ХIV-ы пазачарговы зьезд Саюзу беларускіх пісьменьнікаў рыхтаваўся ў няпростых умовах. Блытаў карты інсьпіраваны ўладай “аркамітэт”, прэтэндэнтаў на пасаду старшыні аднаго за другім выклікалі на інструктаж у адміністрацыю прэзыдэнта.
Кіраўніка пісьменьнікам, як і ў колішнія, савецкія, часы, паспрабавалі прызначыць там. Але літаратары нечакана не пагадзіліся з такім раскладам і сваім старшынём урэшце абралі вылучэнца дэмакратаў і незалежнікаў Алеся Пашкевіча, які сёньня завітаў да нас у “Вольную студыю”.
(Міхась Скобла: ) “Алесь, прымі віншаваньні, а гутарку нашу мне хочацца пачаць вось з чаго. У адной з нашых перадачаў гучала перасьцярога, што карабель пад назовам “Саюз пісьменьнікаў”, 1934 году выпуску, марудна, але няўхільна ідзе на дно. І вось на караблі зьявіўся новы капітан, і гэты капітан — ты. Курс на дно адмяняецца?”
(Алесь Пашкевіч: ) “Дзякуй за віншаваньне. Я ўпэўнены, што курс на дно ўжо адменены — пісьменьніцкім зьездам 24 верасьня. Наагул, караблі з 30-х гадоў ужо адхадзілі сваё, некаторыя — пад вадой, некаторыя стаяць, як музэі. Я зраблю ўсё магчымае, каб гэты аграмадны карабель з надпісам на борце “Саюз беларускіх пісьменьнікаў”, на якім разам са мной больш за паўтысячы чалавек, не пайшоў пад ваду, каб яго ня выкінула на бераг ніякімі бурамі й штормамі”.
(Скобла: ) “Ты самы малады кіраўнік Саюзу пісьменьнікаў за ўсю гісторыю яго існаваньня. Пэўна ж, трыццацігадоваму старшыні будзе няпроста ачольваць шматлікую творчую арганізацыю. Што надае табе ўпэўненасьці ў сваіх сілах?”
(Пашкевіч: ) “Кардынальна новая сытуацыя. Кіраўнік Саюзу пісьменьнікаў сёньня ўжо не капітан, а каардынатар, рэгуліроўшчык. Перад сабой я бачу шмат задачаў, і сябе — акурат у ролі рэгуліроўшчыка. А тыя старэйшыны, якія даверылі мне накіроўнае жазло, — яны тая найвышэйшая інстанцыя, якая правярае, ці ў правільным кірунку мною тое жазло будзе ўзьнятае.
Гэта з 1934 году кіраўнік Саюзу быў своеасаблівым начальнікам над літаратурай і пісьменьнікамі. Сёньня сытуацыя іншая, і павінныя адбыцца рэформы, рэарганізацыя піьменьніцкай суполкі ў дэмакратычным кірунку. Што датычыць маладога ўзросту, то напраўду, гледзячы табе ў вочы, скажу: я яго не адчуваю. На маю прыватную шкадобу, мая маладосьць закончылася таксама 24 верасьня”.
(Скобла: ) “Ты згадаў жыцьцё Саюзу ў 30-я гады. Тады Саюзам кіраваў Міхась Клімковіч, і ў ягоным сэйфе, гэта пацьверджаны факт, ляжаў пісталет. Што знаходзіцца ў службовым сэйфе сёньняшняга старшыні?”
(Пашкевіч: ) “Пячатка й дакумэнты зьезду. На сёньня гэта самае каштоўнае”.
(Скобла: ) “Абраньне цябе старшынём стала для многіх пісьменьнікаў нечаканасьцю. Скажам, нядаўні ляўрэат расейска-беларускай саюзнай прэміі драматург Аляксей Дудараў нават паспрачаўся на пляшку каньяку, што пераможа твой спадужнік Уладзімер Ліпскі.
Але яшчэ большай нечаканасьцю, прынамсі, для мяне, было тое, што ў Раду Саюзу пісьменьнікаў, а складаецца яна з 45 чалавек, былі не абраныя тыя літаратары, якія служаць ва ўладзе ці прыслужваюць ёй сваім пяром — Шамякін, Гніламёдаў, Чаргінец. Гэткім чынам, Рада атрымалася ці не занадта апазыцыйнай. Цябе гэта не хвалюе?”
(Пашкевіч: ) “Мяне гэта вельмі непакоіць. Мне сорамна будзе глядзець у вочы Івану Пятровічу Шамякіну. Будучы старшынём камісіі па падрыхтоўцы зьезду, я прапаноўваў дазьездаўскай Радзе абраць усіх народных пісьменьнікаў у найвышэйшую Ганаровую Раду. Было б да каго зьвярнуцца маладзейшым па параду, па кансультацыю.
Мне, як кіраўніку Саюзу, было б прасьцей працаваць, каб у Радзе прысутнічалі пісьменьнікі з рознымі ідэйнымі, палітычнымі, мастацка-эстэтычнымі пазыцыямі. Каб былі й левыя, і правыя, і цэнтрысты. Мне, як таму дрэву, лягчэй было б устояць роўна, каб вятры дзьмулі з розных бакоў.
У праекце Рады, у ліку 45-ці чалавек, былі й дырэктар Інстытуту літаратуры НАН Беларусі Ўладзімер Гніламёдаў, і вядомы пісьменьнік, старшыня камісіі па міжнародных пытаньнях і нацыянальнай бясьпецы Савету Рэспублікі Мікалай Чаргінец, і той жа паэт Мікола Мятліцкі ды іншыя. Аднак, зьезд як найвышэйшая інстанцыя вырашыў па-свойму.
Я буду раіцца зь літаратурнымі аксакаламі, якія ўвайшлі ў Раду, — Нілам Гілевічам, Рыгорам Барадуліным, Анатолем Вярцінскім і іншымі. Але мне ніхто не забараняе параіцца й з тымі, хто ў Раду не абраны”.
(Скобла: ) “Уражаньне шараговага ўдзельніка зьезду: тры прысутныя на зьезьдзе міністры выглядалі разгубленымі. А адзін зь іх — міністар інфармацыі Міхал Падгайны — нават пакаяўся, што, заганяючы літаратурныя выданьні ў небезьвядомы голдынг, нарабіў памылак. Ад зьезду мінулася ўжо чатыры дні. Ці акрэсьліліся ўжо нейкія спосабы супрацоўніцтва з уладай? У тваёй папярэдніцы Вольгі Іпатавай гэтага супрацоўніцтва не атрымалася”.
(Пашкевіч: ) “Мне здалося, што шаноўныя міністры былі не разгубленымі, а стомленымі. Усе прапановы, якія выпрацуе Саюз пісьменьнікаў, ёсьць адпаведная дамова, будуць разгледжаныя ў Міністэрстве інфармацыі, Міністэрстве адукацыі й Міністэрстве культуры.
Мне было паабяцана, што ўсе найістотныя праекты будуць вырашаныя станоўча. У мяне адбылася вельмі канструктыўная размова з памочнікам прэзыдэнта, начальнікам галоўнага ідэалягічнага ўпраўленьня адміністрацыі прэзыдэнта Іванам Карэндам, дарэчы, ён — паэт, сябра нашага Саюзу. Мы дамовіліся, што я прынясу свае прапановы, будзем супольна разглядаць. У мяне ёсьць вялікая спадзеўка, што й іх удасца разгледзець пасьпяхова.
Я сустракаўся з намесьнікам міністра інфармацыі Ліліяй Ананіч. Адбылася, зноў жа, шчырая размова. Кадравыя зьмены, якія неўзабаве адбудуцца ў голдынгу “Літаратура й мастацтва”, я перакананы, будуць узгадняцца з кіраўніцтвам Саюзу пісьменьнікаў. Праблема голдынгу, а гэта сапраўды праблема ў жыцьці Саюзу, павінна вырашацца з удзелам пісьменьніцкай арганізацыі найперш”.
(Скобла: ) “Ты прыгадаў голдынг. Тыднёвік “Літаратура й мастацтва”, заснавальнікам якога застаецца Саюз пісьменьнікаў і які ўлучаны ў голдынг, адмаўляўся друкаваць тваю папярэдніцу Вольгу Іпатаву. А выканаўца абавязкаў галоўнага рэдактара “ЛіМу” Віктар Шніп заявіў на зьезьдзе, што друкаваць вострыя выступы Ніла Гілевіча, Сяргея Законьнікава, Генадзя Бураўкіна ня будзе. Што мяркуе рабіць з гэткім непадначаленьнем новы старшыня?”
(Пашкевіч: ) “Я згаданых словаў Шніпа ня чуў, але гучаць яны дзіўна. Не апублікаваць выступы найбольш аўтарытэтных пісьменьнікаў — гэта крамола. Я думаю, што Віктар Шніп перагледзіць сваё стаўленьне да гэтага пытаньня”.
(Скобла: ) “І датычна яшчэ аднаго зьездаўскага дакумэнта. Зьездам была прынятая даволі рэзкая рэзалюцыя, дзе быў выказаны пратэст супраць чарговага гандлю беларускім сувэрэнітэтам і антынацыянальнай палітыкай уладаў. Але ў друку яна нешта пакуль не зьявілася. Чаму?”
(Пашкевіч: ) “Рэдакцыйная камісія дапрацоўвае тэкст. Пры канцы зьезду адбыўся своеасаблівы годны кампраміс, у якім я ўбачыў запаруку на лепшую будучыню Саюзу пісьменьнікаў. Я маю на ўвазе выступы Мікалая Чаргінца й Генадзя Бураўкіна. Бураўкін мудра, дыпляматычна прапанаваў пэўныя словы зьмякчыць. Пісьменьніцкі Саюз паводле свайго статуту — грамадзкая арганізацыя, якая мае права прапаноўваць, а не патрабаваць ва ўльтыматыўнай форме”.
(Скобла: ) “Хоць і пісаў калісьці Максім Танк, што найцяжэй — “прайсьці празь вернасьць”, думаю, што празь медныя трубы — таксама нялёгка. Асабліва чалавеку маладому. Ці колькідзённае назойлівае гучаньне гэтых трубаў цябе не бянтэжыць?”
(Пашкевіч: ) “Сваю дарогу празь вернасьць я пачаў яшчэ перад зьездам. А наконт медных трубаў, нейкай вядомасьці... Калі ў мяне ня хопіць прыкрыць ад іх вушы, то гэта мне дапамогуць зрабіць мае сябры й настаўнікі. Я памятаю словы майго ўнівэрсытэцкага настаўніка Алега Лойкі: “Аглухну не ад зім і лет, асьлепну не ад сьлёз і плачу — ад прагі чуць твой кожны шэпт і ўсю тваю бясконцасьць бачыць, мая вялікая Радзіма”.
Вось да чаго прыслухоўвацца й прыглядацца трэба й мне, і ўсім сябрам Саюзу пісьменьнікаў, а іх, нагадаю, сёньня налічваецца 501 чалавек.
Вяртаючыся да пачатку нашай размовы, хацеў бы сказаць, што хоць пісьменьніцкі карабель ня новы, мы ўсе прыкладзем намаганьні, каб ператварыць яго ў своеасаблівы ледакол, які будзе крышыць лёд бездухоўнасьці, лёд антыбеларушчыны, каб да зямлі беларускай дзяржаўнасьці ён нас усіх прывёз”.