«Алег! Ал-е-ег!»
Я не адразу разумею, што гэта клічуць мяне.
Я зусім адвык ад свайго старога, сапраўднага імя. Вецер зносіць яго ў бок лесу, імя плыве над хатамі, трапляе на імгненьне ў далёкі матыў дурнаватай песенькі: гэта суседзі ўключылі сваё «Радыё Юністар».
«Але-ег! Ты наверху?» — кліча мама, і я спыняюся, ухапіўшыся за парэнчы.
«Так, мам», — адказваю я, але яна ня чуе.
Жалезную лесьвіцу, якая вядзе на другі паверх, захінае вінаградная лаза. Бацькі пасадзілі яе некалькі гадоў таму, лаза разраслася, разьлеглася на парэнчах, сама ловіцца ў далоні, лезе ў вочы, гудзе па-чмялінаму. Бледны, падсьлепаваты беларускі вінаград навобмацак шукае сонца.
Лета. Лецішча. Вечар.
Калі мае бацькі абжыліся ў гэтым доме пад Менскам, яны перавезьлі сюды нашыя з братам дзіцячыя скарбы. Перавезьлі тое, што ад іх засталося. Тут, на другім паверсе іхнага лецішча, стаяць у шапатлівай шарасьці старых савецкіх шафаў мае старыя кнігі.
«Востраў скарбаў» і «Адысэя капітана Блада».
«Таямнічая выспа» Жуля Вэрна і «Сэрцы трох» Джэка Лондана.
«Уладар Балянтрэ» і «Рабінзон Круза».
Уся «Бібліотека пріключеній і фантастікі» — ад першага да апошняга тома.
І Шэрлак Голмс, і Чалавек-невідзімка, і д’Артаньян.
Яны перасяліліся з гораду ў вёску, прыхапіўшы з сабой усім вядомыя і нікому больш не патрэбныя таямніцы.
Я з тых мужчын, якіх выхавалі піраты, ізгоі, разбойнікі і іншыя маргіналы. Выдуманыя наркаманы і алкаголікі, няісныя дармаеды, прывіды прыгодніцкага чытва. Карацей, асацыяльныя элемэнты, па якіх сухая асіна плача. Праўда, адрозьніць асінавы ліст ад ліпавага я наўрад ці змагу. Гарадзкі хлопчык — ці, хутчэй, дачны. Вясковага хлопчыка Алегам не назавуць. Як, зрэшты, і Альгердам.
Другі паверх бацькоўскага лецішча для мяне — як тая карчма «Адмірал Бэнбоў». Я стаю пасярод пакоя, набітага скарбамі, куру, адсочваю праз акно цёплыя плыні ў пшанічным моры — і пачуваюся Білі Бонсам. Ці Ігі Попам. Тут, на другім паверсе, схаваным у густых лозах, імя ня мае значэньня. Тут ты вечна малады. Вечны Алег.
Тут я сустракаюся з самім сабою. Сьлёзы, пякучыя, як ром з далёкіх выспаў, але зусім ня злыя. Сьветлы і ціхі плач невяртаньня.
Тут ляжыць зьдзьмуты, як гнілы гарбуз, мяч з эмблемай футбольнага клюбу «Санкт-Паўлі». Гамбурскага клюбу, які абраў для сябе імідж піратаў, вольных флібусьцьераў: нават зь іхнага неафіцыйнага сьцяга на заўзятараў пазірае чэрап з косткамі, сымбаль сьмерці — і несьмяротнасьці.
Тут замерлі ў куце братавы пальчаткі для боксу — возьмеш іх у рукі і ўяўляеш сабе двубой пасярод нейкай далёкай тавэрны: джэнтльмэн супраць быдла. Адзін супраць усіх.
Тут са старонак сямейных альбомаў на нас пазірае Чорнае мора — першае мора ў нашым жыцьці.
Тут мой партрэт у бесказырцы са стужкамі — на ім мне гадоў пяць, а я ўжо зусім марскі чалавек.
Тут на дне скрыні з цацкамі схаваныя нашыя з братам дзіцячыя пісталеты — зброя, якая ніколі не заржавее.
Тут сьпіць наш стары савецкі тэлевізар, які больш ніколі нічога не пакажа, апрача твайго твару.
Тут б’ецца ў акно муха, як нечая біяграфія.
Тут цёмна і ўтульна.
Тут важны кожны кут.
І недзе тут, на гэтым чароўным другім паверсе, ляжаць кружэлкі з майго юнацтва.
Дзіўныя кружэлкі.
З маіх знаёмых такіх ня мае ніхто.
У 1991, здаецца, годзе піянэр савецкага падпольнага гуказапісу Андрэй Трапіла, які ў свой час зрабіў на сьпісанай апаратуры фірмы «Мелодія» альбомы Цоя і «Акварыюму», і наогул каго ён толькі не зрабіў знакамітым... — дык вось, гэты самы спадар Трапіла пачаў выпускаць на вініле пірацкія запісы замежнай рок-клясыкі. Пірацкія — бо тагачасныя савецкія законы ня надта ўлічвалі аўтарскае права і піраты маглі рабіць, што хацелі. Ну, на тое яны і піраты, але, калі шчыра, ня ведаю, кім бы савецкая моладзь была безь пірацтва: у літаратуры, музыцы, мастацтве... Піраты прычыніліся да перабудовы і канца СССР ня менш за палітыкаў. Такія піраты, як Трапіла, патапілі Савецкі Саюз.
І адным з такіх запісаў гэты Трапіла патрапіў мне ў самае сэрца.
Нехта падараваў юнаму нонканфармісту Алежку Бахарэвічу на ягоныя народзіны дзьве кружэлкі «The Stooges». Амаль невядомага ў СССР амэрыканскага гурту, які распаўся яшчэ ў пачатку 70-х. Гурта, які адносяць да так званага прота-панку — і зь якога той панк, уласна, і пачаўся. Гурт, у якім фронтмэнам, паэтам і вакалістам быў знакаміты і дагэтуль жывы Ігі Поп. О, ён зрабіў сабе кар’еру, працаваў з Боўі і кучай іншых зорак, і сам стаў зоркай, і трапіў у Залю славы рок-н-ролу... Дзядуля Ігі. Калі хто ня ведае — гэта такі голы па пояс, хударлявы, як яшчарка, сівы мужычок, які дагэтуль чагосьці хоча. Ды вы яго бачылі... І ня раз. Ён мільгае на вашых смартфонах. Вечна малады Iggy. Дзед Ігіпоп — амаль як дзед Барадзед.
«Хто я? Дзед Ігі Поп,
Пабудзіў усіх, хто хроп...»
А можна яшчэ і так:
«...Паламаў увесь агітпроп,
А цяпер у ціхі час
Завітаў да вас!»
У сапраўднасці яго звалі Джэймс Остэрбэрг. Ён нарадзіўся ў Мічыгане, паходжаньне меў ірляндзка-нарвэскае, Джэймсавага бацьку ўсынавіла сям’я швэдзкіх эмігрантаў, таму і «Österberg». Хоць я ў свой час пачаў падазраваць, што Ігі — з нашых яўрэяў. А забаўна было б, праўда?..
Ён завітаў да нас своечасова. Да мяне дык дакладна. 1992. Беларусь адкрывала для сябе сьвет, а сьвет адкрываў для сябе Беларусь. Real Cool Time, як сьпявалі Студжы, калі мяне яшчэ не было на сьвеце. І недзе пад тоўшчамі гэтых тэктанічных плітаў, недзе сярод глыбаў глябальных працэсаў, назіраючы за сьмерцю імпэрыі і канцом халоднай вайны, на самай узбочыне сьвету, у Шабанах сядзеў беларускамоўны хлопец Алежка і слухаў Ігі, і марыў пра тое, як зьбярэ сваю банду, якая перакуліць сьвет.
Божа, што за музыку я тады слухаў... Такое адчуваньне, што ў Менску, дый ва ўсёй Беларусі іншых людзей з такімі густамі не было. Хто цяпер памятае тых The Stooges, MC5, Television, ці, скажам, Velvet Underground? Гэтых валасатых хлопцаў у джынсах клёш, у вузкіх пінжачках, якім раптам зрабілася цесна ў хард-року, якім хацелася ня толькі музіцыраваць, але хрыпець, злаваць, выць, хацелася разарваць межы жанру — а вучыцца граць было лянота?
Цяпер Ігі Попу 69. Лічба, важная для кожнага, хто любіць Ігі. «1969» — з гэтай песьні пачынаўся першы альбом «Студжаў», які выйшаў у тым самым шэсьцьдзесят дзявятым і не прынёс гурту маладога Ігі Попа нічога, апрача скандальнай славы. Гэтая музыка паўплывала на мяне на пачатку дзевяностых так, як ніводная іншая.
Па-першае, яна была простая.
Па-другое, дзікая.
Па-трэцяе, роспачная.
Яшчэ ня панк, не. Але ўжо нешта дужа агрэсіўнае, гучнае і самаіранічнае. І рамантычнае, пірацкае, а калі часам і ванітоўнае — дык так ванітуе на караблі падчас шторму, а не на школьнай лінейцы...
У гэтай музыцы былі свабода, сэкс і адзінота. У ёй гучалі станкі амэрыканскіх фабрык, тармазы ніколі ня бачаных машын, крыкі індзейцаў, гукі электрапілаў, ляскат жалеза, разьбітае шкло, стогны і лямант нікому не патрэбнага чалавека недзе на іншым баку зямлі. У ёй не існавала межаў. Я слухаў яе кожны дзень, і дурнеў ад таго, якія зьвярыныя сілы яна ўва мне абуджала. У ёй быў мазахізм, у ёй была клаўнада, у ёй быў выклік усяму створанаму дагэтуль. Канец старой культуры. Апошні ўздых мадэрнізму.
1969. I wanna be your dog. Ann. No fun. We Will Fall. Little Doll. Гэта галоўныя гіты з той кружэлкі, якія дагэтуль памятаю калі не даслоўна, дык прынамсі мэлядычна. І гэта першыя ў маім жыцьці тэксты па-ангельску, якія я, «немец», паспрабаваў разабраць.
А тэксты былі паэтычныя:
«Хачу
быць
тваім сабакам!».
Каб
«...to loose my heart on the burning sands...»
Вось яна, гэтая савецкая кружэлка, перада мной. Пірат Трапіла выпусьціў яе пад лэйблам: «Едіный евангельскій центр рок-н-ролльных пріходов Россіі». Я пачаў шукаць, па крошках, па кроплях, інфармацыю пра «Студжыз» у нешматлікіх часопісах — і адкрыў для сябе савецкі самвыдат.
Сёе-тое ў ім удалося знайсьці. Дамарослыя журналісты пісалі, што слова stooges перакладаецца з ангельскай як «казлы адпушчэньня». Мне такая вэрсія спадабалася. Гэта цяпер я ведаю, што stooge — гэта яшчэ і правакатар, і марыянэтка, і падстаўная асоба, і шпег, і пасьмешышча. Праз 25 гадоў я разумею, што апошні пераклад мне падабаецца больш за ўсё. Пасьмешышча. Чаму мяне навучылі «студжы» зь іхным Ігі Попам — не баяцца быць сьмешным. Не баяцца быць слабым. Не баяцца быць сабой.
Калі ты творца — ты клоўн. Ты торгаешся ўсім на пацеху. І заўжды адзін супраць усіх: бачны кожнаму і нябачны нікому. Клоўн — самая злавесная ў сьвеце істота. Магутнасьць клоўна — бясконцая. Клоўн магутнейшы за любога прарока. Пра гэта напісаў Бёль — а Ігі крыкнуў: голасам, голым целам, гнусава, так, як можа толькі ён.
Вядома, гэта яны, The Stooges, навучылі мяне і іншым рэчам. Што куды ня кінь, паўсюль no fun, а таму трэба курыць і піць усё, што гарыць, і кідацца галавой уніз са сцэны, і рэзаць сябе, каб паглядзець, што там унутры: цікавасьць хлопчыка. І далей, далей: бяз роздуму занурацца ў цемру, адчуваць радасць руйнаваньня, пакаштаваць на сваёй скуры кожны з грахоў, парушаць маральныя запаветы. Даць сябе спакусіць любой нязьведанай спакусе. З кожным колам, якое рабіла на старым бацькоўскім прайгравальніку гэтая кружэлка, я рабіўся ўсё далей ад бяскрыўдных піратаў свайго дзяцінства. На Ігі Попе і «Студжах» яно скончылася. Быццам я заснуў аднойчы ў сваім дзіцячым пакоі, а прачнуўся на брудным караблі, сярод п’янага мацюганьня, ашчэраных пашчаў, падазроных мужчын і амаральных жанчын, сярод боек і ванітаў.
«Гэта жыцьцё?» — «Ды не! Жыцьцё — гэта праца, дом, дзеці, крэдыт, дача, машына, рахунак у банку. Рэальныя рэчы. А гэта — прыдуманы табой Карабель Дурняў, так не бывае, гэта проста музыка, літаратура. Маста-а-цтва... Нехта дачытвае свае дзіцячыя кнігі да канца і разьвітваецца: з д’Артаньянам, капітанам Бладам, з Шэрлакам Голмсам і Рабінзонам. Бо надыходзіць час рабіцца дарослым. А ты ні з кім не разьвітаўся, пайшоў за нейкім Ігі Попам, і вось ты тут, плывеш невядома куды, у краіну Real Cool Times».
На другім паверсе вясковага дому, сярод скарбаў майго юнацтва і майго дзяцінства, я думаю пра сваіх бацькоў. Яны хацелі, каб я стаў перакладчыкам у паважнай фірме, або журналістам, або хаця б настаўнікам — завучам, дырэктарам школы, загадчыкам РАНА. Каб зрабіў нейкую кар’еру. Яны ўсё зрабілі правільна: у патрэбны час дзіцячыя кніжкі зь іхнымі героямі мусілі ціха сысьці, і вакол мяне павінны былі зьявіцца сур’ёзныя дарослыя людзі, каб зрабіць з хлопчыка чалавека. Але сур’ёзныя дзядзькі ў пінжаках і пры гальштуках так і не знайшлі свайго апекаванца. Замест іх у пакоі раптам загаварылі Кафка і Джойс, і Лявон Вольскі, і Бродзкі, і Набокаў, і Сід Ўішэс, і Пруст, і Караткевіч. Эдгар По і Босх, Морысан і Боўі, Брэйгель і Леапольд Блюм, Камю і Оруэл. І процьма іншых — маргіналаў, наркаманаў, заўчасна памерлых, злых, бедных, галодных, праклятых, хворых і вечна ні з чым ня згодных скандалістаў, незразумелых і незразуметых. Хлусаў і крывадушнікаў, славалюбцаў і вар’ятаў. І сярод іх стаіць, крывячы ў адрэпэтаванай усьмешцы рот, ён, дзед Ігіпоп.
Гэта была такая гульня. А я паверыў.
Але трэба спускацца. Мама кліча вячэраць. Маё старое, сапраўднае імя зноў гучыць у гэтым дзіўным пакоі. Як некалі, у маім гарадзкім дзяцінстве, калі кружэлка круцілася і мамін голас уступаў са «Студжамі» ў дыялёг. Сонца заходзіць, трэба сьпяшацца.
І вось я ступаю на жалезную лесьвіцу.
Сьмешны, як клоўн. Стары, як кружэлка.
It’s sixty nine, baby.
Another year with nothing to do.