Сяргей Шупа, Прага У мінулую суботу, праходзячы міма шапікаў зь міжнароднай прэсай, шмат дзе ў сьвеце можна было здалёк пабачыць вялізны герб Рэспублікі Беларусь. Гэта была ілюстрацыя на першай паласе брытанскай газэты Guardian, якая анансавала надрукаваныя ў суботнім нумары газэты ўражаньні славутага драматурга Тома Стопарда ад падарожжа ў Менск на запрашэньне арганізатараў праекту “Вольны Тэатар”. Мы прапануем вашай увазе фрагмэнты падарожных нататак Тома Стопарда
“Выпадковая тыранія”. Так называецца вялікі артыкул Тома Стопарда ў суботнім дадатку “Падарожжы” брытанскай газэты Guardian.
У сьціплым бары ў прамысловым раёне Менску п’есу Сары Кейн “4.48 Псыхоз” граюць па-расейску дзьве жанчыны ў час вольны ад іх асноўнай працы ў Беларускім Дзяржаўным Тэатры – пачынае свае замалёўкі Стопард. Сам бар – вузкі пакой на першым паверсе занядбанага адміністрацыйнага будынка побач з заводам сельскагаспадарчай тэхнікі. Прасторы вельмі мала, а гледачоў так шмат, што калі адна з акторак робіць шырокі жэст на краі пляцоўкі, дык кранае маё плячо.
Гледачоў чалавек 70, шчоўкаюць фотаапараты, бліскаюць успышкі, нават калі абедзьве акторкі, разьдзеўшыся, застаюцца толькі ў чорных тангах. Няма ні сцэны, ні дэкарацыяў. П’еса канчаецца пры сьвечках.
Акторкі задзімаюць свае сьвечкі. Спэктакль скончаны, і агні рампы зноў высьвечваюць усенародны псыхоз – цяперашнюю сытуацыю ў Беларусі, краіне, дзе найбольшая ў сьвеце колькасьць паліцыянтаў на душу насельніцтва і дзе людзям здаецца, што ніхто ў сьвеце пра іх краіну нічога ня ведае.
І пачуцьцё гэтае зусім не надуманае. Сёлета на тэатральнай канфэрэнцыі ў Бялградзе малады беларускі драматург Андрэй Курэйчык са зьдзіўленьнем заўважыў: “вельмі мала эўрапейцаў, зь якімі я знаёмы, наагул змагло б знайсьці Беларусь на карце, ня тое што пракамэнтаваць становішча беларускага тэатру”.
Яшчэ адзін чалавек, зь якім мне давялося пагаварыць – піша драматург Том Стопард у газэце Guardian – былы віцэ-міністар замежных справаў а цяпер актыўны дзяяч на дысыдэнцкай сцэне Андрэй Саньнікаў – сказаў з прысмакам горычы: “Мы непрывабныя”.
Украіна прывабная. Польшча прывабная. Літва прывабная. Нават Латвія даволі прывабная. Беларусь, заціснутая паміж імі ўсімі і Расеяй – зусім не прывабная. Гід-дапаможнік з папулярнай сэрыі “Lonely Planet” выказваецца жорстка: “Ня меўшы ніякай гісторыі як палітычна або эканамічна незалежнае ўтварэньне, Беларусь была адным з самых дзіўных прадуктаў распаду Савецкага Саюзу”.
Гэта мэханічна створаная “дэмакратычная рэспубліка” з апошнімі калгасамі, апошнім КДБ, апошнімі дысыдэнтамі ў савецкім сэнсе гэтага слова і – у асобе прэзыдэнта Аляксандра Лукашэнкі – з апошнім дыктатарам Эўропы.
Беларусь ад пачатку была пад нешчасьлівай зоркай. У 1986 годзе Чарнобыльская катастрофа ў суседняй Украіне забрудзіла радыяцыяй поўдзень краіны. Пакаленьнем раней, савецкія і нацыстоўскія войскі прайшоўшыся з баямі празь Беларусь, не пакінулі там амаль нічога жывога. Вайна, лягеры і сталінскія чысткі забілі каля пяці мільёнаў беларусаў. Курэйчык дадае: “З больш чым дзьвюх тысячаў пісьменьнікаў выжыла ўсяго пару дзясяткаў”.
Псыхоз – гэта, вядома, крыху перабольшанае падсумаваньне блытаных уражаньняў ад майго чатырохдзённага побыту ў Менску. Але ёсьць тут і нейкая зацыкленасьць на Расеі – дзе мяшаюцца любоў і нянавісьць да яе. Лукашэнка гадамі спрабаваў гандляваць беларускім сувэрэнітэтам з усходнім калегам Уладзімерам Пуціным, які мог згасіць Беларусь як тую сьвечку ў тэатры – проста перакрыўшы нафту і газ або проста запатрабаваўшы плаціць за іх паводле рынкавых цэнаў. Але Пуцін – як кажуць у народзе – вельмі рады мець пад бокам дыктатуру, на якую выпускае сваю пару Эўразьвяз, асабліва пасьля таго, як ён “прайграў” Грузію і Ўкраіну праэўрапейскім сілам; у палітычным сэнсе на фоне Беларусі Расея глядзіцца даволі прыстойна.
...
Калі мяне запрашалі наведаць Беларусь для ўдзелу ў праекце “Вольны Тэатар”, працягвае Том Стопард, мне паведамілі ў лісьце, што галоўная ідэя праекту – “праблема самаідэнтыфікацыі ў эру глябалізацыі”. Тады я не зьвярную вялікай увагі на гэтую грувасткую фразу. Але цяпер мне зрабіўся ясны яе сэнс: “Хто мы?”
Мой сьціплы набор менскіх імпрэсіяў недастатковы, каб ахапіць гэтае пытаньне. Але першыя ўражаньні варта згадаць. Мой самалёт быў поўны маладых беларусаў, што вярталіся дадому, і калі я разгледзеўся ў багажнай залі, дык заўважыў, што ўсе навокал – абсалютна ўсе – былі прыгожыя. Я нібыта трапіў на чартэрны рэйс мадэльнага агенцтва. Беларусы і беларускі ўжо прызвычаіліся да гэткіх камплімэнтаў. Паводле адной тэорыі, беларусы завуцца “белымі” русамі з-за таго, што шмат стагодзьдзяў таму назад манголы, якія ў сваім паходзе на захад гвалтоўна мяшаліся зь мясцовым насельніцтвам, не наважыліся ўвайсьці ў гэты край бясконцых лясоў і балотаў, і таму яго бялявыя жыхары захавалі сваю этнічную чысьціню.
Як бы там ні было, але вынік той, што калі сядзіш з кубачкам капучына за вулічным столікам бару “Лёндан” на праспэкце Незалежнасьці, за гадзіну міма пройдзе больш прыгожых бляндынак, чым у сапраўдным Лёндане за месяц, і ўсе яны адзетыя так, што можна скруціць шыю.
Ужо сам бар варты таго, каб дзеля яго завітаць у Менск. Сам маленькі, але можа пахваліцца бібліятэкай, дзе кожная кніга мае штамп “Milk and Coffee and Aero Kisses”. На другім паверсе – гасьцёўня з канапай. Лішне казаць, што там можна і закурыць.
Ідучы далей праспэктам, каля яшчэ адной кавярні я праціскаюся паміж бацькоў і дзяцей – там пад навесам з лягатыпам кола-колы студэнты ладзяць лялечны тэатар, прычым замест лялек у іх – дасьціпна падабраныя прадметы хатняга ўжытку. Грае старая кружэлка – Underneath the Arches у выкананьні аркестру Бэрта Амброза. Гіёму Апалінэру, які паходзіць з тутэйшых мясьцінаў, гэта б спадабалася.
З гэтых маіх уражаньняў – піша Том Стопард у сваіх беларускіх замалёўках - можа падацца, што цэнтар Менску нечым падобны да лёнданскага Левага Берагу. Гэта ня так. Праспэкт Незалежнасьці – шырокі, як футбольнае поле, абапал – манумэнтальныя будынкі сталінскай архітэктуры. Не відаць ніякай рэклямы, калі не лічыць залатую арку МакДональдза. Аўтамабільны рух рэдкі. Крамы не выглядаюць як крамы. Уначы, пад сьвятлом пражэктараў, праспэкт Незалежнасьці выглядае як пакінутыя кінадэкарацыі, з аднаго боку над навакольлем пануе вялікі жоўты фасад КДБ. Яшчэ некалькі месяцаў таму гэты праспэкт называўся імем найвялікшага сына беларускай зямлі – не, не Кірка Дугласа, які нарадзіўся тут, а першадрукара і вучонага эпохі Рэнэсансу Францішка Скарыны. Лукашэнка памяняў назву на праспэкт Незалежнасьці, што – на жаль – больш яму пасуе. Гэта праспэкт, збудаваны для парадаў перамогі.
Нідзе няма сьмецьця. Ніякага. Аднойчы раніцай, чакаючы, пакуль па мяне прыедуць, я стаяў каля гатэля з цыгарэтай і назіраў за прыбіральшчыцамі – амаль з тым самым захапленьнем, зь якім турыст мог бы разглядаць Пізанскую вежу. На стомэтровым кавалку праспэкту я налічыў ажно чатыры прыбіральшчыцы. Яны былі апранутыя ў ярка-аранжавыя камізэлькі. Кожная трымала ў руцэ Папялушчыну мятлу і вядро з даўгой ручкай. Яны патрулявалі кожная свой участак, пільна шукаючы – што? На ўсёй шырыні і даўжыні праспэкту, куды ні глянь, не было відаць ніводнай паперкі.
Тады з гатэлю выйшлі дзьве жанчыны сярэдніх гадоў у стракатых камбінэзонах. Яны мелі цудоўныя валасы. Адна – са сьветлымі пасмамі на цёмным фоне, другая – нібы нейкая цёмна-рыжая трапічная птушка. Выглядалі яны так, быццам бы толькі што выйшлі з салёну прыгажосьці, толькі што ў руках яны несьлі абдзертую лесьвіцу. Не перастаючы шчабятаць, прыставілі яе да сьцяны. Тады па чарзе паднімаліся па лесьвіцы і сьціралі пыл з высокіх падваконьняў. Калі праца была зробленая, яны зноў зьніклі ў дзьвярах, гэтыя прыбіральшчыцы з гатэлю Менск.
Я згасіў недакурак і паклаў яго ў кішэню.
У сьціплым бары ў прамысловым раёне Менску п’есу Сары Кейн “4.48 Псыхоз” граюць па-расейску дзьве жанчыны ў час вольны ад іх асноўнай працы ў Беларускім Дзяржаўным Тэатры – пачынае свае замалёўкі Стопард. Сам бар – вузкі пакой на першым паверсе занядбанага адміністрацыйнага будынка побач з заводам сельскагаспадарчай тэхнікі. Прасторы вельмі мала, а гледачоў так шмат, што калі адна з акторак робіць шырокі жэст на краі пляцоўкі, дык кранае маё плячо.
Гледачоў чалавек 70, шчоўкаюць фотаапараты, бліскаюць успышкі, нават калі абедзьве акторкі, разьдзеўшыся, застаюцца толькі ў чорных тангах. Няма ні сцэны, ні дэкарацыяў. П’еса канчаецца пры сьвечках.
Акторкі задзімаюць свае сьвечкі. Спэктакль скончаны, і агні рампы зноў высьвечваюць усенародны псыхоз – цяперашнюю сытуацыю ў Беларусі, краіне, дзе найбольшая ў сьвеце колькасьць паліцыянтаў на душу насельніцтва і дзе людзям здаецца, што ніхто ў сьвеце пра іх краіну нічога ня ведае.
І пачуцьцё гэтае зусім не надуманае. Сёлета на тэатральнай канфэрэнцыі ў Бялградзе малады беларускі драматург Андрэй Курэйчык са зьдзіўленьнем заўважыў: “вельмі мала эўрапейцаў, зь якімі я знаёмы, наагул змагло б знайсьці Беларусь на карце, ня тое што пракамэнтаваць становішча беларускага тэатру”.
Яшчэ адзін чалавек, зь якім мне давялося пагаварыць – піша драматург Том Стопард у газэце Guardian – былы віцэ-міністар замежных справаў а цяпер актыўны дзяяч на дысыдэнцкай сцэне Андрэй Саньнікаў – сказаў з прысмакам горычы: “Мы непрывабныя”.
Украіна прывабная. Польшча прывабная. Літва прывабная. Нават Латвія даволі прывабная. Беларусь, заціснутая паміж імі ўсімі і Расеяй – зусім не прывабная. Гід-дапаможнік з папулярнай сэрыі “Lonely Planet” выказваецца жорстка: “Ня меўшы ніякай гісторыі як палітычна або эканамічна незалежнае ўтварэньне, Беларусь была адным з самых дзіўных прадуктаў распаду Савецкага Саюзу”.
Гэта мэханічна створаная “дэмакратычная рэспубліка” з апошнімі калгасамі, апошнім КДБ, апошнімі дысыдэнтамі ў савецкім сэнсе гэтага слова і – у асобе прэзыдэнта Аляксандра Лукашэнкі – з апошнім дыктатарам Эўропы.
Беларусь ад пачатку была пад нешчасьлівай зоркай. У 1986 годзе Чарнобыльская катастрофа ў суседняй Украіне забрудзіла радыяцыяй поўдзень краіны. Пакаленьнем раней, савецкія і нацыстоўскія войскі прайшоўшыся з баямі празь Беларусь, не пакінулі там амаль нічога жывога. Вайна, лягеры і сталінскія чысткі забілі каля пяці мільёнаў беларусаў. Курэйчык дадае: “З больш чым дзьвюх тысячаў пісьменьнікаў выжыла ўсяго пару дзясяткаў”.
Псыхоз – гэта, вядома, крыху перабольшанае падсумаваньне блытаных уражаньняў ад майго чатырохдзённага побыту ў Менску. Але ёсьць тут і нейкая зацыкленасьць на Расеі – дзе мяшаюцца любоў і нянавісьць да яе. Лукашэнка гадамі спрабаваў гандляваць беларускім сувэрэнітэтам з усходнім калегам Уладзімерам Пуціным, які мог згасіць Беларусь як тую сьвечку ў тэатры – проста перакрыўшы нафту і газ або проста запатрабаваўшы плаціць за іх паводле рынкавых цэнаў. Але Пуцін – як кажуць у народзе – вельмі рады мець пад бокам дыктатуру, на якую выпускае сваю пару Эўразьвяз, асабліва пасьля таго, як ён “прайграў” Грузію і Ўкраіну праэўрапейскім сілам; у палітычным сэнсе на фоне Беларусі Расея глядзіцца даволі прыстойна.
...
Калі мяне запрашалі наведаць Беларусь для ўдзелу ў праекце “Вольны Тэатар”, працягвае Том Стопард, мне паведамілі ў лісьце, што галоўная ідэя праекту – “праблема самаідэнтыфікацыі ў эру глябалізацыі”. Тады я не зьвярную вялікай увагі на гэтую грувасткую фразу. Але цяпер мне зрабіўся ясны яе сэнс: “Хто мы?”
Мой сьціплы набор менскіх імпрэсіяў недастатковы, каб ахапіць гэтае пытаньне. Але першыя ўражаньні варта згадаць. Мой самалёт быў поўны маладых беларусаў, што вярталіся дадому, і калі я разгледзеўся ў багажнай залі, дык заўважыў, што ўсе навокал – абсалютна ўсе – былі прыгожыя. Я нібыта трапіў на чартэрны рэйс мадэльнага агенцтва. Беларусы і беларускі ўжо прызвычаіліся да гэткіх камплімэнтаў. Паводле адной тэорыі, беларусы завуцца “белымі” русамі з-за таго, што шмат стагодзьдзяў таму назад манголы, якія ў сваім паходзе на захад гвалтоўна мяшаліся зь мясцовым насельніцтвам, не наважыліся ўвайсьці ў гэты край бясконцых лясоў і балотаў, і таму яго бялявыя жыхары захавалі сваю этнічную чысьціню.
Як бы там ні было, але вынік той, што калі сядзіш з кубачкам капучына за вулічным столікам бару “Лёндан” на праспэкце Незалежнасьці, за гадзіну міма пройдзе больш прыгожых бляндынак, чым у сапраўдным Лёндане за месяц, і ўсе яны адзетыя так, што можна скруціць шыю.
Ужо сам бар варты таго, каб дзеля яго завітаць у Менск. Сам маленькі, але можа пахваліцца бібліятэкай, дзе кожная кніга мае штамп “Milk and Coffee and Aero Kisses”. На другім паверсе – гасьцёўня з канапай. Лішне казаць, што там можна і закурыць.
Ідучы далей праспэктам, каля яшчэ адной кавярні я праціскаюся паміж бацькоў і дзяцей – там пад навесам з лягатыпам кола-колы студэнты ладзяць лялечны тэатар, прычым замест лялек у іх – дасьціпна падабраныя прадметы хатняга ўжытку. Грае старая кружэлка – Underneath the Arches у выкананьні аркестру Бэрта Амброза. Гіёму Апалінэру, які паходзіць з тутэйшых мясьцінаў, гэта б спадабалася.
З гэтых маіх уражаньняў – піша Том Стопард у сваіх беларускіх замалёўках - можа падацца, што цэнтар Менску нечым падобны да лёнданскага Левага Берагу. Гэта ня так. Праспэкт Незалежнасьці – шырокі, як футбольнае поле, абапал – манумэнтальныя будынкі сталінскай архітэктуры. Не відаць ніякай рэклямы, калі не лічыць залатую арку МакДональдза. Аўтамабільны рух рэдкі. Крамы не выглядаюць як крамы. Уначы, пад сьвятлом пражэктараў, праспэкт Незалежнасьці выглядае як пакінутыя кінадэкарацыі, з аднаго боку над навакольлем пануе вялікі жоўты фасад КДБ. Яшчэ некалькі месяцаў таму гэты праспэкт называўся імем найвялікшага сына беларускай зямлі – не, не Кірка Дугласа, які нарадзіўся тут, а першадрукара і вучонага эпохі Рэнэсансу Францішка Скарыны. Лукашэнка памяняў назву на праспэкт Незалежнасьці, што – на жаль – больш яму пасуе. Гэта праспэкт, збудаваны для парадаў перамогі.
Нідзе няма сьмецьця. Ніякага. Аднойчы раніцай, чакаючы, пакуль па мяне прыедуць, я стаяў каля гатэля з цыгарэтай і назіраў за прыбіральшчыцамі – амаль з тым самым захапленьнем, зь якім турыст мог бы разглядаць Пізанскую вежу. На стомэтровым кавалку праспэкту я налічыў ажно чатыры прыбіральшчыцы. Яны былі апранутыя ў ярка-аранжавыя камізэлькі. Кожная трымала ў руцэ Папялушчыну мятлу і вядро з даўгой ручкай. Яны патрулявалі кожная свой участак, пільна шукаючы – што? На ўсёй шырыні і даўжыні праспэкту, куды ні глянь, не было відаць ніводнай паперкі.
Тады з гатэлю выйшлі дзьве жанчыны сярэдніх гадоў у стракатых камбінэзонах. Яны мелі цудоўныя валасы. Адна – са сьветлымі пасмамі на цёмным фоне, другая – нібы нейкая цёмна-рыжая трапічная птушка. Выглядалі яны так, быццам бы толькі што выйшлі з салёну прыгажосьці, толькі што ў руках яны несьлі абдзертую лесьвіцу. Не перастаючы шчабятаць, прыставілі яе да сьцяны. Тады па чарзе паднімаліся па лесьвіцы і сьціралі пыл з высокіх падваконьняў. Калі праца была зробленая, яны зноў зьніклі ў дзьвярах, гэтыя прыбіральшчыцы з гатэлю Менск.
Я згасіў недакурак і паклаў яго ў кішэню.