У чым прычына цыкляў канфліктаў і замірэньняў у беларуска-расейскіх адносінах? Ці скупяць расейцы беларускую прамысловасьць? Ці зьяўляецца незваротным цяперашняе збліжэньне Беларусі і Расеі?
Гэтыя пытаньні ў «Праскім акцэнце» абмяркоўваюць рэдактар часопіса ARCHE Валер Булгакаў, экспэрт Цэнтру эўрапейскай трансфармацыі Георгі Плашчынскі і дацэнт маскоўскай Вышэйшай школы эканомікі Андрэй Суздальцаў.
Дракахруст: Апошнім часам у беларуска-расейскіх адносінах назапашваюцца праблемы : канфлікт паміж Белавія і Аэрафлотам, адкладаньне апошняга транша крэдыту Антыкрызіснага фонду ЭўрАзЭС, праблемы ў нерасейскіх перавозчыкаў грузаў празь Беларусь, заява расейскага міністэрства эканамічнага разьвіцьця пра тое, што Беларусь стварае штучныя бар'еры расейскаму гандлю і шмат што іншае.
Кожная праблема – не кардынальная і ў прынцыпе вырашальная. Але разам, на думку некаторых, разам яны ствараюць новую, дакладней, старую, якасьць стасункаў – ад пацалункаў да спрэчак і лаянкі. Ці адпавядае гэтае ўражаньне рэчаіснасьці і калі так, то чым абумоўленая гэтая цыклічнасьць у двухбаковых стасунках, гэтая «дыпляматыя скандалу»?
Булгакаў: Цыклічнасьць сапраўды існуе. Гэта цыклічнасьць вытворная ад тых палітычных чыньнікаў, якія існуюць у нашых дзяржавах, у Расеі і Беларусі. Так склалася, што найбліжэйшыя стасункі, найбольш прыемныя для беларускага кіраўніцтва, Расея праяўляе напярэдадні буйных палітычных кампаній, найперш прэзыдэнцкіх выбараў. Тлумачыцца гэта досыць проста. Лукашэнка расейцам не чужы чалавек, ён зьяўляецца вядомым пэрсанажам на расейскім палітычным рынку. І Крэмль робіць усё, каб для расейскага электарату фактар Лукашэнкі быў нэўтралізаваны. Гэта значыць, што ў рэжыме жорсткай прапагандысцкай інфармацыйнай кампаніі былыя крыўды заціраюцца, скандалы затушоўваюцца, на пярэдні плян выходзяць абдымкі, пацалункі і іншыя жэсты прымірэньня. Але выбары праходзяць і наступае пэрыяд рэальнай прагматычнай палітыкі. А сытуацыя ва ўзаемных стасунках далёкая ад узаемнай задаволенасьці.
Гэта азначае, што тыя стратэгічныя мэты, якія перасьледуе беларускае і расейскае кіраўніцтва, кардынальна не супадаюць. Расею цікавяць інстытуцыйныя прывязкі Беларусі да новых надрэгіянальных, наддзяржаўных утварэньняў, бо яна пераканалася, што палітыка двухбаковых стасункаў, якая грунтуецца на нефармальных дамоўленасьцях, вядзе ў тупік. Беларускае кіраўніцтва адчайна спрабуе балянсаваць расейскі ўплыў нейкімі іншымі ўплывамі, адчайна спрабуе бараніць сваю рытарычную фігуру, што Беларусь – гэта мост, буфэр, альбо яшчэ нешта паміж Усходам і Захадам. Паколькі ў Расеі і Беларусі не існуе канкурэнтнай палітыкі, то ўсе супярэчнасьці больш рэльефна і выразна праяўляюцца ў сфэры эканомікі. Усе канфлікты, якія мы бачым, тлумачацца стратэгічным несупадзеньнем бачаньня будучыні беларускім і расейскім кіраўніцтвам.
Дракахруст: Андрэй, а як вы тлумачыце гэтую цыклічнасьць? Вось Валер зьвязаў яе з прэзыдэнцкімі выбарамі ў Расеі. Але здаецца, гэтыя цыклі ўсё ж такі больш частыя. Прымірэньні адбываюцца ня толькі тады, калі ў Расеі праходзяць чарговыя выбары.
Суздальцаў: Цыклічнасьць існуе. Але яна зьвязаная перш за ўсё зь беларускай палітычнай сытуацыяй, а не з расейскім фактарам. Для Расеі Беларусь не адыгрывае значнай ролі, Казахстан – значна большую. Натуральна, я не пагаджуся з Валерам – ніякага фактару Лукашэнкі на палітычным рынку Расеі не існуе. Ён быў нэўтралізаваны яшчэ ў 2010 годзе, апошнія яго рэшткі зьніклі пасьля «Хросных бацькаў». Падчас апошняй выбарчай кампаніі ў Расеі Лукашэнка адсутнічаў цалкам. Нэўтралізоўваць яго неабходнасьці не было.
Іншая справа, што пэрыядычна Беларусь уваходзіць у пэўныя пагадненьні з Расеяй, а яна вымушаная ўваходзіць у гэтыя пагадненьні, бо эканамічная залежнасьць вялізная. І эканамічны ўплыў Расеі на Беларусь нарастае. Натуральна ў рамках такіх праектаў спачатку ўзьнікае паўза агульнага задавальненьня. Такую сытуацыю мы назіралі ў 2011 годзе, калі ўсе магчымыя датацыі, атрыманыя авансам, станоўча ўплывалі на эканоміку Беларусі.
А потым надыходзіць час, калі гэтыя пагадненьні неабходна выконваць. Як звычайна, так было ў рамках Саюзнай дзяржавы, зараз ў рамках Адзінай эканамічнай прасторы, выконваць не атрымліваецца, таму што ёсьць аб'ектыўныя прычыны, якія палягаюць у беларускай эканамічнай мадэлі і ў беларускай дзяржаўнасьці.
Рэфармаваць гэтую эканоміку немагчыма, а без рэформаў удзельнічаць у Адзінай эканамічнай прасторы таксама немагчыма. Прыклад з Белавія, стварэньне холдынгу МАЗа і КамАЗа – гэта прыклады гібрыдаў жырафа і сурка. Немагчыма так, як зьбіраецца выжываць Белавія, калі рынак авіяпаслуг зьяўляецца адзіным. Незразумела, якія прэтэнзіі можа прад'яўляць Беларусь да замежных банкаў, якія вырашаюць свае праблемы ў рамках свабоднага перасоўваньня капіталу. Гэта значыць, што расейскі рынак фактычна пачынае ціснуць на беларускі рынак ва ўмовах таго, што Беларусь падпісала пагадненьне і атрымала велізарныя датацыі. Беларускі бок хоча і атрымліваць датацыі, і ўхіліцца ад выкананьня ўмоваў пагадненьня, спрабуе захаваць сваю эканоміку, не рэфармуючы яе. Таму ўсе гэтыя канфлікты запраграмаваныя. У прынцыпе вядома, што будзе далей, існуе нават сьпіс канфліктаў, якія адбудуцца ў бліжэйшы час і ў сярэднетэрміновай пэрспэктыве.
Дракахруст: Георгі, а як вы тлумачыце вось гэтую цыклічнасьць? Прычым варта сказаць, што яна ўласьцівая ня толькі цяперашняму часу. Мы памятаем, што гэтыя канфлікты былі ўвесь час, пачынаючы, магчыма, са справы Шарамета, крызісы ў двухбаковых адносінах былі і ў 2004 годзе, і 2006-м, і ў 2007-м, і ў 2010-м. І цяпер таксама, хоць яны і не такія маштабныя, як у 2010 годзе ці ў 2007-м, але тэмпэратура падымаецца.
Плашчынскі: Насамрэч, гэтая цыклічнасьць канфліктаў і потым іх залагоджваньне абумоўленыя фундамэнтальнымі несупадзеньнямі ў палітычных сыстэмах. Нягледзячы на тое, што краіны даволі аўтарытарныя, усё ж такі Расея імкнецца інтэгравацца ў міжнародную супольнасьць і міжнародныя гандлёвыя структуры. А Беларусь у гэты час працягвае заставацца ізаляванай, імкнецца да таго, каб увогуле не было ніякіх рэформаў. На ўсе рэформы яна ідзе толькі пад ціскам нейкіх абставінаў. Няма ніякай доўгатэрміновай стратэгіі беларускага кіраўніцтва ў адносінах з Расеяй ці з Эўропай. Беларусь зьмяняе свой зьнешнепалітычны вэктар у залежнасьці ад кан’юнктуры. Атрымоўваецца, што дамоўленасьці потым могуць не выконвацца. Напрыклад, адной з умоваў атрыманьня крэдыту ад ЭўрАзЭС была прыватызацыя беларускай уласнасьці, заяўлялася, што ёсьць сьпіс, зацьверджаны ўрадам, і што беларуская дзяржаўная ўласнасьць павінна быць прыватызаваная ў аб’ёме 2,5 мільярда даляраў у 2012 годзе. Але зараз сытуацыя стабілізавалася і ў эканоміцы ў тым ліку дзякуючы дапамозе Расеі, я маю на ўвазе зьніжкі на нафту і на газ. І зараз віцэ-прэм’ер Сяргей Румас заявіў, што ніякага прыватызацыйнага сьпісу няма і ня будзе, хаця раней аб гэтым адкрыта заяўлялася. Зразумела, што расейскія партнэры, у тым ліку і расейскія бізнэсоўцы, гэтым незадаволеныя. Таксама можна сказаць, што ў адрозьненьне ад эўрапейскай інтэграцыі, якая будавалася на агульных каштоўнасьцях і эканамічных інтарэсах, усё ж такі эўразійская інтэграцыя шмат у чым абумоўленая палітычнымі фактарамі. А з боку Беларусі яшчэ і чыста сытуацыйным жаданьнем пазьбегнуць жорсткіх наступстваў ад таго крызісу, які ўжо чакаўся беларускім кіраўніцтвам у мінулым годзе. І яшчэ адзін фактар, што эўразійская інтэграцыя вядзе да рэформаў, у тым ліку праз уступленьне ў Сусьветную гандлёвую арганізацыю, а для Беларусі гэта – пагроза палітычнай стабільнасьці для ўладаў. Таму яна згаджаецца на інтэграцыю, але як толькі зьяўляецца магчымасьць пазьбегнуць яе, Беларусь імкнецца пазьбегнуць. Адсюль незадаволенасьць партнэраў па эўразійскай інтэграцыі.
Дракахруст: Яшчэ адна лінія ў двухбаковых стасунках – прыватызацыя. Гучнае скасаваньне сьпісу прадпрыемстваў, якія меркавалася прыватызаваць – толькі адна з праяваў беларуска-расейскай «бойкі бульдогаў пад дываном» па гэтым вострым пытаньні. Дадзеныя апытаньняў паказваюць, што беларускае грамадзтва даволі хваравіта ўспрыняло продаж Белтрансгазу – нягледзячы на лукашэнкаўскую рыторыку пра «іржавую трубу», падчас сакавіцкага апытаньня НІСЭПД станоўча ацанілі гэтую зьдзелку толькі 15% рэспандэнтаў.
Наконт цяперашняга стану справаў з прыватызацыяй выказваюцца розныя меркаваньні: адны кажуць, што Лукашэнка імкліва распрадае краіну, усё здае, абы ўтрымацца ва ўладзе, іншыя мяркуюць, што нічога такога важнага (ну акрамя хіба Белтрансгазу) не прададзена і наўрад ці будзе. Якое зь меркаваньняў вам бліжэй?
Суздальцаў: Мне ня блізкая ніводная з названых пазыцый, і тая і іншая ня маюць дачыненьня да рэальнасьці. Прыватызацыя – пытаньне выключна ўнутрыбеларускае. Сапраўды, у Расеі ёсьць ціск інвэстыцыйнага капіталу, таму што ўкладваць у расейскі рынак капітал зараз складана, бо найбольш цікавыя аб'екты ўжо ўзятыя. Ёсьць праблема свабоднага капіталу, гэта адчуваюць у Беларусі. Там ўжо зьявіліся нашы забудоўшчыкі, ёсьць спробы ўкласьці ў вытворчасьць. Іншая справа, што купляць зараз у Беларусі асабліва і няма чаго. Купілі Белтрансгаз. Сапраўды быў крызіс ва ўспрыняцьці гэтай пакупкі, гэта было заўважна па Лукашэнку, за 2 тыдні ён 11 разоў выступаў на гэтую тэму і тлумачыў, што ў продажы была неабходнасьць, бо Беларусь пацярпела ад будаўніцтва Паўночнага патоку, але ён сам фактычна ініцыяваў яго стварэньне ў свой час.
Што за праблема з прыватызацыяй? Можна і не прадаваць. Толькі трэба ўлічваць, што Белавія ня вытрымае рэальнай канкурэнцыі з расейскімі карпарацыямі ў сфэры авіяперавозак. Можна не прадаваць МАЗ. Але МАЗ ня вытрымае канкурэнцыі з КАМАЗам і ня толькі зь ім. Будуецца «завод стагодзьдзя», збудаваны завод цяжкіх самазвалаў Камацу. Канкурэнцыя выціскае. Можна нічога не прадаваць, гэта пытаньне беларускае.
Але ёсьць пытаньне, зьвязанае з крэдытамі. Для атрыманьня трэцяга траншу трэба за год прыватызаваць на 2.5 мільярда даляраў беларускіх вытворчых актываў. Можна не прыватызаваць, але тады не атрымаюць грошай. І няважна, дарэчы, каму прадаваць – не абавязкова расейскаму капіталу. Ды любому прадавайце.
Краіна сапраўды вельмі залежыць ад расейскай энэргетыкі і ад рынку. На жаль, у Беларусь заходні капітал аб'ектыўна ня пойдзе. Некаторыя венчурныя кампаніі пойдуць, але сур'ёзны капітал ня пойдзе. Вось такая праблема.
Таму згаджацца ці не згаджацца – гэта дыскусія беларуская. Прызвычаіліся проста атрымліваць датацыі. І калі за датацыі запатрабавалі разьлічыцца трубой, гэта выклікала недаўменьне – Расея яшчэ нечага запатрабавала ўзамен. Канфлікту аб прыватызацыі паміж Менскам і Масквой ня будзе. Няма жаданьня прыватызаваць – няма грошай.
Дракахруст: Валер, а як вы глядзіце на гэтую праблему? Яна сапраўды такая, як яе абмаляваў Андрэй, што расейскі капітал проста сам па сабе, ня ведаючы пра Крэмль, ідзе, а вот Беларусь упарціцца, што гэта нейкія унутраныя беларускія спрэчкі наконт прыватызацыі?
Булгакаў: Пытаньне прыватызацыі – адно з ключавых для выжываньня рэжыму Лукашэнкі. Не сакрэт тое, што ён вельмі балюча ўспрымае зьяўленьне любых сур’ёзных эканамічных агентаў у Беларусі. Гэта азначае, што зьявяцца эканамічныя істотныя актары, якія ніяк не зьвязаныя зь беларускай дзяржаўнай машынай. А гэта можа дэстабілізаваць ягоны рэжым. Такіх прыкладаў вельмі шмат: ад Балтыкі да доўгай эпапэі зь Белтрансгазам. Лукашэнка ведае гэта магчыма на ўзроўні мэнтальнасьці, калі кіруецца марксісцка-ленінскім палажэньнем аб тым, што ўлада канвэртуецца перш за ўсё ва ўласнасьць. Гэта значыць, што Лукашэнка нібыта не зьяўляецца юрыдычным уласьнікам дзяржаўнага сэктару беларускай эканомікі, але тым ня менш, ён яго кантралюе дэ-факта і зьяўляецца тым, хто прымае канчатковае рашэньне наконт яго.
Але зьявіўся новы фактар, на які ў нас не зьвяртаецца патрэбная ўвага – тое, што Беларусь увайшла ў мытны саюз з Расеяй. Тут я пагаджуся са спадаром Суздальцавым, што тым самым доступ замежнага капіталу ўскладніўся, я маю на ўвазе перш за ўсё заходні капітал. З другога боку, зьніклі ранейшыя абмежаваньні, якія можна было выкарыстоўваць супраць экспансіі расейскага капіталу на ўнутраны беларускі рынак. З трэцяга боку, існуе праблема далейшага існаваньня гэтага рэжыму. Таму стратэгія Лукашэнкі безумоўна будзе стратэгіяй стрымліваньня. Ён баіцца не расейскага капіталу, а баіцца страціць уладу.
Тыя рытарычныя фігуры, якія агучваюцца беларускай урадавай прапагандай, маўляў, гэты капітал спэкулятыўны і зароблены на ашуканстве, і ня будзе спрыяць пад’ёму беларускай прамысловасьці, з аднаго боку маюць рацыянальнае зерне, але з другога – усяго не вытлумачваюць.
Што да стаўленьня беларусаў да продажу Белтрансгазу, то хачу сказаць, што найперш такое стаўленьне навязаў сам рэжым, які ўспрымаў надзвычай балюча і траўматычна ўвесь гэты працэс адчужэньня Белтрансгазу ў расейскія рукі.
Безумоўна Белтрансгаз і Газпром ня проста эканамічныя актары. Гэта сымбалі новай эканамічнай экспансіі. Ідэя Аляксея Мілера – пабудаваць новы офіс Белтрансгазу, зьнёсшы аўтавакзал «Маскоўскі» ў Менску – вельмі сымбалічная. Я хацеў бы сказаць, што на пэрспэктыву магчыма гэтае рашэньне Лукашэнкі ўвайсьці ў Мытны саюз з Расеяй ня ў тым рэжыме зоны вольнага гандлю, які дэ-факта існаваў больш за 10 гадоў, а ў жорсткі Мытны саюз, яно непрадказальнае з пункту гледжаньня дэстабілізацыі. Гэта азначае, што атрымаўшы кароткачасовыя выгады, Лукашэнка, па-першае, страціў ранейшыя мэханізмы кантролю над беларускай эканомікай, а па-другое, беларускія інтэрнэт-форумы поўняцца нянавісьцю да цяперашняга рэжыму з той простай прычыны, што ранейшыя даброты ў выглядзе патрыманых заходніх аўтамабіляў цяпер недаступныя. Паглядзіце, як цяпер клянуць Расею і мытны саюз з Лукашэнкам на найбольш раскручаных беларускіх форумах і зразумееце, наколькі небясьпечны гэты палітычны патэнцыял.
Дракахруст: Георгі, вы пачалі тэму прыватызацыі. Які ваш прагноз і ацэнка сытуацыі? Гэта сапраўды будзе продаж у самы бліжэйшы час часткі важных для Беларусі прадпрыемстваў, хаця Андрэй і кажа, што там няма чаго купляць?
Плашчынскі: Калегі дастаткова падрабязна апісалі сытуацыю, я зь імі згодны. Я мяркую, што прыватызацыя беларускай дзяржаўнай уласнасьці – аб’ектыўны працэс. Ён адбудзецца раней ці пазьней, таму што доля дзяржаўнай уласнасьці ў Беларусі дагэтуль складае прыкладна 60-70%. Гэта самы высокі паказьнік у рэгіёне Ўсходняй Эўропы. І тое, што гэтая доля будзе скарачацца – працэс аб’ектыўны. Я згодны з Валерам у тым, што прыватызацыя – гэты зусім ня тое, чаго жадае беларускі рэжым. Сапраўды беларускаму рэжыму не патрэбныя эканамічныя актары, якія не кантралююцца зь Беларусі, на якіх немагчыма неяк націснуць і якія хутчэй самі націснуць на Лукашэнку. І чым болей будзе замежных эканамічных актараў у Беларусі, тым больш складана будзе ўтрымліваць уладу. Адначасова гэта магчыма будзе нейкая пагроза беларускаму сувэрэнітэту таксама. Беларускае кіраўніцтва будзе да апошняга імкнуцца ўтрымаць усе гэтыя прадпрыемствы ў дзяржаўнай уласнасьці.
Я ня думаю, што беларускае кіраўніцтва сур’ёзна арыентуецца на грамадзкую думку краіны. Я мяркую, што ў пытаньні прыватызацыі яно перш за ўсё арыентуецца на палітычныя інтарэсы, разумеючы, што чым меншы аб’ём дзяржаўнай уласнасьці, тым менш прасторы для зьнешнепалітычных манэўраў, для латаньня дзірак у эканоміцы ў выпадку нейкіх крызісаў. Яшчэ трэба дадаць, што Беларусі хутка трэба будзе аддаваць крэдыт МВФ, які пакуль не згаджаецца рэфінансаваць гэты крэдыт. Таму магчыма, што трэба будзе шукаць нейкія сродкі, каб яго вяртаць, і прыватызацыя ўласнасьці можа стаць адным з рэсурсаў, які дазволіць вярнуць гэты крэдыт у час.
Дракахруст: Паводле некаторых ацэнак за апошнія гады супрацоўніцтва Беларусі і Расеі, прынамсі ў эканамічнай сфэры, стала больш шчыльным і інстытуцыйным: хоць мытны саюз стваралі безь біцьця келіхаў у крамлёўскіх палатах, але ў выніку імпартнае мыта за 2 гады выраўнялі (што не атрымлівалася за 12 папярэдніх), безь вялікіх дэбатаў наконт сувэрэнітэту стварылі Эўразійскую эканамічную камісію – наддзяржаўны орган кіраваньня, у сувязі з плянамі пабудовы завода разам з кітайцамі і ў сытуацыі зь перавозчыкамі Беларусь сутыкнулася з настойлівасьцю Масквы, якая нагадала, што абавязкі мытнага саюзу ў нечым абмяжоўваюць яго ўдзельнікаў. Можна прыгадаць і супрацоўніцтва ў вайсковай сфэры, якое ніколі, нават у моманты вострых крызісаў, не прыпынялася. На ваш погляд – гэта ўжо неабарачальны працэс, што нават калі сыдзе Лукашэнка, краіна ня зможа зьмяніць зроблены зараз геапалітычны выбар? Ці нават пры Лукашэнку магчымыя геапалітычныя кідкі і нечаканасьці, вяртаньне да балянсаваньня паміж Масквой і некім іншым, а тое і выбар на карысьць гэтага іншага?
Плашчынскі: Можна сказаць, што шмат людзей у Беларусі, перш за ўсё я маю на ўвазе з боку дэмакратычнай супольнасьці, упэўненыя ў тым, што калі ўлада ў Беларусі зьменіцца на дэмакратычную, то ў нас хутка наладзіцца супрацоўніцтва з эўрапейскімі краінамі і неўзабаве мы ўступім у Эўразьвяз. Але трэба разумець, што эканамічныя і палітычныя працэсы, хаця іх і магчыма разьвярнуць у іншым геапалітычным накірунку, усё ж не такія хуткія і імклівыя. Я магу сказаць, што цяпер, па-першае, Беларусь ужо ня можа без дазволу Эўразійскай эканамічнай камісіі ўступіць у перамовы з Эўразьвязам наконт зоны свабоднага гандлю. А гэта зьяўляецца галоўным «прызам», які Эўропа дае сваім усходнім партнэрам, такім як Украіна, Малдова і Грузія. І калі нават зараз палітычная ўлада ў Беларусі зьмянілася б альбо калі б Лукашэнка вырашыў інтэгравацца ў эўрапейскія структуры, супрацоўнічаць з Эўразьвязам, то ў адрозьненьне ад іншых удзельнікаў «Усходняга партнэрства» Беларусь магла б заключыць дамову аб зоне свабоднага гандлю з Эўразьвязам не раней, чым у 2014-2015 годзе. Бо для гэтага Беларусь павінна стаць чальцом Сусьветнай гандлёвай арганізацыі і правесьці неабходныя рэформы. Улічваючы тое, што беларускае кіраўніцтва жыве інтарэсамі захоўваньня status quo і ня мае доўгатэрміновых стратэгіяў, то відавочна, што гэта будзе дэматываваць беларускае кіраўніцтва ўдзельнічаць у эўрапейскай інтэграцыі, таму што яно нязвыклае да такіх вось доўгатэрміновых праектаў. Лукашэнку незразумела, навошта патрэбна рабіць зараз рэформы, якія змогуць даць нейкія эканамічныя выгоды праз 4-6 гадоў. Тым больш, што інтэграцыя ў эўрапейскія эканамічныя структуры патрабуе рэформаў, на якія спатрэбяцца даволі вялікія дадатковыя сродкі.
Дракахруст: Андрэй, а як вы мяркуеце: магчымае спыненьне ці нават паварот у адваротны бок працэсу большага збліжэньня паміж Беларусьсю і Расеяй, які мы зараз назіраем?
Суздальцаў: У бліжэйшае дзесяцігодзьдзе – не. І гэта не залежыць ад таго, якая ўлада будзе знаходзіцца ў Менску. Так склалася, што эканоміка Беларусі грунтуецца на двух асноўных фактарах. Гэта доступ да танных расейскіх энэрганосьбітаў (нягледзячы на тое, што ў рэспубліцы рэалізаваныя вялікія праграмы ашчаджэньня энэргіі) і доступ да расейскага рынку. Калі гэтыя фактары адсутнічаюць, то ня будзе ні беларускай эканомікі, ні дзяржавы, ні Лукашэнкі.
Атрымаць гэтыя доступы можна двума шляхамі. Першы – гэта самы правільны і рэальны выхад з сытуацыі, якая склалася – трэба пачынаць уваходзіць у сусьветныя рынкі, у міжнародны падзел працы, уступаць у СГА, у рамках якога ажыцьцяўляць нармальны эканамічны падыход да рэсурсаў і рынкаў. І другі варыянт, які больш прымальны для Лукашэнкі – удзельнічаць у рознага кшталту праектах інтэграцыйнага пляну з Расеяй, што Лукашэнка і робіць. Праблема ў тым, што Беларусь можа дазволіць сабе ўдзельнічаць у падобных праектах у вельмі абмежаваных маштабах.
Эканоміка нерэфармаваная і яна ня можа быць рэфармаваная. І гэта ня надта залежыць ад Лукашэнкі, гэта выбар беларускай палітычнай клясы. Яна прывучаная да такога рэжыму датацыяў і прэфэрэнцыяў.
Але пагадненьні аб Адзінай эканамічнай прасторы прадугледжваюць рэформы, у параўнаньні зь якімі Бальцаровіч – проста хлопчык. І вось тут запраграмаваны канфлікт. Бо захаваць датацыйна-прэфэрэнцыйны рэжым, зрабіць з рэспублікі такі анклаў, паўтарыць афшорную зону, як гэта было ў межах саюзнай дзяржавы, ня вельмі атрымліваецца. Вядома, такі крызіс запраграмаваны і адбудзецца ў бліжэйшы час. Атрымліваецца такая сытуацыя, што рэспубліка аб'ектыўна ня можа інтэгравацца, але і жыць без інтэграцыі яна ня можа. Так склалася. Гэта вынік палітыкі беларускага кіраўніцтва за апошнія 20 гадоў, калі ўвесь сьвет крочыў не ў нагу, акрамя Беларусі.
Таму мы чакаем цяжкі крызіс, які прагназуецца у канцы гэтага – пачатку наступнага году і які будзе зьвязаны з удзелам рэспублікі ў інтэграцыі ў рамках постсавецкай прасторы. Будуць і іншыя крызісы. Але Масква разумее ўсю сытуацыю своеасабліва: ёсьць датацыі і падтрымка – праводзьце рэформы, выраўноўвайце эканамічныя ўмовы. Пры гэтым яна ня вельмі ўлічвае настрой беларускага насельніцтва і беларускай палітычнай клясы, што яшчэ адыграе сваю нэгатыўную ролю.
Булгакаў: Мне здаецца, што ў бліжэйшай будучыні залежнасьць Беларусі ад Расеі будзе павялічвацца. І гэта кошт той палітычнай эканамічнай падтрымкі, які беларускае кіраўніцтва ня зможа не заплаціць. Досьвед зь Белтрансгазам паказвае, што любы аб’ект беларускай эканомікі можа быць адчужаны ў расейскія рукі.
Адно, што гэта будзе адбывацца не адразу, а паступова, са скандаламі. Але ніякага супрацьядзьдзя гэтаму працэсу няма і ня можа быць. Тое, што адбываецца цяпер – гэта вынік расчараваньня расейскіх элітаў у асобе беларускага прэзыдэнта. Сапраўды расейцы цяпер хочуць такой інтэграцыі, такой блізкасьці, калі можна так выразіцца, якая будзе гарантавацца не асобамі, а інстытутамі. Сапраўды, як вы зручна заўважылі, што з увядзеньнем Мытнага саюзу шматгадовыя спрэчкі пра мыты раптам неяк вырашыліся. Я думаю, што разам з адчужэньнем беларускай прамысловасьці пад пытаньне стане, раней ці пазьней, наяўнасьць беларускай валюты. Гэта яшчэ адзін бастыён. Але леташнія падзеі, зьвязаныя з трохразовай дэвальвацыяй беларускага рубля, паказалі, што Расея ніяк не зацікаўленая ў наяўнасьці нацыянальнай валюты ў нашай краіне. Больш за тое, сёлетнія затрымкі з крэдытамі ЭўрАзЭС таксама навяваюць падобныя думкі.
Існуе толькі адно «але». Да той пары, пакуль Беларусь будзе незалежнай сувэрэннай дзяржавай, безумоўна, шлях назад будзе. Але чым далей краіна будзе заходзіць у інтэграцыю ці збліжэньне з Расейскай Фэдэрацыяй менавіта на гэтым якасна новым інстытуцыйным узроўні, то тым цяжэйшы будзе разварот назад. Калі здавалася ў сярэдзіне 90-х, што да ўступленьня ў парлямэнцкія структуры Эўропы, да інтэграцыі ў заходнім накірунку Беларусі рукой падаць, то цяпер нас, нават пры згодзе і кансалідацыі беларускіх эліт, у гэтым кірунку чакае доўгатэрміновая і пільная праца. Але паўтаруся, такой зарукай такой магчымасьці выступае сама міжнародная суб’ектнасьць Беларусі. Як ні парадаксальна, магчыма тут я зноў пагаджуся з Андрэем Суздальцавым – Расея, сама таго не жадаючы, нейкім чынам падсілкоўвае, падмацоўвае беларускую дзяржаўнасьць у той форме, якой яна ёсьць.
Гэтыя пытаньні ў «Праскім акцэнце» абмяркоўваюць рэдактар часопіса ARCHE Валер Булгакаў, экспэрт Цэнтру эўрапейскай трансфармацыі Георгі Плашчынскі і дацэнт маскоўскай Вышэйшай школы эканомікі Андрэй Суздальцаў.
Цыклі скандалаў і пацалункаў
Кожная праблема – не кардынальная і ў прынцыпе вырашальная. Але разам, на думку некаторых, разам яны ствараюць новую, дакладней, старую, якасьць стасункаў – ад пацалункаў да спрэчак і лаянкі. Ці адпавядае гэтае ўражаньне рэчаіснасьці і калі так, то чым абумоўленая гэтая цыклічнасьць у двухбаковых стасунках, гэтая «дыпляматыя скандалу»?
Гэта азначае, што тыя стратэгічныя мэты, якія перасьледуе беларускае і расейскае кіраўніцтва, кардынальна не супадаюць. Расею цікавяць інстытуцыйныя прывязкі Беларусі да новых надрэгіянальных, наддзяржаўных утварэньняў, бо яна пераканалася, што палітыка двухбаковых стасункаў, якая грунтуецца на нефармальных дамоўленасьцях, вядзе ў тупік. Беларускае кіраўніцтва адчайна спрабуе балянсаваць расейскі ўплыў нейкімі іншымі ўплывамі, адчайна спрабуе бараніць сваю рытарычную фігуру, што Беларусь – гэта мост, буфэр, альбо яшчэ нешта паміж Усходам і Захадам. Паколькі ў Расеі і Беларусі не існуе канкурэнтнай палітыкі, то ўсе супярэчнасьці больш рэльефна і выразна праяўляюцца ў сфэры эканомікі. Усе канфлікты, якія мы бачым, тлумачацца стратэгічным несупадзеньнем бачаньня будучыні беларускім і расейскім кіраўніцтвам.
Дракахруст: Андрэй, а як вы тлумачыце гэтую цыклічнасьць? Вось Валер зьвязаў яе з прэзыдэнцкімі выбарамі ў Расеі. Але здаецца, гэтыя цыклі ўсё ж такі больш частыя. Прымірэньні адбываюцца ня толькі тады, калі ў Расеі праходзяць чарговыя выбары.
Іншая справа, што пэрыядычна Беларусь уваходзіць у пэўныя пагадненьні з Расеяй, а яна вымушаная ўваходзіць у гэтыя пагадненьні, бо эканамічная залежнасьць вялізная. І эканамічны ўплыў Расеі на Беларусь нарастае. Натуральна ў рамках такіх праектаў спачатку ўзьнікае паўза агульнага задавальненьня. Такую сытуацыю мы назіралі ў 2011 годзе, калі ўсе магчымыя датацыі, атрыманыя авансам, станоўча ўплывалі на эканоміку Беларусі.
А потым надыходзіць час, калі гэтыя пагадненьні неабходна выконваць. Як звычайна, так было ў рамках Саюзнай дзяржавы, зараз ў рамках Адзінай эканамічнай прасторы, выконваць не атрымліваецца, таму што ёсьць аб'ектыўныя прычыны, якія палягаюць у беларускай эканамічнай мадэлі і ў беларускай дзяржаўнасьці.
Рэфармаваць гэтую эканоміку немагчыма, а без рэформаў удзельнічаць у Адзінай эканамічнай прасторы таксама немагчыма. Прыклад з Белавія, стварэньне холдынгу МАЗа і КамАЗа – гэта прыклады гібрыдаў жырафа і сурка. Немагчыма так, як зьбіраецца выжываць Белавія, калі рынак авіяпаслуг зьяўляецца адзіным. Незразумела, якія прэтэнзіі можа прад'яўляць Беларусь да замежных банкаў, якія вырашаюць свае праблемы ў рамках свабоднага перасоўваньня капіталу. Гэта значыць, што расейскі рынак фактычна пачынае ціснуць на беларускі рынак ва ўмовах таго, што Беларусь падпісала пагадненьне і атрымала велізарныя датацыі. Беларускі бок хоча і атрымліваць датацыі, і ўхіліцца ад выкананьня ўмоваў пагадненьня, спрабуе захаваць сваю эканоміку, не рэфармуючы яе. Таму ўсе гэтыя канфлікты запраграмаваныя. У прынцыпе вядома, што будзе далей, існуе нават сьпіс канфліктаў, якія адбудуцца ў бліжэйшы час і ў сярэднетэрміновай пэрспэктыве.
Дракахруст: Георгі, а як вы тлумачыце вось гэтую цыклічнасьць? Прычым варта сказаць, што яна ўласьцівая ня толькі цяперашняму часу. Мы памятаем, што гэтыя канфлікты былі ўвесь час, пачынаючы, магчыма, са справы Шарамета, крызісы ў двухбаковых адносінах былі і ў 2004 годзе, і 2006-м, і ў 2007-м, і ў 2010-м. І цяпер таксама, хоць яны і не такія маштабныя, як у 2010 годзе ці ў 2007-м, але тэмпэратура падымаецца.
Дылемы беларускай прыватызацыі
Дракахруст: Яшчэ адна лінія ў двухбаковых стасунках – прыватызацыя. Гучнае скасаваньне сьпісу прадпрыемстваў, якія меркавалася прыватызаваць – толькі адна з праяваў беларуска-расейскай «бойкі бульдогаў пад дываном» па гэтым вострым пытаньні. Дадзеныя апытаньняў паказваюць, што беларускае грамадзтва даволі хваравіта ўспрыняло продаж Белтрансгазу – нягледзячы на лукашэнкаўскую рыторыку пра «іржавую трубу», падчас сакавіцкага апытаньня НІСЭПД станоўча ацанілі гэтую зьдзелку толькі 15% рэспандэнтаў.
Наконт цяперашняга стану справаў з прыватызацыяй выказваюцца розныя меркаваньні: адны кажуць, што Лукашэнка імкліва распрадае краіну, усё здае, абы ўтрымацца ва ўладзе, іншыя мяркуюць, што нічога такога важнага (ну акрамя хіба Белтрансгазу) не прададзена і наўрад ці будзе. Якое зь меркаваньняў вам бліжэй?
Суздальцаў: Мне ня блізкая ніводная з названых пазыцый, і тая і іншая ня маюць дачыненьня да рэальнасьці. Прыватызацыя – пытаньне выключна ўнутрыбеларускае. Сапраўды, у Расеі ёсьць ціск інвэстыцыйнага капіталу, таму што ўкладваць у расейскі рынак капітал зараз складана, бо найбольш цікавыя аб'екты ўжо ўзятыя. Ёсьць праблема свабоднага капіталу, гэта адчуваюць у Беларусі. Там ўжо зьявіліся нашы забудоўшчыкі, ёсьць спробы ўкласьці ў вытворчасьць. Іншая справа, што купляць зараз у Беларусі асабліва і няма чаго. Купілі Белтрансгаз. Сапраўды быў крызіс ва ўспрыняцьці гэтай пакупкі, гэта было заўважна па Лукашэнку, за 2 тыдні ён 11 разоў выступаў на гэтую тэму і тлумачыў, што ў продажы была неабходнасьць, бо Беларусь пацярпела ад будаўніцтва Паўночнага патоку, але ён сам фактычна ініцыяваў яго стварэньне ў свой час.
Што за праблема з прыватызацыяй? Можна і не прадаваць. Толькі трэба ўлічваць, што Белавія ня вытрымае рэальнай канкурэнцыі з расейскімі карпарацыямі ў сфэры авіяперавозак. Можна не прадаваць МАЗ. Але МАЗ ня вытрымае канкурэнцыі з КАМАЗам і ня толькі зь ім. Будуецца «завод стагодзьдзя», збудаваны завод цяжкіх самазвалаў Камацу. Канкурэнцыя выціскае. Можна нічога не прадаваць, гэта пытаньне беларускае.
Але ёсьць пытаньне, зьвязанае з крэдытамі. Для атрыманьня трэцяга траншу трэба за год прыватызаваць на 2.5 мільярда даляраў беларускіх вытворчых актываў. Можна не прыватызаваць, але тады не атрымаюць грошай. І няважна, дарэчы, каму прадаваць – не абавязкова расейскаму капіталу. Ды любому прадавайце.
Краіна сапраўды вельмі залежыць ад расейскай энэргетыкі і ад рынку. На жаль, у Беларусь заходні капітал аб'ектыўна ня пойдзе. Некаторыя венчурныя кампаніі пойдуць, але сур'ёзны капітал ня пойдзе. Вось такая праблема.
Таму згаджацца ці не згаджацца – гэта дыскусія беларуская. Прызвычаіліся проста атрымліваць датацыі. І калі за датацыі запатрабавалі разьлічыцца трубой, гэта выклікала недаўменьне – Расея яшчэ нечага запатрабавала ўзамен. Канфлікту аб прыватызацыі паміж Менскам і Масквой ня будзе. Няма жаданьня прыватызаваць – няма грошай.
Дракахруст: Валер, а як вы глядзіце на гэтую праблему? Яна сапраўды такая, як яе абмаляваў Андрэй, што расейскі капітал проста сам па сабе, ня ведаючы пра Крэмль, ідзе, а вот Беларусь упарціцца, што гэта нейкія унутраныя беларускія спрэчкі наконт прыватызацыі?
Булгакаў: Пытаньне прыватызацыі – адно з ключавых для выжываньня рэжыму Лукашэнкі. Не сакрэт тое, што ён вельмі балюча ўспрымае зьяўленьне любых сур’ёзных эканамічных агентаў у Беларусі. Гэта азначае, што зьявяцца эканамічныя істотныя актары, якія ніяк не зьвязаныя зь беларускай дзяржаўнай машынай. А гэта можа дэстабілізаваць ягоны рэжым. Такіх прыкладаў вельмі шмат: ад Балтыкі да доўгай эпапэі зь Белтрансгазам. Лукашэнка ведае гэта магчыма на ўзроўні мэнтальнасьці, калі кіруецца марксісцка-ленінскім палажэньнем аб тым, што ўлада канвэртуецца перш за ўсё ва ўласнасьць. Гэта значыць, што Лукашэнка нібыта не зьяўляецца юрыдычным уласьнікам дзяржаўнага сэктару беларускай эканомікі, але тым ня менш, ён яго кантралюе дэ-факта і зьяўляецца тым, хто прымае канчатковае рашэньне наконт яго.
Але зьявіўся новы фактар, на які ў нас не зьвяртаецца патрэбная ўвага – тое, што Беларусь увайшла ў мытны саюз з Расеяй. Тут я пагаджуся са спадаром Суздальцавым, што тым самым доступ замежнага капіталу ўскладніўся, я маю на ўвазе перш за ўсё заходні капітал. З другога боку, зьніклі ранейшыя абмежаваньні, якія можна было выкарыстоўваць супраць экспансіі расейскага капіталу на ўнутраны беларускі рынак. З трэцяга боку, існуе праблема далейшага існаваньня гэтага рэжыму. Таму стратэгія Лукашэнкі безумоўна будзе стратэгіяй стрымліваньня. Ён баіцца не расейскага капіталу, а баіцца страціць уладу.
Тыя рытарычныя фігуры, якія агучваюцца беларускай урадавай прапагандай, маўляў, гэты капітал спэкулятыўны і зароблены на ашуканстве, і ня будзе спрыяць пад’ёму беларускай прамысловасьці, з аднаго боку маюць рацыянальнае зерне, але з другога – усяго не вытлумачваюць.
Што да стаўленьня беларусаў да продажу Белтрансгазу, то хачу сказаць, што найперш такое стаўленьне навязаў сам рэжым, які ўспрымаў надзвычай балюча і траўматычна ўвесь гэты працэс адчужэньня Белтрансгазу ў расейскія рукі.
Безумоўна Белтрансгаз і Газпром ня проста эканамічныя актары. Гэта сымбалі новай эканамічнай экспансіі. Ідэя Аляксея Мілера – пабудаваць новы офіс Белтрансгазу, зьнёсшы аўтавакзал «Маскоўскі» ў Менску – вельмі сымбалічная. Я хацеў бы сказаць, што на пэрспэктыву магчыма гэтае рашэньне Лукашэнкі ўвайсьці ў Мытны саюз з Расеяй ня ў тым рэжыме зоны вольнага гандлю, які дэ-факта існаваў больш за 10 гадоў, а ў жорсткі Мытны саюз, яно непрадказальнае з пункту гледжаньня дэстабілізацыі. Гэта азначае, што атрымаўшы кароткачасовыя выгады, Лукашэнка, па-першае, страціў ранейшыя мэханізмы кантролю над беларускай эканомікай, а па-другое, беларускія інтэрнэт-форумы поўняцца нянавісьцю да цяперашняга рэжыму з той простай прычыны, што ранейшыя даброты ў выглядзе патрыманых заходніх аўтамабіляў цяпер недаступныя. Паглядзіце, як цяпер клянуць Расею і мытны саюз з Лукашэнкам на найбольш раскручаных беларускіх форумах і зразумееце, наколькі небясьпечны гэты палітычны патэнцыял.
Дракахруст: Георгі, вы пачалі тэму прыватызацыі. Які ваш прагноз і ацэнка сытуацыі? Гэта сапраўды будзе продаж у самы бліжэйшы час часткі важных для Беларусі прадпрыемстваў, хаця Андрэй і кажа, што там няма чаго купляць?
Плашчынскі: Калегі дастаткова падрабязна апісалі сытуацыю, я зь імі згодны. Я мяркую, што прыватызацыя беларускай дзяржаўнай уласнасьці – аб’ектыўны працэс. Ён адбудзецца раней ці пазьней, таму што доля дзяржаўнай уласнасьці ў Беларусі дагэтуль складае прыкладна 60-70%. Гэта самы высокі паказьнік у рэгіёне Ўсходняй Эўропы. І тое, што гэтая доля будзе скарачацца – працэс аб’ектыўны. Я згодны з Валерам у тым, што прыватызацыя – гэты зусім ня тое, чаго жадае беларускі рэжым. Сапраўды беларускаму рэжыму не патрэбныя эканамічныя актары, якія не кантралююцца зь Беларусі, на якіх немагчыма неяк націснуць і якія хутчэй самі націснуць на Лукашэнку. І чым болей будзе замежных эканамічных актараў у Беларусі, тым больш складана будзе ўтрымліваць уладу. Адначасова гэта магчыма будзе нейкая пагроза беларускаму сувэрэнітэту таксама. Беларускае кіраўніцтва будзе да апошняга імкнуцца ўтрымаць усе гэтыя прадпрыемствы ў дзяржаўнай уласнасьці.
Я ня думаю, што беларускае кіраўніцтва сур’ёзна арыентуецца на грамадзкую думку краіны. Я мяркую, што ў пытаньні прыватызацыі яно перш за ўсё арыентуецца на палітычныя інтарэсы, разумеючы, што чым меншы аб’ём дзяржаўнай уласнасьці, тым менш прасторы для зьнешнепалітычных манэўраў, для латаньня дзірак у эканоміцы ў выпадку нейкіх крызісаў. Яшчэ трэба дадаць, што Беларусі хутка трэба будзе аддаваць крэдыт МВФ, які пакуль не згаджаецца рэфінансаваць гэты крэдыт. Таму магчыма, што трэба будзе шукаць нейкія сродкі, каб яго вяртаць, і прыватызацыя ўласнасьці можа стаць адным з рэсурсаў, які дазволіць вярнуць гэты крэдыт у час.
Ці можна павярнуць гэапалітычны вэктар?
Дракахруст: Паводле некаторых ацэнак за апошнія гады супрацоўніцтва Беларусі і Расеі, прынамсі ў эканамічнай сфэры, стала больш шчыльным і інстытуцыйным: хоць мытны саюз стваралі безь біцьця келіхаў у крамлёўскіх палатах, але ў выніку імпартнае мыта за 2 гады выраўнялі (што не атрымлівалася за 12 папярэдніх), безь вялікіх дэбатаў наконт сувэрэнітэту стварылі Эўразійскую эканамічную камісію – наддзяржаўны орган кіраваньня, у сувязі з плянамі пабудовы завода разам з кітайцамі і ў сытуацыі зь перавозчыкамі Беларусь сутыкнулася з настойлівасьцю Масквы, якая нагадала, што абавязкі мытнага саюзу ў нечым абмяжоўваюць яго ўдзельнікаў. Можна прыгадаць і супрацоўніцтва ў вайсковай сфэры, якое ніколі, нават у моманты вострых крызісаў, не прыпынялася. На ваш погляд – гэта ўжо неабарачальны працэс, што нават калі сыдзе Лукашэнка, краіна ня зможа зьмяніць зроблены зараз геапалітычны выбар? Ці нават пры Лукашэнку магчымыя геапалітычныя кідкі і нечаканасьці, вяртаньне да балянсаваньня паміж Масквой і некім іншым, а тое і выбар на карысьць гэтага іншага?
Плашчынскі: Можна сказаць, што шмат людзей у Беларусі, перш за ўсё я маю на ўвазе з боку дэмакратычнай супольнасьці, упэўненыя ў тым, што калі ўлада ў Беларусі зьменіцца на дэмакратычную, то ў нас хутка наладзіцца супрацоўніцтва з эўрапейскімі краінамі і неўзабаве мы ўступім у Эўразьвяз. Але трэба разумець, што эканамічныя і палітычныя працэсы, хаця іх і магчыма разьвярнуць у іншым геапалітычным накірунку, усё ж не такія хуткія і імклівыя. Я магу сказаць, што цяпер, па-першае, Беларусь ужо ня можа без дазволу Эўразійскай эканамічнай камісіі ўступіць у перамовы з Эўразьвязам наконт зоны свабоднага гандлю. А гэта зьяўляецца галоўным «прызам», які Эўропа дае сваім усходнім партнэрам, такім як Украіна, Малдова і Грузія. І калі нават зараз палітычная ўлада ў Беларусі зьмянілася б альбо калі б Лукашэнка вырашыў інтэгравацца ў эўрапейскія структуры, супрацоўнічаць з Эўразьвязам, то ў адрозьненьне ад іншых удзельнікаў «Усходняга партнэрства» Беларусь магла б заключыць дамову аб зоне свабоднага гандлю з Эўразьвязам не раней, чым у 2014-2015 годзе. Бо для гэтага Беларусь павінна стаць чальцом Сусьветнай гандлёвай арганізацыі і правесьці неабходныя рэформы. Улічваючы тое, што беларускае кіраўніцтва жыве інтарэсамі захоўваньня status quo і ня мае доўгатэрміновых стратэгіяў, то відавочна, што гэта будзе дэматываваць беларускае кіраўніцтва ўдзельнічаць у эўрапейскай інтэграцыі, таму што яно нязвыклае да такіх вось доўгатэрміновых праектаў. Лукашэнку незразумела, навошта патрэбна рабіць зараз рэформы, якія змогуць даць нейкія эканамічныя выгоды праз 4-6 гадоў. Тым больш, што інтэграцыя ў эўрапейскія эканамічныя структуры патрабуе рэформаў, на якія спатрэбяцца даволі вялікія дадатковыя сродкі.
Дракахруст: Андрэй, а як вы мяркуеце: магчымае спыненьне ці нават паварот у адваротны бок працэсу большага збліжэньня паміж Беларусьсю і Расеяй, які мы зараз назіраем?
Суздальцаў: У бліжэйшае дзесяцігодзьдзе – не. І гэта не залежыць ад таго, якая ўлада будзе знаходзіцца ў Менску. Так склалася, што эканоміка Беларусі грунтуецца на двух асноўных фактарах. Гэта доступ да танных расейскіх энэрганосьбітаў (нягледзячы на тое, што ў рэспубліцы рэалізаваныя вялікія праграмы ашчаджэньня энэргіі) і доступ да расейскага рынку. Калі гэтыя фактары адсутнічаюць, то ня будзе ні беларускай эканомікі, ні дзяржавы, ні Лукашэнкі.
Атрымаць гэтыя доступы можна двума шляхамі. Першы – гэта самы правільны і рэальны выхад з сытуацыі, якая склалася – трэба пачынаць уваходзіць у сусьветныя рынкі, у міжнародны падзел працы, уступаць у СГА, у рамках якога ажыцьцяўляць нармальны эканамічны падыход да рэсурсаў і рынкаў. І другі варыянт, які больш прымальны для Лукашэнкі – удзельнічаць у рознага кшталту праектах інтэграцыйнага пляну з Расеяй, што Лукашэнка і робіць. Праблема ў тым, што Беларусь можа дазволіць сабе ўдзельнічаць у падобных праектах у вельмі абмежаваных маштабах.
Эканоміка нерэфармаваная і яна ня можа быць рэфармаваная. І гэта ня надта залежыць ад Лукашэнкі, гэта выбар беларускай палітычнай клясы. Яна прывучаная да такога рэжыму датацыяў і прэфэрэнцыяў.
Але пагадненьні аб Адзінай эканамічнай прасторы прадугледжваюць рэформы, у параўнаньні зь якімі Бальцаровіч – проста хлопчык. І вось тут запраграмаваны канфлікт. Бо захаваць датацыйна-прэфэрэнцыйны рэжым, зрабіць з рэспублікі такі анклаў, паўтарыць афшорную зону, як гэта было ў межах саюзнай дзяржавы, ня вельмі атрымліваецца. Вядома, такі крызіс запраграмаваны і адбудзецца ў бліжэйшы час. Атрымліваецца такая сытуацыя, што рэспубліка аб'ектыўна ня можа інтэгравацца, але і жыць без інтэграцыі яна ня можа. Так склалася. Гэта вынік палітыкі беларускага кіраўніцтва за апошнія 20 гадоў, калі ўвесь сьвет крочыў не ў нагу, акрамя Беларусі.
Таму мы чакаем цяжкі крызіс, які прагназуецца у канцы гэтага – пачатку наступнага году і які будзе зьвязаны з удзелам рэспублікі ў інтэграцыі ў рамках постсавецкай прасторы. Будуць і іншыя крызісы. Але Масква разумее ўсю сытуацыю своеасабліва: ёсьць датацыі і падтрымка – праводзьце рэформы, выраўноўвайце эканамічныя ўмовы. Пры гэтым яна ня вельмі ўлічвае настрой беларускага насельніцтва і беларускай палітычнай клясы, што яшчэ адыграе сваю нэгатыўную ролю.
Булгакаў: Мне здаецца, што ў бліжэйшай будучыні залежнасьць Беларусі ад Расеі будзе павялічвацца. І гэта кошт той палітычнай эканамічнай падтрымкі, які беларускае кіраўніцтва ня зможа не заплаціць. Досьвед зь Белтрансгазам паказвае, што любы аб’ект беларускай эканомікі можа быць адчужаны ў расейскія рукі.
Адно, што гэта будзе адбывацца не адразу, а паступова, са скандаламі. Але ніякага супрацьядзьдзя гэтаму працэсу няма і ня можа быць. Тое, што адбываецца цяпер – гэта вынік расчараваньня расейскіх элітаў у асобе беларускага прэзыдэнта. Сапраўды расейцы цяпер хочуць такой інтэграцыі, такой блізкасьці, калі можна так выразіцца, якая будзе гарантавацца не асобамі, а інстытутамі. Сапраўды, як вы зручна заўважылі, што з увядзеньнем Мытнага саюзу шматгадовыя спрэчкі пра мыты раптам неяк вырашыліся. Я думаю, што разам з адчужэньнем беларускай прамысловасьці пад пытаньне стане, раней ці пазьней, наяўнасьць беларускай валюты. Гэта яшчэ адзін бастыён. Але леташнія падзеі, зьвязаныя з трохразовай дэвальвацыяй беларускага рубля, паказалі, што Расея ніяк не зацікаўленая ў наяўнасьці нацыянальнай валюты ў нашай краіне. Больш за тое, сёлетнія затрымкі з крэдытамі ЭўрАзЭС таксама навяваюць падобныя думкі.
Існуе толькі адно «але». Да той пары, пакуль Беларусь будзе незалежнай сувэрэннай дзяржавай, безумоўна, шлях назад будзе. Але чым далей краіна будзе заходзіць у інтэграцыю ці збліжэньне з Расейскай Фэдэрацыяй менавіта на гэтым якасна новым інстытуцыйным узроўні, то тым цяжэйшы будзе разварот назад. Калі здавалася ў сярэдзіне 90-х, што да ўступленьня ў парлямэнцкія структуры Эўропы, да інтэграцыі ў заходнім накірунку Беларусі рукой падаць, то цяпер нас, нават пры згодзе і кансалідацыі беларускіх эліт, у гэтым кірунку чакае доўгатэрміновая і пільная праца. Але паўтаруся, такой зарукай такой магчымасьці выступае сама міжнародная суб’ектнасьць Беларусі. Як ні парадаксальна, магчыма тут я зноў пагаджуся з Андрэем Суздальцавым – Расея, сама таго не жадаючы, нейкім чынам падсілкоўвае, падмацоўвае беларускую дзяржаўнасьць у той форме, якой яна ёсьць.