Радыё Свабода Новая перадача сэрыі “Дом літаратара”. Аўтары: Валянціна Аксак, Дзьмітры Падбярэзкі, Міхась Скобла. Рэдактар: Сяргей Абламейка
ВЭРНІСАЖ
УЛАДЗІМЕР ВІШНЕЎСКІ: “МІНІСТАР КУЛЬТУРЫ НЯ ХОДЗІЦЬ НА МАСТАЦКІЯ ВЫСТАВЫ”
74 аўтары і больш за 160 твораў зьмяшчае выстава “Малюнак. Акварэль. Эстамп”, якая экспануецца гэтымі днямі ў Менску ў Палацы мастацтва. Такога вялікага сьвята беларуская графіка ня мела пятнаццаць гадоў. Выставу зладзіла сэкцыя графікі Саюзу беларускіх мастакоў. З кіраўніком сэкцыі дацэнтам Беларускай акадэміі мастацтва знаным графікам Уладзімерам Вішнеўскім на выставе сустрэлася нашая карэспандэнтка Валянціна Аксак.
(Валянціна Аксак: ) “Як узьнікла ідэя гэтае выставы?”
(Уладзімер Вішнеўскі: ) “Ідэя лунала даўно. Справа ў тым, што падобная выстава, рэспубліканская выстава беларускай графікі, адбылася пятнаццаць гадоў таму, і, безумоўна, даўно патрабавалася зладзіць новую. Гэтую справу ўзяло на сябе кіраўніцтва сэкцыі графікі Саюзу мастакоў, і год таму мы заплянавалі выставу і, нарэшце, зьдзейсьнілі яе”.
(Аксак: ) “А з чым зьвязаны такі доўгі перапынак? Мяркуючы па выставе, выглядае, што мастацтва графікі пакуль што ня церпіць крызысу…”
(Вішнеўскі: ) “Я лічу, што наадварот, графічнае мастацтва ў нас разьвіваецца паскоранымі тэмпамі. І на гэтай выставе прадстаўленыя творы нават не за апошнія пятнаццаць гадоў, а толькі за пяць. Мы вымушаныя былі гэты тэрмін абмежаваць. Цяжкасьці ўзьніклі ня з творамі, а з арганізацыяй выставы. Грамадзкая арганізацыя — Саюз беларускіх мастакоў — мае нейкія свае сродкі, але на такія велізарныя выставы патрабуюцца значна большыя фінансы. Для прадстаўленьня мастакоў з усіх рэгіёнаў трэба шмат грошай і шмат увагі. На жаль, наша Міністэрства культуры не заклапочана гэтым. Яно прыслала на адкрыцьцё выставы нейкага дробнага клерка, не прыехаў ні намесьнік міністра, ні міністар, і ў прынцыпе ніколі яны не бываюць на выставах. Нібыта не існуе ў нас такой галіны — беларускае мастацтва, асабліва графічнае. Ніхто нічога ня ведае пра графіку, і чым яна адрозьніваецца ад іншых відаў мастацтва. На мой погляд, павінны праходзіць нейкія адукацыйныя праграмы па тэлебачаньні, па рыдыё для таго, каб насельніцтва ведала — што такое графіка”.
(Аксак: ) “У іншых народаў, там, дзе старажытныя людзі жылі ў пячорах, яны малявалі свае ўражаньні ад сьвету на сьценах скалаў. У Беларусі такога пачатку ў гэтага віду мастацтва не было. У нас графіка пачалася з высокага слова першадрукара Францішка Скарыны, дакладней, зь ягоных ілюстрацыяў да перакладзеных ім на старабеларускую мову тэкстаў Бібліі. І выглядае, што ў Беларусі графіка — адносна малады від мастацтва, якому ўсяго нейкіх пяцьсот гадоў?”
(Вішнеўскі: ) “Я думаю, што ў Беларусі графіка існавала і да часоў Скарыны. А менавіта, яна была ў выглядзе сфрагістыкі, гэта значыць, княскіх пячатак на дакумэнты. Былі набіўныя тканіны, з чаго пазьней нарадзілася і кнігадрукаваньне. Сучасная беларуская графіка разьвіваецца інтэнсыўна. Кожны год Беларуская акадэмія мастацтва выпускае шэсьць-сем чалавек, праўда, многія зьязджаюць за мяжу”.
(Аксак: ) “Маладыя графікі зьязджаюць за мяжу і за мяжой атрымліваюць прэстыжныя міжнародныя ўзнагароды. Чаму гэтае мастацтва сёньня не запатрабаванае ў Беларусі?”
(Вішнеўскі: ) “Назіраецца адносны крызыс выдавецкай справы. Калі дзяржаўныя выдавецтвы былі сагнаныя ў кучу, зробленыя нейкія голдынгі, калі мова беларуская ў сваёй жа краіне на выгнаньні, то зразумела, што графіка, кніжная графіка асабліва, страціла замовы і прэстыж. У нашай краіне нічога з мастацтва не запатрабавана. Мастацтва ў нас не ў пашане. Вы ня бачыце перадач пра мастацтва па тэлевізары, ня чуеце па радыё, ня шмат людзей ходзіць на выставы”.
(Аксак: ) “Вельмі вядомы кніжны графік Алена Лось пачала займацца жывапісам дзеля таго, каб элемэнтарна выжываць. Скажыце, ці распаўсюджаная сёньня гэтая зьява, калі графікі мусяць адмаўляцца ад сваіх шматгадовых прыхільнасьцяў да абранага віду мастацтва і працаваць толькі на выжываньне?”
(Вішнеўскі: ) “На жаль, гэта так. Многія графікі перайшлі ў жывапісны цэх, таму што ў нас не існуе рынку мастацтва графікі, і людзі ня ведаюць сапраўднае яе каштоўнасьці, яе ніхто не ўспрымае. І натуральна, графікі пераходзяць да жывапісу, таму што які-небудзь натурморцік з кветачкамі ці краявідзік можна прадаць праз галярэі мастацкія, а графічныя аркушы — не”.
(Аксак: ) “А ці ня бачыце вы тут небясьпекі для будучыні гэтага віду мастацтва?”
(Вішнеўскі: ) “Пакуль што я ня бачу такой небясьпекі. Чалавек, які прайшоў графічную школу, нават калі час ад часу будзе пісаць нейкія карціны, ён усё роўна будзе мысьліць трошкі інакш. Упэўнены, што графічнае мастацтва мае вялікую будучыню, яно будзе разьвівацца і нейкімі новымі формамі прырастаць”.
(Аксак: ) “А ці ня бачыце вы небясьпекі для рукатворнае графікі ад кампутарнай графікі, якая цяпер запаланіла выдавецкую справу і вось ужо дабралася і да выставаў — у вас тут я бачу лічбавыя працы Ўладзімера Лукашыка?”
(Вішнеўскі: ) “Лічбавыя тэхналёгіі я разглядаю як інструмэнт накшталт алоўка ці разца. Але як ім карыстацца, тут ужо іншая справа. Трымценьне душы перадаць пры дапамозе кампутара, я думаю, вельмі складана, прасьцей перадаваць праз руку, таму што рука ідзе непасрэдна ад сэрца”.
(Аксак: ) “Гэта былі пытаньні да арганізатара выставы графікі Ўладзімера Вішнеўскага, а цяпер пытаньне да знанага графіка Ўладзімера Вішнеўскага: над чым цяпер вы працуеце?”
(Вішнеўскі: ) “Сустрэліся мы нядаўна зь Віктарам Скорабагатавым, і ў размове выйшла, што ён цяпер займаецца выданьнем нотаў опэры Антонія Радзівіла на лібрэта Гётэ “Фаўст”. Віктар папрасіў зрабіць аздабленьне гэтага выданьня, і я згадзіўся. Таму ў найбліжэйшых плянах — завершыць гэтую справу, а далей паглядзім”.
На здымках: гравюры Ўладзімера Вішнеўскага, прысьвечаныя памяці Васіля Быкава і Папы Яна Паўла II.
НОТНЫ СШЫТАК
ЗЬМІЦЕР ВАЙЦЮШКЕВІЧ: “МАЕ КАЛЫХАНКІ ЗРОБЯЦЬ МАЛЕНЬКУЮ РЭВАЛЮЦЫЮ”
Звычайна пасьля некалькіх гадоў працы той ці іншы выканаўца выдае альбом зь лепшымі творамі ўласнага рэпэртуару. Аднак днямі Зьміцер Вайцюшкевіч прэзэнтаваў зборнік “Песьні з доўгай шуфляды”, складзены з раней ня выдадзеных песень. Чаму ён гэтак зрабіў, пацікавіўся наш карэспандэнт Дзьмітры Падбярэзкі.
(Падбярэзкі: ) “Журналісты сустрэліся са Зьміцерам Вайцюшкевічам у більярдным клюбе “Клясык”, і на пытаньні музыка адказваў пад акампанэмэнт гучаньня шароў. Альбом “Песьні з доўгай шуфляды” складзены з запісаў, зробленых за пяць апошніх гадоў, таму з пункту гледжаньня музыкі ён даволі стракаты. А вось чаму ён надумаў выдаць менавіта гэтакі альбом, Зьміцер патлумачыў на самым пачатку”.
(Вайцюшкевіч: ) “Назву прыдумаў Міхал Анэмпадыстаў, і афармленьне рабіў таксама ён. “Песьні з доўгай шуфляды” — гэта такая нейкая рэтраспэктыва майго жыцьця музычнага, майго жыцьця прыватнага ў нейкім сэньсе. Задаволіць усіх ня мае сэнсу, таму што некаторыя людзі толькі пачынаюць слухаць “Паравоз каханьня”. Мне вельмі падабаецца адначасова працаваць над двума і нават трыма праэктамі адначасова, бо ты мусіш ашчадна ставіцца да часу, каб знайсьці менавіта тое важнае на дзень сёньняшні і, магчыма, што гэтыя дыскі ў пэўным сэнсе робяцца для будучыні. Зноў-такі — праца з кантрастам. Увесь час рабіць канцэрты і тут раптам зрабіць такое. Мне падалося гэта цікавым. Мала сказаць, што гэта аўтабіяграфічна, што гэта нейкая частка жыцьця. Тут ёсьць тое, што ляжала і чакала. Запісы — яны ж часам зьнікаюць. Так, як зьнікла, да прыкладу, 90% запісаў “Скрыпкі дрыгвы”.
Таму я вырашыў гэта выдаць, каб яшчэ адзін этап уласнага жыцьця пакінуць у спакоі. Мяне цешыць тое, што зроблены ня проста нейкія пустыя адмашкі, каб у чарговы раз прадаць дыскі і зарабіць грошы і каб людзі прыйшлі на канцэрт, на прэм’еру, пацешыліся, які харошы Дзімачка, як ён актыўна працуе. Гэта ўжо для мяне хіба пройдзены псыхалягічны этап. Тут ёсьць пэўная пастка: не зрабіцца рабом таго, што ты робіш. Гэта артыст мусіць браць пад увагу. Я адчуваю ў сабе патэнцыял Міка Джагера”.
(Падбярэзкі: ) “Аднак апроч згаданых Вайцюшкевічам прычынаў зьяўленьня выцягнутых з доўгай музычнай шуфляды песень, як аказалася, была яшчэ адна, нечаканая і вельмі істотная”.
(Вайцюшкевіч: ) “Я патрабую для сябе асабіста музычнай паўзы, бо зараз мы запісалі альбом “Калыханкі”, які будзе выдадзены разам зь дзіцячым фондам ЮНІСЕФ. Гэта ня будзе для продажу, гэта будуць такія вялікія капэрты з рознай інфармацяй пра ЮНІСЕФ. Гэта ўсё будзе разьмешчана ў Інтэрнэце, і ўсе тыя людзі, якія ня змогуць атрымаць гэтыя капэрты, змогуць скачаць усё зь Інтэрнэту. Спадзяюся, што “Калыханкі”, магчыма, зробяць у Беларусі маленечкую псыхалягічную рэвалюцыю”.
(Падбярэзкі: ) “Канцэрты Зьміцера Вайцюшкевіча і “WZ Orkestra” адбываюцца ў Менску даволі часта і зьбіраюць поўныя, хоць і ня самыя вялікія, залі. Неўзабаве адбудзецца чарговы, але музыка прызнаецца, што гэтым разам канцэрт будзе для яго самога вельмі незвычайны”.
(Вайцюшкевіч: ) “Канцэрт будзе называцца “Жанчыны Зьміцера Вайцюшкевіча”. Спачатку падалося, што нясьціпла гэтак казаць. Але гэта нармальна! Беларуская мова тым і клясная, што жанчына — гэта жанчына, а каханка — гэта каханка. Таму жанчыны тут — гэта нейкі такі зьбіральны вобраз. Зелянкоўская — бляндынка, Лісіцкая — рыжая, Маша Яр — такая трэфавая дама, Ганна Чыстасердава — віновая дама. Кожная з гэтых жанчын будзе выконваць па дзьве песьні — Вайцюшкевіча і ня толькі Вайцюшкевіча.
Для мяне сцэна — гэта ня толькі прадуманы сцэнар. Самае галоўнае ў гэтым канцэрце тое, што публіка, якая прыходзіць, увесь час чакае сюрпрызаў. І гэта бываюць такія вясёлыя, дурнаватыя канцэрты ад Вайцюшкевіча, калі музыканты ня ведаюць, што рабіць з гэтым “шчасьцем”, што стаіць наперадзе. Сам сэнс жаночага канцэрту ў лістападзе ў тым, што ён таксама мае нейкае незразумелае значэньне. Канчатковай мэты гэтага канцэрту няма. Ёсьць проста спроба паказаць жанчын, музыку, артыстаў, дэкарацыі.
Галоўнае — ісьці нетрадыцыйным шляхам. Можна было, канешне, дамовіцца з нашымі папулярнымі зоркамі — там Паліна, Іна... Мы ж робім альбо спрабуем зрабіць выйсьце на нейкія ўласныя культурныя сьцяжынкі. Калі я выступаю ў нейкай “салянцы”, дзе ў канцэрце гучыць толькі адна беларуская песьня ў выкананьні Зьміцера Вайцюшкевіча, а ў залі сядзяць простыя беларускія людзі, яны адчуваюць гэта сваім сэрцам. Значыць, такая музыка ім патрэбная! Пяць гадоў таму ніхто ня верыў, што гэта можна нейкім чынам “прадаваць”, што на гэта будуць прыходзіць людзі”.
(Падбярэзкі: ) “Здараецца, можна пачуць ці не папрокі ў бок Вайцюшкевіча, зьвязаныя зь ягонай насамрэч зайздроснай творчай актыўнасьцю. І што ў гэтым дрэннага? Музыка працуе, то бок жыве прафэсіяй. Таму, відаць, ягоная актыўнасьць можа назаляць вочы хіба толькі тым, хто лянуецца. Вось што кажа Зьміцер Вайцюшкевіч пра ўласныя прынцыпы творчасьці, якія, як можна здагадацца, і падштурхваюць ягоны творчы імпэт”.
(Вайцюшкевіч: ) “Я ня ў стане пайсьці абсалютна новай дарогай. Але дзякуючы гэтаму дыску і некаторым песьням з мінулых дыскаў, я магу выстраіць пэўную канцэпцыю працы на некалькі гадоў наперад. Быць на паўгалавы наперадзе, чым усе астатнія. Маючы чатыры альбо сем дыскаў, ты ўжо аглядаешся, бо ня хочацца пэўных паўтораў. І я на гэта таксама зьвяртаю ўвагу. Хацеў бы ўсё ж быць іншым – не такім салодкім, харошым Дзімам Вайцюшкевічам”.
АЎТАР І ТВОР
АНТАНІНА ХАТЭНКА: “МЫ — ВЕЧНЫЯ”
У дапрэзыдэнцкай Беларусі дзень памінаньня продкаў — Дзяды — быў унесены ў афіцыйны каляндар і лічыўся выходным. Чаму сёньняшняя ўлада скасавала Дзяды як дзяржаўнае сьвята? Зь якой прычыны для сучасных беларусаў памінаньне сваіх продкаў зноў робіцца справай неактуальнай? Як можна адзначыць Дзяды ў сучасным горадзе? На пытаньні Міхася Скоблы адказвае паэтка і культуроляг Антаніна Хатэнка.
(Міхась Скобла: ) “Антаніна, ізноў, як некалі за савецкім часам, у беларускім афіцыйным календары Дзяды адсутнічаюць. Таму патлумачце, калі яны адзначаюцца?”
(Антаніна Хатэнка: ) “Мы — народ шматканфэсійны, таму давайце сыходзіць з наступнага факту. З таго часу, як на нашай зямлі валадарыць хрысьціянства, ёсьць разьмежаваньні, хоць і вельмі блізкія па часе, між каталіцкай і праваслаўнай канфэсіямі. У каталікоў памінальны дзень, гэтак званы Дзень Задушны, адзначаецца 2 лістапада. І менавіта гэты дзень быў колісь дзяржаўным памінальным днём. Па праваслаўным календары памінальная, ці радзіцельская субота, — рухомая і прыпадае на суботу ў прамежку з 26 кастрычніка да 8 лістапада — бліжэй да Зьмітравага дня. Але мы павінны ведаць, што Дзяды — далёка дахрысьціянскі звычай. Таму паводле прыроднага, касьмічнага календара — гэта дванаццаць дзён, апошняя дзесяцідзёнка кастрычніка і дні да 2 лістапада. У гэты час, як кажуць касмолягі, адкрываецца касьмічны партал яднаньня ўсіх душаў, якія жылі, жывуць і будуць жыць”.
(Скобла: ) “Я разумею, чаму нельга сьвяткаваць 8 Верасьня, Дзень беларускай вайсковай славы — Расея можа пакрыўдзіцца. Здагадваюся, чаму нашай уладзе не патрэбен Дзень Волі — 25 Сакавіка… Але навошта было выкрэсьліваць з рэестру дзяржаўных сьвятаў Дзяды?”
(Хатэнка: ) “Можа быць, у кагосьці замацавалася ў памяці тая дата — 30 кастрычніка 1988 году, калі Дзяды ўлады зрабілі (яшчэ тыя ўлады, камуністычныя) ідэалягічным днём, днём змаганьня, днём супраціву. Для іх у гэтым дні застаўся страх. Людзі тады зьядналіся і пайшлі да магілаў. І гэты страх, ён да гэтай пары абдымае душы тых, хто пры ўладзе. Але гэта, як мне падаецца, не галоўная прычына. У Дзядах, у векавечным зьліцьці душаў утрымліваецца магутная нацыянальная энэргія. А калі ўся палітыка сёньняшніх беларускіх уладаў скіраваная на тое, каб усё нацыянальнае сьцерці, калі нацыянальная культура кідаецца пад ногі, то, зразумела, найперш зьліквідоўваецца тое, што ёсьць кропкай судакрананьня са сваімі каранямі”.
(Скобла: ) “Ці ня самыя шматлюдныя Дзяды адбыліся ў 1988 годзе, калі людзей ля Ўсходніх могілак застрашвалі вадамётамі і апыльвалі сьлезацечным газам. І вось з кожным годам па маіх назіраньнях удзельнічае ў Дзядах усё менш людзей. З чым гэта зьвязана?”
(Хатэнка: ) “Прынята гаварыць пра ліхія ці добрыя часы. Насамрэч, чалавек робіць час. І мы тады зрабілі час, авеялі яго векавечнай славай, і пісьменства, і геройства, і памкнёнасьці духовай. Цяпер таксама ёсьць людзі, якія па-ранейшаму спавядаюць сьвятую дзею яднаньня з продкамі, але няма той магутнай энэргіі, якая тады павяла людзей на Курапаты. А што цяпер адбываецца? Нічога не адбываецца бязь веры. Усё ладуецца зь веры, а на сёньня мы маем бязьвер’е”.
(Скобла: ) “А як можна адзначыць Дзяды ў сёньняшнім горадзе, дзе рытуальных страваў асабліва не згатуеш і хату адпаведнымі зёлкамі не абкурыш?”
(Хатэнка: ) “Мы шмат зважаем на атрыбутыку. А насамрэч найістотней тое, што ўсярэдзіне цябе ў гэтыя дні. Таму зладуйце гармонію з сабой, са сьветам, умацуйце, усталюйце ў сабе веру, што мы вечныя. І тыя, хто быў, яны нікуды ня зьніклі, яны заўжды з намі, а на Дзяды яны да нас найбліжэй. А што можна зрабіць у кватэры гарадзкой? Можна павесіць белы ручнік, які колерам, энэргетыкай памяці закліча душы да сябе, да вас у хату. Можна заслаць на стол белы абрус. Можна згатаваць ячную куцьцю. Можна зрабіць квас грыбны — грыбоў сёлета паўнютка ў лясах было. Можна напячы ладак, каб засымбалізаваць кругазварот часу. А ўжо як гаварыць зь Дзядамі — кожны вымышляе сам і адчувае па-свойму. Кожны гэтую далікатную струначку кранае па-свойму”.
(Скобла: ) “Антаніна, апошняя па часе выданьня вашая кніга “Тры грацыі” выйшла ў 2002 годзе ў Санкт-Пецярбурзе, і тое — адна на трох. Вашыя суаўтары — Ніна Мацяш і Аўгіньня Кавалюк. З тае пары вы не друкуецеся. Чым яно абумоўлена, маўчаньне паэтаў?”
(Хатэнка: ) “Я не лічу, што я маўчу. Што наагул творца ў сваім жыцьці хоць адну хвілю маўчыць. Проста ёсьць унутраная гаворка, гаворка нябачная, празрыстая, бяз словаў, якая не ўкладаецца ў словы. Мне дастаткова камфортна ў тым, як я сябе пачуваю ў гэтай гаворцы — зь небам, зь зямлёю, з прыродай, з сабою. А ўжо калі суджана прыйсьці вершу, то яму таксама камфортна са мною. А калі ён спатрэбіцца некаму, то знойдзе шляхі да роднаснай душы”.
АНТАНІНА ХАТЭНКА. З НОВЫХ ВЕРШАЎ
МАЛЕНЬНЕ
Божа мой, скрозь вякі відушчы, Божа мой, праз дарогі чуйны, дзе сьвячаюць сьвятарна душы, дзе сьцішэла сьвятло начуе, дзе раяцца сьвітальна росы — з малітоўнай Гары Нябёснай ратавальна пашлі ахову да маёй адзінотнай мовы.
Божа мой, міласэрны Пане, любамудры мой Валадару, нагарнулася ноч прыспана, насылаючы хмары-чары: ацяжэла на вуснах слова — ні дыхнуць-спамянуць, ні мовіць… Адслані! Барані, мой Божа, тут казаньня-насеньня ўсхожжа.
Абярожны, магутны Ойча, мой далёкі й да сэрца блізкі, зорка дол пажагнала тройчы, зьнічна падае да калыскі…
Божа праведны, дай нам радасьць гаварыць да спрадвечнай Рады — да зямлі, да травы, да саду — і ў журбе, і ў любові-зладзе, на чужыне й у цёплай хаце, над крыжамі, у сьне й у сьвяце, памінальна, вясельна, гімна нашай мовай радзімна-дзіўнай.
З крэўным словам — высокім дарам — Уваскрэснуць дай, Гаспадару. Векавечыць дай, Валадару…
* * * (Сутвор з дачкой маёй — Сьвятаянай)
Глядзіш на сьвет празь цёмныя вачніцы: прырода боса блудзіць сіратой, і сьвяткаваць, і жаліцца баіцца, баіцца быць — жабрачкай ці сьвятой…
І за вакном, і ў снах нямее болем сустрэч і спрэчак даўкі перакат. Чужынец, як сьсівелыя таполі, знаёмыя імгненьням і вякам…
Тулілася бяссоньне ў люльцы-думцы зьмяняліся эпохі на сьляды… Куды памкнуцца, да каго вярнуцца — скуголяць зьнелюдзела халады.
Сыйшоў спамін, і мара прамінула, зьмяркалася й віднела за вакном. А на тваім парозе сьмерць заснула — збаялася зайсьці ў застылы дом…
* * * Ясны пане! Сумуе восень па зялёных арэлях вёснаў, па сьвітальных узьлётах босых з апраметнае — да нябёсаў.
Ясны пане! Стамлёна восень сны снуе на дарогі-кросны і бурштынавы сум узносіць над маім ачужэлым лёсам.
Ясны пане! Журбуе радасьць над сьцішэлым у мроях садам. Можа, трэба вышэць і падаць, як лістоце, каб зьведаць ладу.
Ясны пане! І звады й здрады адвяду, адсланю паглядам. Палымнее між нас прынадай восень-любасьць — няма ёй рады.
Ясны пане! Усё мінецца. Захліпнецца тугою сэрца. Зажальбуецца восень-ростань, нажыўляючы сонцам соты.
Ясны пане! І над самотай, і над слотаю — баль пяшчоты. Горка пахне спамінам вецер загасаюць сьлядоў суквецьці.
Ясны пане! А вы ня верце ў страх зьяўленьня й свабоду сьмерці. Гэта восень у смутным сьвеце — з пазалоты смугі ня сьцерці…
* * * Ня жыць, ня марыць, не любіць, ня плакаць, не змагацца… Людзей нібыта град прыбіў і ў хатах, і ў палацах.
Зямля — іржа, вада цьвіце. Насланая маркота. Над цэлым сьветам чорны цень — і сны, і думкі ўпотай.
Сьмяецца цень, клянецца цень І просіцца ў даверы. Туман, як чад, гусьцей, гусьцей — падман бяз краю й меры…
Ні зор, ні ўсьмешак, ні вачэй. Халодная пустэльня. Што цень падорыць нам яшчэ? І што мы зь ім падзелім?
* * * Куды ні глянеш — людзі, людзі. Куды ні глянеш — шэльмы, шэльмы.
Янка Купала
Людзі. І нелюдзі. Постаці… Здані… Скурчаны ў верадзе мроі й паданьні. Птушкі. І яшчары. Вышнасьці… Нетры… Чужнае падчар’е — крушні й паветра. Сонца. І цемрыва. Выраі… Пеклы… Золь абшчаперыла ўсё, што ня ўцекла. Княжасьць. І бездам’е. Мы, я… Ня-мы-я… Байкамі сьнедаем, грозьбай абедаем. Хто мы — ня ведаем: доля адмые…
УЛАДЗІМЕР ВІШНЕЎСКІ: “МІНІСТАР КУЛЬТУРЫ НЯ ХОДЗІЦЬ НА МАСТАЦКІЯ ВЫСТАВЫ”
74 аўтары і больш за 160 твораў зьмяшчае выстава “Малюнак. Акварэль. Эстамп”, якая экспануецца гэтымі днямі ў Менску ў Палацы мастацтва. Такога вялікага сьвята беларуская графіка ня мела пятнаццаць гадоў. Выставу зладзіла сэкцыя графікі Саюзу беларускіх мастакоў. З кіраўніком сэкцыі дацэнтам Беларускай акадэміі мастацтва знаным графікам Уладзімерам Вішнеўскім на выставе сустрэлася нашая карэспандэнтка Валянціна Аксак.
(Валянціна Аксак: ) “Як узьнікла ідэя гэтае выставы?”
(Уладзімер Вішнеўскі: ) “Ідэя лунала даўно. Справа ў тым, што падобная выстава, рэспубліканская выстава беларускай графікі, адбылася пятнаццаць гадоў таму, і, безумоўна, даўно патрабавалася зладзіць новую. Гэтую справу ўзяло на сябе кіраўніцтва сэкцыі графікі Саюзу мастакоў, і год таму мы заплянавалі выставу і, нарэшце, зьдзейсьнілі яе”.
(Аксак: ) “А з чым зьвязаны такі доўгі перапынак? Мяркуючы па выставе, выглядае, што мастацтва графікі пакуль што ня церпіць крызысу…”
(Вішнеўскі: ) “Я лічу, што наадварот, графічнае мастацтва ў нас разьвіваецца паскоранымі тэмпамі. І на гэтай выставе прадстаўленыя творы нават не за апошнія пятнаццаць гадоў, а толькі за пяць. Мы вымушаныя былі гэты тэрмін абмежаваць. Цяжкасьці ўзьніклі ня з творамі, а з арганізацыяй выставы. Грамадзкая арганізацыя — Саюз беларускіх мастакоў — мае нейкія свае сродкі, але на такія велізарныя выставы патрабуюцца значна большыя фінансы. Для прадстаўленьня мастакоў з усіх рэгіёнаў трэба шмат грошай і шмат увагі. На жаль, наша Міністэрства культуры не заклапочана гэтым. Яно прыслала на адкрыцьцё выставы нейкага дробнага клерка, не прыехаў ні намесьнік міністра, ні міністар, і ў прынцыпе ніколі яны не бываюць на выставах. Нібыта не існуе ў нас такой галіны — беларускае мастацтва, асабліва графічнае. Ніхто нічога ня ведае пра графіку, і чым яна адрозьніваецца ад іншых відаў мастацтва. На мой погляд, павінны праходзіць нейкія адукацыйныя праграмы па тэлебачаньні, па рыдыё для таго, каб насельніцтва ведала — што такое графіка”.
(Аксак: ) “У іншых народаў, там, дзе старажытныя людзі жылі ў пячорах, яны малявалі свае ўражаньні ад сьвету на сьценах скалаў. У Беларусі такога пачатку ў гэтага віду мастацтва не было. У нас графіка пачалася з высокага слова першадрукара Францішка Скарыны, дакладней, зь ягоных ілюстрацыяў да перакладзеных ім на старабеларускую мову тэкстаў Бібліі. І выглядае, што ў Беларусі графіка — адносна малады від мастацтва, якому ўсяго нейкіх пяцьсот гадоў?”
(Вішнеўскі: ) “Я думаю, што ў Беларусі графіка існавала і да часоў Скарыны. А менавіта, яна была ў выглядзе сфрагістыкі, гэта значыць, княскіх пячатак на дакумэнты. Былі набіўныя тканіны, з чаго пазьней нарадзілася і кнігадрукаваньне. Сучасная беларуская графіка разьвіваецца інтэнсыўна. Кожны год Беларуская акадэмія мастацтва выпускае шэсьць-сем чалавек, праўда, многія зьязджаюць за мяжу”.
(Аксак: ) “Маладыя графікі зьязджаюць за мяжу і за мяжой атрымліваюць прэстыжныя міжнародныя ўзнагароды. Чаму гэтае мастацтва сёньня не запатрабаванае ў Беларусі?”
(Вішнеўскі: ) “Назіраецца адносны крызыс выдавецкай справы. Калі дзяржаўныя выдавецтвы былі сагнаныя ў кучу, зробленыя нейкія голдынгі, калі мова беларуская ў сваёй жа краіне на выгнаньні, то зразумела, што графіка, кніжная графіка асабліва, страціла замовы і прэстыж. У нашай краіне нічога з мастацтва не запатрабавана. Мастацтва ў нас не ў пашане. Вы ня бачыце перадач пра мастацтва па тэлевізары, ня чуеце па радыё, ня шмат людзей ходзіць на выставы”.
(Аксак: ) “Вельмі вядомы кніжны графік Алена Лось пачала займацца жывапісам дзеля таго, каб элемэнтарна выжываць. Скажыце, ці распаўсюджаная сёньня гэтая зьява, калі графікі мусяць адмаўляцца ад сваіх шматгадовых прыхільнасьцяў да абранага віду мастацтва і працаваць толькі на выжываньне?”
(Вішнеўскі: ) “На жаль, гэта так. Многія графікі перайшлі ў жывапісны цэх, таму што ў нас не існуе рынку мастацтва графікі, і людзі ня ведаюць сапраўднае яе каштоўнасьці, яе ніхто не ўспрымае. І натуральна, графікі пераходзяць да жывапісу, таму што які-небудзь натурморцік з кветачкамі ці краявідзік можна прадаць праз галярэі мастацкія, а графічныя аркушы — не”.
(Аксак: ) “А ці ня бачыце вы тут небясьпекі для будучыні гэтага віду мастацтва?”
(Вішнеўскі: ) “Пакуль што я ня бачу такой небясьпекі. Чалавек, які прайшоў графічную школу, нават калі час ад часу будзе пісаць нейкія карціны, ён усё роўна будзе мысьліць трошкі інакш. Упэўнены, што графічнае мастацтва мае вялікую будучыню, яно будзе разьвівацца і нейкімі новымі формамі прырастаць”.
(Аксак: ) “А ці ня бачыце вы небясьпекі для рукатворнае графікі ад кампутарнай графікі, якая цяпер запаланіла выдавецкую справу і вось ужо дабралася і да выставаў — у вас тут я бачу лічбавыя працы Ўладзімера Лукашыка?”
(Вішнеўскі: ) “Лічбавыя тэхналёгіі я разглядаю як інструмэнт накшталт алоўка ці разца. Але як ім карыстацца, тут ужо іншая справа. Трымценьне душы перадаць пры дапамозе кампутара, я думаю, вельмі складана, прасьцей перадаваць праз руку, таму што рука ідзе непасрэдна ад сэрца”.
(Аксак: ) “Гэта былі пытаньні да арганізатара выставы графікі Ўладзімера Вішнеўскага, а цяпер пытаньне да знанага графіка Ўладзімера Вішнеўскага: над чым цяпер вы працуеце?”
(Вішнеўскі: ) “Сустрэліся мы нядаўна зь Віктарам Скорабагатавым, і ў размове выйшла, што ён цяпер займаецца выданьнем нотаў опэры Антонія Радзівіла на лібрэта Гётэ “Фаўст”. Віктар папрасіў зрабіць аздабленьне гэтага выданьня, і я згадзіўся. Таму ў найбліжэйшых плянах — завершыць гэтую справу, а далей паглядзім”.
На здымках: гравюры Ўладзімера Вішнеўскага, прысьвечаныя памяці Васіля Быкава і Папы Яна Паўла II.
НОТНЫ СШЫТАК
ЗЬМІЦЕР ВАЙЦЮШКЕВІЧ: “МАЕ КАЛЫХАНКІ ЗРОБЯЦЬ МАЛЕНЬКУЮ РЭВАЛЮЦЫЮ”
Звычайна пасьля некалькіх гадоў працы той ці іншы выканаўца выдае альбом зь лепшымі творамі ўласнага рэпэртуару. Аднак днямі Зьміцер Вайцюшкевіч прэзэнтаваў зборнік “Песьні з доўгай шуфляды”, складзены з раней ня выдадзеных песень. Чаму ён гэтак зрабіў, пацікавіўся наш карэспандэнт Дзьмітры Падбярэзкі.
(Падбярэзкі: ) “Журналісты сустрэліся са Зьміцерам Вайцюшкевічам у більярдным клюбе “Клясык”, і на пытаньні музыка адказваў пад акампанэмэнт гучаньня шароў. Альбом “Песьні з доўгай шуфляды” складзены з запісаў, зробленых за пяць апошніх гадоў, таму з пункту гледжаньня музыкі ён даволі стракаты. А вось чаму ён надумаў выдаць менавіта гэтакі альбом, Зьміцер патлумачыў на самым пачатку”.
(Вайцюшкевіч: ) “Назву прыдумаў Міхал Анэмпадыстаў, і афармленьне рабіў таксама ён. “Песьні з доўгай шуфляды” — гэта такая нейкая рэтраспэктыва майго жыцьця музычнага, майго жыцьця прыватнага ў нейкім сэньсе. Задаволіць усіх ня мае сэнсу, таму што некаторыя людзі толькі пачынаюць слухаць “Паравоз каханьня”. Мне вельмі падабаецца адначасова працаваць над двума і нават трыма праэктамі адначасова, бо ты мусіш ашчадна ставіцца да часу, каб знайсьці менавіта тое важнае на дзень сёньняшні і, магчыма, што гэтыя дыскі ў пэўным сэнсе робяцца для будучыні. Зноў-такі — праца з кантрастам. Увесь час рабіць канцэрты і тут раптам зрабіць такое. Мне падалося гэта цікавым. Мала сказаць, што гэта аўтабіяграфічна, што гэта нейкая частка жыцьця. Тут ёсьць тое, што ляжала і чакала. Запісы — яны ж часам зьнікаюць. Так, як зьнікла, да прыкладу, 90% запісаў “Скрыпкі дрыгвы”.
Таму я вырашыў гэта выдаць, каб яшчэ адзін этап уласнага жыцьця пакінуць у спакоі. Мяне цешыць тое, што зроблены ня проста нейкія пустыя адмашкі, каб у чарговы раз прадаць дыскі і зарабіць грошы і каб людзі прыйшлі на канцэрт, на прэм’еру, пацешыліся, які харошы Дзімачка, як ён актыўна працуе. Гэта ўжо для мяне хіба пройдзены псыхалягічны этап. Тут ёсьць пэўная пастка: не зрабіцца рабом таго, што ты робіш. Гэта артыст мусіць браць пад увагу. Я адчуваю ў сабе патэнцыял Міка Джагера”.
(Падбярэзкі: ) “Аднак апроч згаданых Вайцюшкевічам прычынаў зьяўленьня выцягнутых з доўгай музычнай шуфляды песень, як аказалася, была яшчэ адна, нечаканая і вельмі істотная”.
(Вайцюшкевіч: ) “Я патрабую для сябе асабіста музычнай паўзы, бо зараз мы запісалі альбом “Калыханкі”, які будзе выдадзены разам зь дзіцячым фондам ЮНІСЕФ. Гэта ня будзе для продажу, гэта будуць такія вялікія капэрты з рознай інфармацяй пра ЮНІСЕФ. Гэта ўсё будзе разьмешчана ў Інтэрнэце, і ўсе тыя людзі, якія ня змогуць атрымаць гэтыя капэрты, змогуць скачаць усё зь Інтэрнэту. Спадзяюся, што “Калыханкі”, магчыма, зробяць у Беларусі маленечкую псыхалягічную рэвалюцыю”.
(Падбярэзкі: ) “Канцэрты Зьміцера Вайцюшкевіча і “WZ Orkestra” адбываюцца ў Менску даволі часта і зьбіраюць поўныя, хоць і ня самыя вялікія, залі. Неўзабаве адбудзецца чарговы, але музыка прызнаецца, што гэтым разам канцэрт будзе для яго самога вельмі незвычайны”.
(Вайцюшкевіч: ) “Канцэрт будзе называцца “Жанчыны Зьміцера Вайцюшкевіча”. Спачатку падалося, што нясьціпла гэтак казаць. Але гэта нармальна! Беларуская мова тым і клясная, што жанчына — гэта жанчына, а каханка — гэта каханка. Таму жанчыны тут — гэта нейкі такі зьбіральны вобраз. Зелянкоўская — бляндынка, Лісіцкая — рыжая, Маша Яр — такая трэфавая дама, Ганна Чыстасердава — віновая дама. Кожная з гэтых жанчын будзе выконваць па дзьве песьні — Вайцюшкевіча і ня толькі Вайцюшкевіча.
Для мяне сцэна — гэта ня толькі прадуманы сцэнар. Самае галоўнае ў гэтым канцэрце тое, што публіка, якая прыходзіць, увесь час чакае сюрпрызаў. І гэта бываюць такія вясёлыя, дурнаватыя канцэрты ад Вайцюшкевіча, калі музыканты ня ведаюць, што рабіць з гэтым “шчасьцем”, што стаіць наперадзе. Сам сэнс жаночага канцэрту ў лістападзе ў тым, што ён таксама мае нейкае незразумелае значэньне. Канчатковай мэты гэтага канцэрту няма. Ёсьць проста спроба паказаць жанчын, музыку, артыстаў, дэкарацыі.
Галоўнае — ісьці нетрадыцыйным шляхам. Можна было, канешне, дамовіцца з нашымі папулярнымі зоркамі — там Паліна, Іна... Мы ж робім альбо спрабуем зрабіць выйсьце на нейкія ўласныя культурныя сьцяжынкі. Калі я выступаю ў нейкай “салянцы”, дзе ў канцэрце гучыць толькі адна беларуская песьня ў выкананьні Зьміцера Вайцюшкевіча, а ў залі сядзяць простыя беларускія людзі, яны адчуваюць гэта сваім сэрцам. Значыць, такая музыка ім патрэбная! Пяць гадоў таму ніхто ня верыў, што гэта можна нейкім чынам “прадаваць”, што на гэта будуць прыходзіць людзі”.
(Падбярэзкі: ) “Здараецца, можна пачуць ці не папрокі ў бок Вайцюшкевіча, зьвязаныя зь ягонай насамрэч зайздроснай творчай актыўнасьцю. І што ў гэтым дрэннага? Музыка працуе, то бок жыве прафэсіяй. Таму, відаць, ягоная актыўнасьць можа назаляць вочы хіба толькі тым, хто лянуецца. Вось што кажа Зьміцер Вайцюшкевіч пра ўласныя прынцыпы творчасьці, якія, як можна здагадацца, і падштурхваюць ягоны творчы імпэт”.
(Вайцюшкевіч: ) “Я ня ў стане пайсьці абсалютна новай дарогай. Але дзякуючы гэтаму дыску і некаторым песьням з мінулых дыскаў, я магу выстраіць пэўную канцэпцыю працы на некалькі гадоў наперад. Быць на паўгалавы наперадзе, чым усе астатнія. Маючы чатыры альбо сем дыскаў, ты ўжо аглядаешся, бо ня хочацца пэўных паўтораў. І я на гэта таксама зьвяртаю ўвагу. Хацеў бы ўсё ж быць іншым – не такім салодкім, харошым Дзімам Вайцюшкевічам”.
АЎТАР І ТВОР
АНТАНІНА ХАТЭНКА: “МЫ — ВЕЧНЫЯ”
У дапрэзыдэнцкай Беларусі дзень памінаньня продкаў — Дзяды — быў унесены ў афіцыйны каляндар і лічыўся выходным. Чаму сёньняшняя ўлада скасавала Дзяды як дзяржаўнае сьвята? Зь якой прычыны для сучасных беларусаў памінаньне сваіх продкаў зноў робіцца справай неактуальнай? Як можна адзначыць Дзяды ў сучасным горадзе? На пытаньні Міхася Скоблы адказвае паэтка і культуроляг Антаніна Хатэнка.
(Міхась Скобла: ) “Антаніна, ізноў, як некалі за савецкім часам, у беларускім афіцыйным календары Дзяды адсутнічаюць. Таму патлумачце, калі яны адзначаюцца?”
(Антаніна Хатэнка: ) “Мы — народ шматканфэсійны, таму давайце сыходзіць з наступнага факту. З таго часу, як на нашай зямлі валадарыць хрысьціянства, ёсьць разьмежаваньні, хоць і вельмі блізкія па часе, між каталіцкай і праваслаўнай канфэсіямі. У каталікоў памінальны дзень, гэтак званы Дзень Задушны, адзначаецца 2 лістапада. І менавіта гэты дзень быў колісь дзяржаўным памінальным днём. Па праваслаўным календары памінальная, ці радзіцельская субота, — рухомая і прыпадае на суботу ў прамежку з 26 кастрычніка да 8 лістапада — бліжэй да Зьмітравага дня. Але мы павінны ведаць, што Дзяды — далёка дахрысьціянскі звычай. Таму паводле прыроднага, касьмічнага календара — гэта дванаццаць дзён, апошняя дзесяцідзёнка кастрычніка і дні да 2 лістапада. У гэты час, як кажуць касмолягі, адкрываецца касьмічны партал яднаньня ўсіх душаў, якія жылі, жывуць і будуць жыць”.
(Скобла: ) “Я разумею, чаму нельга сьвяткаваць 8 Верасьня, Дзень беларускай вайсковай славы — Расея можа пакрыўдзіцца. Здагадваюся, чаму нашай уладзе не патрэбен Дзень Волі — 25 Сакавіка… Але навошта было выкрэсьліваць з рэестру дзяржаўных сьвятаў Дзяды?”
(Хатэнка: ) “Можа быць, у кагосьці замацавалася ў памяці тая дата — 30 кастрычніка 1988 году, калі Дзяды ўлады зрабілі (яшчэ тыя ўлады, камуністычныя) ідэалягічным днём, днём змаганьня, днём супраціву. Для іх у гэтым дні застаўся страх. Людзі тады зьядналіся і пайшлі да магілаў. І гэты страх, ён да гэтай пары абдымае душы тых, хто пры ўладзе. Але гэта, як мне падаецца, не галоўная прычына. У Дзядах, у векавечным зьліцьці душаў утрымліваецца магутная нацыянальная энэргія. А калі ўся палітыка сёньняшніх беларускіх уладаў скіраваная на тое, каб усё нацыянальнае сьцерці, калі нацыянальная культура кідаецца пад ногі, то, зразумела, найперш зьліквідоўваецца тое, што ёсьць кропкай судакрананьня са сваімі каранямі”.
(Скобла: ) “Ці ня самыя шматлюдныя Дзяды адбыліся ў 1988 годзе, калі людзей ля Ўсходніх могілак застрашвалі вадамётамі і апыльвалі сьлезацечным газам. І вось з кожным годам па маіх назіраньнях удзельнічае ў Дзядах усё менш людзей. З чым гэта зьвязана?”
(Хатэнка: ) “Прынята гаварыць пра ліхія ці добрыя часы. Насамрэч, чалавек робіць час. І мы тады зрабілі час, авеялі яго векавечнай славай, і пісьменства, і геройства, і памкнёнасьці духовай. Цяпер таксама ёсьць людзі, якія па-ранейшаму спавядаюць сьвятую дзею яднаньня з продкамі, але няма той магутнай энэргіі, якая тады павяла людзей на Курапаты. А што цяпер адбываецца? Нічога не адбываецца бязь веры. Усё ладуецца зь веры, а на сёньня мы маем бязьвер’е”.
(Скобла: ) “А як можна адзначыць Дзяды ў сёньняшнім горадзе, дзе рытуальных страваў асабліва не згатуеш і хату адпаведнымі зёлкамі не абкурыш?”
(Хатэнка: ) “Мы шмат зважаем на атрыбутыку. А насамрэч найістотней тое, што ўсярэдзіне цябе ў гэтыя дні. Таму зладуйце гармонію з сабой, са сьветам, умацуйце, усталюйце ў сабе веру, што мы вечныя. І тыя, хто быў, яны нікуды ня зьніклі, яны заўжды з намі, а на Дзяды яны да нас найбліжэй. А што можна зрабіць у кватэры гарадзкой? Можна павесіць белы ручнік, які колерам, энэргетыкай памяці закліча душы да сябе, да вас у хату. Можна заслаць на стол белы абрус. Можна згатаваць ячную куцьцю. Можна зрабіць квас грыбны — грыбоў сёлета паўнютка ў лясах было. Можна напячы ладак, каб засымбалізаваць кругазварот часу. А ўжо як гаварыць зь Дзядамі — кожны вымышляе сам і адчувае па-свойму. Кожны гэтую далікатную струначку кранае па-свойму”.
(Скобла: ) “Антаніна, апошняя па часе выданьня вашая кніга “Тры грацыі” выйшла ў 2002 годзе ў Санкт-Пецярбурзе, і тое — адна на трох. Вашыя суаўтары — Ніна Мацяш і Аўгіньня Кавалюк. З тае пары вы не друкуецеся. Чым яно абумоўлена, маўчаньне паэтаў?”
(Хатэнка: ) “Я не лічу, што я маўчу. Што наагул творца ў сваім жыцьці хоць адну хвілю маўчыць. Проста ёсьць унутраная гаворка, гаворка нябачная, празрыстая, бяз словаў, якая не ўкладаецца ў словы. Мне дастаткова камфортна ў тым, як я сябе пачуваю ў гэтай гаворцы — зь небам, зь зямлёю, з прыродай, з сабою. А ўжо калі суджана прыйсьці вершу, то яму таксама камфортна са мною. А калі ён спатрэбіцца некаму, то знойдзе шляхі да роднаснай душы”.
АНТАНІНА ХАТЭНКА. З НОВЫХ ВЕРШАЎ
МАЛЕНЬНЕ
Божа мой, скрозь вякі відушчы, Божа мой, праз дарогі чуйны, дзе сьвячаюць сьвятарна душы, дзе сьцішэла сьвятло начуе, дзе раяцца сьвітальна росы — з малітоўнай Гары Нябёснай ратавальна пашлі ахову да маёй адзінотнай мовы.
Божа мой, міласэрны Пане, любамудры мой Валадару, нагарнулася ноч прыспана, насылаючы хмары-чары: ацяжэла на вуснах слова — ні дыхнуць-спамянуць, ні мовіць… Адслані! Барані, мой Божа, тут казаньня-насеньня ўсхожжа.
Абярожны, магутны Ойча, мой далёкі й да сэрца блізкі, зорка дол пажагнала тройчы, зьнічна падае да калыскі…
Божа праведны, дай нам радасьць гаварыць да спрадвечнай Рады — да зямлі, да травы, да саду — і ў журбе, і ў любові-зладзе, на чужыне й у цёплай хаце, над крыжамі, у сьне й у сьвяце, памінальна, вясельна, гімна нашай мовай радзімна-дзіўнай.
З крэўным словам — высокім дарам — Уваскрэснуць дай, Гаспадару. Векавечыць дай, Валадару…
* * * (Сутвор з дачкой маёй — Сьвятаянай)
Глядзіш на сьвет празь цёмныя вачніцы: прырода боса блудзіць сіратой, і сьвяткаваць, і жаліцца баіцца, баіцца быць — жабрачкай ці сьвятой…
І за вакном, і ў снах нямее болем сустрэч і спрэчак даўкі перакат. Чужынец, як сьсівелыя таполі, знаёмыя імгненьням і вякам…
Тулілася бяссоньне ў люльцы-думцы зьмяняліся эпохі на сьляды… Куды памкнуцца, да каго вярнуцца — скуголяць зьнелюдзела халады.
Сыйшоў спамін, і мара прамінула, зьмяркалася й віднела за вакном. А на тваім парозе сьмерць заснула — збаялася зайсьці ў застылы дом…
* * * Ясны пане! Сумуе восень па зялёных арэлях вёснаў, па сьвітальных узьлётах босых з апраметнае — да нябёсаў.
Ясны пане! Стамлёна восень сны снуе на дарогі-кросны і бурштынавы сум узносіць над маім ачужэлым лёсам.
Ясны пане! Журбуе радасьць над сьцішэлым у мроях садам. Можа, трэба вышэць і падаць, як лістоце, каб зьведаць ладу.
Ясны пане! І звады й здрады адвяду, адсланю паглядам. Палымнее між нас прынадай восень-любасьць — няма ёй рады.
Ясны пане! Усё мінецца. Захліпнецца тугою сэрца. Зажальбуецца восень-ростань, нажыўляючы сонцам соты.
Ясны пане! І над самотай, і над слотаю — баль пяшчоты. Горка пахне спамінам вецер загасаюць сьлядоў суквецьці.
Ясны пане! А вы ня верце ў страх зьяўленьня й свабоду сьмерці. Гэта восень у смутным сьвеце — з пазалоты смугі ня сьцерці…
* * * Ня жыць, ня марыць, не любіць, ня плакаць, не змагацца… Людзей нібыта град прыбіў і ў хатах, і ў палацах.
Зямля — іржа, вада цьвіце. Насланая маркота. Над цэлым сьветам чорны цень — і сны, і думкі ўпотай.
Сьмяецца цень, клянецца цень І просіцца ў даверы. Туман, як чад, гусьцей, гусьцей — падман бяз краю й меры…
Ні зор, ні ўсьмешак, ні вачэй. Халодная пустэльня. Што цень падорыць нам яшчэ? І што мы зь ім падзелім?
* * * Куды ні глянеш — людзі, людзі. Куды ні глянеш — шэльмы, шэльмы.
Янка Купала
Людзі. І нелюдзі. Постаці… Здані… Скурчаны ў верадзе мроі й паданьні. Птушкі. І яшчары. Вышнасьці… Нетры… Чужнае падчар’е — крушні й паветра. Сонца. І цемрыва. Выраі… Пеклы… Золь абшчаперыла ўсё, што ня ўцекла. Княжасьць. І бездам’е. Мы, я… Ня-мы-я… Байкамі сьнедаем, грозьбай абедаем. Хто мы — ня ведаем: доля адмые…