Я сапраўды люблю маленькія правінцыйныя музэі. Асабліва створаныя людзьмі неабыякавымі да гісторыі ці апантанымі творчасьцю. Як гістарычны музэй у палескай вёсцы Навасёлкі ці музэй драўлянай скульптуры «Лінія Лізуры» ў Старых Дарогах. Таму, калі я з інтэрнэту даведаўся, што ў маленечкай вёсцы Леванова, што пад Барысавым, сіламі мясцовых пэнсіянэрак створаны музэй вясковага побыту, я ня доўга чакаў.
Старыя сялянкі сярод старадаўніх калаўротаў, ручнікоў і куфраў хорам сьпяваюць песьню. Карціна пакуль яшчэ ў Беларусі ня рэдкая. І зусім не пастановачная. Бо сьпяваюць старыя для душы. Але вось зьмест песьні ніяк не гармануе з формай старасьвецкага антуражу. Бо сьпяваюць сялянкі на трасянцы і пра калгас.
Старыя сабраліся, каб паказаць мне свой музэйчык. Вёска Леванова — вёска маленькая. Без аграгарадку і бяз школы. Але зь бібліятэкай. Яе загадчыца Марыя Несьцяровіч і выступіла ініцыятаркай стварэньня экспазыцыі. Старыя леваноўкі сабралі калекцыю з прадметаў побыту сваіх бацькоў і бабуль. Жорны, пранікі, калаўроты, кросны, ручнікі, самавары, адзеньне, калыскі, іконы. І ўсё гэтае багацьце зусім не нагадвае склад забытых рэчаў. Бо кожны экспанат у сваім асобным пакоі і на сваім месцы. Сярод квецені ручнікоў на старасьвецкім ложку сядзіць пара лялек у чалавечы рост.
Карэспандэнт: «А хто гэта сядзіць?»
Марыя: «Гэта гаспадыня і гаспадар. Курыла і Марфа».
Карэспандэнт: «Гэта былі рэальныя людзі?»
Марыя: «Так. Гэта людзі былі з нашай вёскі. Курыла быў ветэран вайны. Узнагароджаны ордэнам чырвонай зоркі. Марфа — яго жонка. Была вельмі добрая працаўніца. Рабіла на сваёй зямлі і гадавала дзяцей. Мы вырашылі, што тут будзе сялянская хата, а другі пакой — гэта прадметы народнага побыту. Менавіта прадметы леваноўскія ўсе. Зьбіралі ж усё ў Леванове».
Карэспандэнт: «А як дзеці ставяцца да ўсяго гэтага?»
Марыя: «Дзецям цікава. Толькі ў нас дзяцей у вёсцы мала. Мне бабуля падаравала боцікі, у якіх выходзіла замуж. Ім сто дзесяць гадоў. І мы ўвесь дзень прысьвяцілі гэтым боцікам».
Боцікі сапраўды былі знатныя. І зграбныя, і дыхтоўна зробленыя. Зрэшты, любая рэч, якой больш за сто гадоў набывае магію прамінулага часу. Самы звычайны хімічны аловак 30-х гадоў нясе таямніцу і энэргію сваіх гаспадароў. Бо гэтым алоўкам маглі ставіць палачкі за працадні, а маглі пісаць даносы.
Марыя: «Даўней гэтыя боцікі ня кожны мог абуць. Гэта лічылася шыкоўная вопратка. Ды хромавыя. Гэта ж чыстая скура! А баба была багатырка, гэтая жанчынка. А вось калыска, якой семдзесят гадоў. А яшчэ ў мяне ікона. Маёй сьвякроўкі маці ішла замуж з гэтай іконай і з гэтым ручніком. Ну і куфар. У куфры ў мяне многа багацьця. У краме такога ня купіш. Такія посьцілкі прыгожыя.»
Музэй у Леванове інтэрактыўны. Бо ўсе рэчы ня проста працуюць. На іх ёсьць каму працаваць. Напрыклад, Соф’я Моніч, невысокая і ўвішная, па-гаспадарску села за бабуліны старыя кросны.
Зося: «І сьвіткі шылі, сукно ткалі.І посьцілкі, і рушнікі, І скацеркі. Усё ў ручную рабілі».
Карэспандэнт: «А калі людзі пачалі адмаўляцца ад сваіх кроснаў? Пасьля вайны?»
Зося: «Пасьля вайны ткалі на сваіх кроснах. Недзе ў 54-м, 56-м пачалі ўсё купляць. Зь Леванова хадзілі ў Менск пешкі. Каб здабыць магазіннага. Ужо ж моладзь была радая, давольная. Усякага было зручнейшага і прыгажэйшага, чым гэтае тканае. Хаця людзі цяпер цікавяцца і тканым. Як, напрыклад, цыганы ходзяць. Пакажы ім посьцілкі, просяць, каб ім далі. Моладзь у гэта ня ўцягнеш, у тканьне».
Карэспандэнт: «А гэта адбывалася ўвечары?»
Зося: «Днём толькі ткалі. А ўвечары пралі. На попраткі хадзілі, зьбіраліся пры камянку. Цяпло гарыць, сядзеш і цёпла. Пралі».
Карэспандэнт: «А колькі часу трэба, каб выткаць…»
Зося: «Гэтую халсьціну? Напрыклад, тую посьцілку — тры мэтры за тры дні выткалі. За два дні. Як у каго час дазваляў».
Цяжка ўявіць, што самабытная лёгкая прамысловасьць яшчэ дзейнічала паўстагодзьдзя таму. Круціліся самапрадкі, грукалі кросны. А магазіннае прыйшло толькі ў сярэдзіне 50-х. Дарэчы, цыгане, якія за капейкі скупляюць саматканыя рэчы, зусім не дурныя. Бо сапраўдная каштоўнасьць гэтых кашуль і абрусаў праявіцца пазьней. Ведаеце, колькі каштуе ў Лёндане капялюш-кацялок, зроблены рукамі па старых тэхналёгіях? Некалькі соцень фунтаў стэрлінгаў. І канкурэнцыя з боку кітайскіх вытворцаў ангельскаму кацялку не пагражае. Леваноўка Надзея Галуза нарэшце паказала мне, як працуе калаўрот.
Карэспандэнт: «А колькі гадоў гэтаму?… Як гэта называецца? Калаўрот?»
Надзея: «Самапрадка па-беларуску».
Карэспандэнт: «І колькі гэтай самапрадцы гадоў?»
Надзея: «Гадоў сто ўжо ёсьць, калі ня болей.
Надзея: «Круціцца нітачка вось так, так. Вось так нітачкі пралі. І з гэтых нітачак ткалі гэта ўсё. Цяпер, здаецца, многа работы. А раней жа ж яшчэ было болей работы. Трэба напрасьці, наткаць. А пашыць жа ж яшчэ!»
Карэспандэнт: «Што гэта вам дае?»
Надзея: «Я сяджу, мне гэта такое задавальненьне».
Іншая старая, Марыя Баравуля, лічыць самапрадку «ісчадзіем» прагрэсу. І трымаецца яшчэ больш даўнейшай тэхналёгіі.
Марыя: «Даўней пралі на верацяно. Хоць і самапрадкі былі. Але ўсё роўна на верацяно пралі вось так. Зашчэплівалі і вось так во круцілі».
Тады, у сярэдзіне 50-х разам з магазінным адзеньнем у сялянскія хаты прыйшлі патэфоны з адпаведнымі кружэлкамі. І менавіта калгасныя песенькі з гэтых кружэлак, як галоўны музычны цуд дзяцінства, заселі ў памяці маіх суразмоўніц. І таму паміж ураджэнкамі канца 20-х і народжанымі напрыканцы 30-х пралягае культурная прорва. 80-гадовыя ніколі не сьпявалі мне пра калгаснае шчасьце. І пра вайну расказвалі як пра бяду, убачаную і асэнсаваную дарослымі вачыма. Для 70-гадовых мінулая вайна — далёкая дзіцячая прыгода. Як для леваноўкі Тацяны Багаславай.
Тацяна: «У нашай хаце, я помню, французы былі. І я помню, малая я была, Мама капусту крыша. А француз выйшаў і глядзіць. А я баюся-баюся, хаваюся. Я кажу: «Мама, ты не баісься іх?» Яны па хатах хадзілі і прасілі. «Яйка, млека». І перамоўшчык зь імі хадзіў. А мама мая кажа: «Скульля вам, а ня яйка. Праз пэўны час прыходжуе перамоўшчык і маму плёткай біць. «Хай твае дзеці ядуць салому. А нам трэба яйка».
Адзін мой знаёмы расказваў, што едучы па беларускіх дарогах і бачачы галасуючых бабуль, ён перш-наперш пытаецца, за каго галасавала бабуля на выбарах. І калі чуе слова «Лукашэнка», дык раіць бабулі пачакаць прэзыдэнцкага картэжа. Маўляў, хай ён цябе і падвозіць. Раней мне ягоныя паводзіны падабаліся. Але чым далей, тым больш мне робіцца шкада нашых калгасных бабуль, якія чакаюць чарговых выбараў, як сьветлага прышэсьця. Я іх падвожу.
Карэспандэнт: «Лукашэнка пойдзе на чацьвёрты тэрмін».
Марыя: «Ён ужо знае, дзе куды абраціцца. Дзе ў каго штосьці папрасіць. Дзе каму штосьці даць».
Тацяна: «Мы „за“».
Надзея: «Ён сам з такога самага, як і мы».
Марыя: «Рабочы люд ён ведае».
Карэспандэнт: «А што б вы яму пажадалі? Ці, наадварот, папрасілі? Ці параілі б нешта…»
Марыя: «Мы яму ня раім. Бо ён умны. Але папрасіць бы папрасілі. Дзеці без кватэраў».
Надзея: «Для сельскай мясцовасьці хочацца нешта папрасіць. Каб людзі не выяжджалі зь вёскі. Але ці гэта магчыма?…»
Тацяна: «Даўнія людзі казалі: хто мяняе, у таго хамут гуляе. Каня хто мяняе. Здаецца памяняе на добрага, а ён ня цягне. Убакі ходзіць. І хамут гэты вісіць. Таксама і Лукашэнка. А чым Лукашэнка благі?»
Надзея: «Ад калгасьніка да прэзыдэнта дайшоў! Дык што вы хочаце?»
«За гарою ў калодца
Дзе студзёная вада
Усьлед за жнейкаю вязала
Снапы дзеўка малада».
Дзе студзёная вада
Усьлед за жнейкаю вязала
Снапы дзеўка малада».
Старыя сялянкі сярод старадаўніх калаўротаў, ручнікоў і куфраў хорам сьпяваюць песьню. Карціна пакуль яшчэ ў Беларусі ня рэдкая. І зусім не пастановачная. Бо сьпяваюць старыя для душы. Але вось зьмест песьні ніяк не гармануе з формай старасьвецкага антуражу. Бо сьпяваюць сялянкі на трасянцы і пра калгас.
«Усьлед за жнейкаю вязала
Снапы деўка малада».
Снапы деўка малада».
Старыя сабраліся, каб паказаць мне свой музэйчык. Вёска Леванова — вёска маленькая. Без аграгарадку і бяз школы. Але зь бібліятэкай. Яе загадчыца Марыя Несьцяровіч і выступіла ініцыятаркай стварэньня экспазыцыі. Старыя леваноўкі сабралі калекцыю з прадметаў побыту сваіх бацькоў і бабуль. Жорны, пранікі, калаўроты, кросны, ручнікі, самавары, адзеньне, калыскі, іконы. І ўсё гэтае багацьце зусім не нагадвае склад забытых рэчаў. Бо кожны экспанат у сваім асобным пакоі і на сваім месцы. Сярод квецені ручнікоў на старасьвецкім ложку сядзіць пара лялек у чалавечы рост.
Карэспандэнт: «А хто гэта сядзіць?»
Марыя: «Гэта гаспадыня і гаспадар. Курыла і Марфа».
Карэспандэнт: «Гэта былі рэальныя людзі?»
Марыя: «Так. Гэта людзі былі з нашай вёскі. Курыла быў ветэран вайны. Узнагароджаны ордэнам чырвонай зоркі. Марфа — яго жонка. Была вельмі добрая працаўніца. Рабіла на сваёй зямлі і гадавала дзяцей. Мы вырашылі, што тут будзе сялянская хата, а другі пакой — гэта прадметы народнага побыту. Менавіта прадметы леваноўскія ўсе. Зьбіралі ж усё ў Леванове».
Карэспандэнт: «А як дзеці ставяцца да ўсяго гэтага?»
Марыя: «Дзецям цікава. Толькі ў нас дзяцей у вёсцы мала. Мне бабуля падаравала боцікі, у якіх выходзіла замуж. Ім сто дзесяць гадоў. І мы ўвесь дзень прысьвяцілі гэтым боцікам».
Боцікі сапраўды былі знатныя. І зграбныя, і дыхтоўна зробленыя. Зрэшты, любая рэч, якой больш за сто гадоў набывае магію прамінулага часу. Самы звычайны хімічны аловак 30-х гадоў нясе таямніцу і энэргію сваіх гаспадароў. Бо гэтым алоўкам маглі ставіць палачкі за працадні, а маглі пісаць даносы.
Марыя: «Даўней гэтыя боцікі ня кожны мог абуць. Гэта лічылася шыкоўная вопратка. Ды хромавыя. Гэта ж чыстая скура! А баба была багатырка, гэтая жанчынка. А вось калыска, якой семдзесят гадоў. А яшчэ ў мяне ікона. Маёй сьвякроўкі маці ішла замуж з гэтай іконай і з гэтым ручніком. Ну і куфар. У куфры ў мяне многа багацьця. У краме такога ня купіш. Такія посьцілкі прыгожыя.»
Музэй у Леванове інтэрактыўны. Бо ўсе рэчы ня проста працуюць. На іх ёсьць каму працаваць. Напрыклад, Соф’я Моніч, невысокая і ўвішная, па-гаспадарску села за бабуліны старыя кросны.
Зося: «І сьвіткі шылі, сукно ткалі.І посьцілкі, і рушнікі, І скацеркі. Усё ў ручную рабілі».
Карэспандэнт: «А калі людзі пачалі адмаўляцца ад сваіх кроснаў? Пасьля вайны?»
Зося: «Пасьля вайны ткалі на сваіх кроснах. Недзе ў 54-м, 56-м пачалі ўсё купляць. Зь Леванова хадзілі ў Менск пешкі. Каб здабыць магазіннага. Ужо ж моладзь была радая, давольная. Усякага было зручнейшага і прыгажэйшага, чым гэтае тканае. Хаця людзі цяпер цікавяцца і тканым. Як, напрыклад, цыганы ходзяць. Пакажы ім посьцілкі, просяць, каб ім далі. Моладзь у гэта ня ўцягнеш, у тканьне».
Карэспандэнт: «А гэта адбывалася ўвечары?»
Зося: «Днём толькі ткалі. А ўвечары пралі. На попраткі хадзілі, зьбіраліся пры камянку. Цяпло гарыць, сядзеш і цёпла. Пралі».
Карэспандэнт: «А колькі часу трэба, каб выткаць…»
Зося: «Гэтую халсьціну? Напрыклад, тую посьцілку — тры мэтры за тры дні выткалі. За два дні. Як у каго час дазваляў».
Ой, вязала дзеўка, пела
Што ў калхозе добра жыць
Есьлі чэсна дзела зьдзелаў
Есьлі труд свой палюбіць
Што ў калхозе добра жыць
Есьлі чэсна дзела зьдзелаў
Есьлі труд свой палюбіць
Цяжка ўявіць, што самабытная лёгкая прамысловасьць яшчэ дзейнічала паўстагодзьдзя таму. Круціліся самапрадкі, грукалі кросны. А магазіннае прыйшло толькі ў сярэдзіне 50-х. Дарэчы, цыгане, якія за капейкі скупляюць саматканыя рэчы, зусім не дурныя. Бо сапраўдная каштоўнасьць гэтых кашуль і абрусаў праявіцца пазьней. Ведаеце, колькі каштуе ў Лёндане капялюш-кацялок, зроблены рукамі па старых тэхналёгіях? Некалькі соцень фунтаў стэрлінгаў. І канкурэнцыя з боку кітайскіх вытворцаў ангельскаму кацялку не пагражае. Леваноўка Надзея Галуза нарэшце паказала мне, як працуе калаўрот.
Карэспандэнт: «А колькі гадоў гэтаму?… Як гэта называецца? Калаўрот?»
Надзея: «Самапрадка па-беларуску».
Карэспандэнт: «І колькі гэтай самапрадцы гадоў?»
Надзея: «Гадоў сто ўжо ёсьць, калі ня болей.
Надзея: «Круціцца нітачка вось так, так. Вось так нітачкі пралі. І з гэтых нітачак ткалі гэта ўсё. Цяпер, здаецца, многа работы. А раней жа ж яшчэ было болей работы. Трэба напрасьці, наткаць. А пашыць жа ж яшчэ!»
Карэспандэнт: «Што гэта вам дае?»
Надзея: «Я сяджу, мне гэта такое задавальненьне».
Іншая старая, Марыя Баравуля, лічыць самапрадку «ісчадзіем» прагрэсу. І трымаецца яшчэ больш даўнейшай тэхналёгіі.
Марыя: «Даўней пралі на верацяно. Хоць і самапрадкі былі. Але ўсё роўна на верацяно пралі вось так. Зашчэплівалі і вось так во круцілі».
А ў атвет хлеба шумелі
Гаварылі зь ей а том,
Што калхознае багацтва
Сьмела ўходзіт у каждый дом
Гаварылі зь ей а том,
Што калхознае багацтва
Сьмела ўходзіт у каждый дом
Тады, у сярэдзіне 50-х разам з магазінным адзеньнем у сялянскія хаты прыйшлі патэфоны з адпаведнымі кружэлкамі. І менавіта калгасныя песенькі з гэтых кружэлак, як галоўны музычны цуд дзяцінства, заселі ў памяці маіх суразмоўніц. І таму паміж ураджэнкамі канца 20-х і народжанымі напрыканцы 30-х пралягае культурная прорва. 80-гадовыя ніколі не сьпявалі мне пра калгаснае шчасьце. І пра вайну расказвалі як пра бяду, убачаную і асэнсаваную дарослымі вачыма. Для 70-гадовых мінулая вайна — далёкая дзіцячая прыгода. Як для леваноўкі Тацяны Багаславай.
Тацяна: «У нашай хаце, я помню, французы былі. І я помню, малая я была, Мама капусту крыша. А француз выйшаў і глядзіць. А я баюся-баюся, хаваюся. Я кажу: «Мама, ты не баісься іх?» Яны па хатах хадзілі і прасілі. «Яйка, млека». І перамоўшчык зь імі хадзіў. А мама мая кажа: «Скульля вам, а ня яйка. Праз пэўны час прыходжуе перамоўшчык і маму плёткай біць. «Хай твае дзеці ядуць салому. А нам трэба яйка».
Адзін мой знаёмы расказваў, што едучы па беларускіх дарогах і бачачы галасуючых бабуль, ён перш-наперш пытаецца, за каго галасавала бабуля на выбарах. І калі чуе слова «Лукашэнка», дык раіць бабулі пачакаць прэзыдэнцкага картэжа. Маўляў, хай ён цябе і падвозіць. Раней мне ягоныя паводзіны падабаліся. Але чым далей, тым больш мне робіцца шкада нашых калгасных бабуль, якія чакаюць чарговых выбараў, як сьветлага прышэсьця. Я іх падвожу.
Карэспандэнт: «Лукашэнка пойдзе на чацьвёрты тэрмін».
Марыя: «Ён ужо знае, дзе куды абраціцца. Дзе ў каго штосьці папрасіць. Дзе каму штосьці даць».
Тацяна: «Мы „за“».
Надзея: «Ён сам з такога самага, як і мы».
Марыя: «Рабочы люд ён ведае».
Карэспандэнт: «А што б вы яму пажадалі? Ці, наадварот, папрасілі? Ці параілі б нешта…»
Марыя: «Мы яму ня раім. Бо ён умны. Але папрасіць бы папрасілі. Дзеці без кватэраў».
Надзея: «Для сельскай мясцовасьці хочацца нешта папрасіць. Каб людзі не выяжджалі зь вёскі. Але ці гэта магчыма?…»
Тацяна: «Даўнія людзі казалі: хто мяняе, у таго хамут гуляе. Каня хто мяняе. Здаецца памяняе на добрага, а ён ня цягне. Убакі ходзіць. І хамут гэты вісіць. Таксама і Лукашэнка. А чым Лукашэнка благі?»
Надзея: «Ад калгасьніка да прэзыдэнта дайшоў! Дык што вы хочаце?»
Ой, магуча наша сіла
Шыракі нашы паля
Ізабільная радная
Беларуская зімля.
Шыракі нашы паля
Ізабільная радная
Беларуская зімля.