаччыне мовазнаўца Пётра Садоўскі. Азначае ўздых палёгкі пасьля фізычнае працы і гучыць так:

Ахýхцінацямненькі!

"Калі якая-небудзь жанчына мела такога мужука, што павінна была ўсюды сама запабегчы 'ўсюды пасьпець', то пра такую казалі: "Гаратніца". І вось сядзе такая маладзіца, ссумеецца 'замаркоціцца', паправіць хустку і ўздыхне: "Ахухцінацямненькі… Гора мне з гэтым пасяльнічым: адкалынтырыцца на гэтай рабоці абы номір адбыць, тады забяжыцца дамоў, як жару ўхваціць, там нік, тут лісь, наб'ець сваё пільмо і пашоў на скруты̓, а ты – хоць ты выпруцься".

П. Садоўскі. "Гаворыць мая Буцькаўшчына". 1977

У Садоўскага знойдзем яшчэ і цíхуці! (значэньне зразумелае), і галдадрá 'вокліч радасьці ў танцы', жох! і шась! 'раптоўнае наступленьне нечага нечаканага', дожаж 'як назло', квіт! 'вокліч незадавальненьня чыім-небудзь нецярпеньнем' (Усё ўжо, квіт – мінуты ня можыць бяз гэтага курыва).

***

Ёсьць, акрамя выклічнікаў, іншыя, таксама эмацыйныя і самабытныя словы, для якіх зусім не знайшлося месца ў прынятай сыстэме беларускіх часьцінаў мовы. Гэта, прыкладам, шматлікія ў беларускай мове назвы імгненнага дзеяньня накшталт лоп, ныр, кульгець, кідзель. Або ўзмацняльныя формы гульма (гуляць), крычма (крычаць). А яшчэ гукаперайманьні, яшчэ словы падклікаць і адганяць жывёлу. Пра іх шырэй іншым разам.

Наўпрост кладуцца на сучасныя інтэрнэтныя эматыконы слоўцы (ня толькі выклічнікі), якія занатаваў у роднай гаворцы Мсьціслаўшчыны мовазнаўца Георгі Юрчанка:

цыў або цыўк – пра морганьне.

хак – пра задыханасьць.

зяў – пра пазяханьне.

зюк – пра таемнае выказваньне (ёсьць жа і дзеяслоў зюкаць або зюзюкаць).

айк – выраз болю.

І, вядома, любімыя ўсімі слоўцы бусь, бусі, буська.

***

Дык жа можам пачаць запаўняць табліцу эматыконаў беларускімі воклічамі ды іншымі словамі й выразамі. Прапанова (для зьменаў і дапаўненьняў):

Выява

Скарот(ы)

Вокліч, назва, выраз

:) :=) :-)

Анягож!

:( :=( :-(

Абы-што…

:D :=D :-D :d :=d :-d

Гі-гі!

8=) 8-) B=) B-) (cool)

Аво!

;) ;-) ;=)

Цыўк! Мірг!

:o :=o :-o :O :=O :-O

Авоінькі!

Авохці мне!

;( ;-( ;=(

Айё!

(sweat) (:|

Хак!

:| :=| :-|

Пыр-мыр

(калі няма як сказаць)

:* :=* :-*

Буські!

:P :=P :-P :p :=p :-p

Урві ды падай!

(yn)

Дай Божа, каб было ўсё гожа

(blush) :$ :-$ :=$ :">

Лып…

:^)

Во-пыні! Дзіва!

|-) I-) I=) (snooze)

Хыррр…

|( |-( |=(

мармырак

]:) >:) (grin)

Айба!

(yawn)

Зяў…

(doh)

Ат!

:@ :-@ :=@ x( x-( x=( X( X- (X=(

Авай!

Вось табе й маеш!

(wasntme)

Анівэзь!

(party)

Далігойда!

(facepalm)

Агу!

(mm)

Гмм…

8-| B-| 8| B| 8=| B=| (nerd)

Агату!

:x :-x: X :-X :# :-# :=x :=X :=#

Ціхуці! Ша!

(hi)

Здароў!

(devil)

А трасцы!

(angel)

анёлак

(envy)

Каб цябе каб!

(wait)

Чакай!

(giggle) (chuckle)

Хі-хі

(clap)

Лоп, плясь

(whew)

Ахухцінацямненькі!

(happy)

Ага!

(nod)

Далібог!

(shake)

Айт!

(beer)

Глык!

(dance) \o/ \:D/ \:d/

Галдадрá!

(bandit)

Торк! Жох!

(пра нечаканае зьяўленьне)

Табліца ў JPG: