Грушаўка пад панскім абярогам

Вясковыя бабулі сьпяваюць рэлігійны гімн. На дзіўнай, амаль чыстай украінскай мове. Гэта жыхаркі вёскі Грушаўкі сабраліся на вячоркі. Клічуць іх Юзэфа, Антаніна і Ева. Яны каталічкі ў невядома ўжо якім пакаленьні. Як і ўсе іх аднавяскоўцы. У 17-м стагодзьдзі гэты край тэрытарыяльна належаў да Кароны. А ўладарылі ім польскія магнаты. Якія распаўсюдзілі на традыцыйна праваслаўных абшарах каталіцызм. І гэтую веру ня выбілі за стагодзьдзі ні імпэрскія, ні савецкія ўлады. У сярэдзіне 90-х тут паўстаў мураваны касьцёл Божае Міласэрнасьці, які ашляхеціў сылюэт і надаў вёсцы эўрапейскі выгляд.

Перад касьцёлам старая сялянка з цудоўным імем Ева Адамаўна чакае прыезду ксяндза.


Ева: «Будавалі касьцёл сваімі рукамі. Толькі ксёндз камандаваў, каб цэглу падвозілі».

Карэспандэнт: «А як маліліся за саветамі, калі касьцёла не было?»

Ева: «Як? А тады ў хатах зьбіраліся. Па Жытомірах езьдзілі, па Пінсках езьдзілі. Па хатах зьбіраліся, прыедзе старшыня ды з хаты выганяе, ды кніжкі адбірае».

Да размовы далучаецца 85-гадовы вэтэран, высокі старац Леанід Віткоўскі.


Карэспандэнт: «Ёсьць дзе маліцца зараз вам?»

Леанід: «Касьцёл зараз ёсьць. Ой, касьцёл, касьцёл!»

Карэспандэнт: «А як вы маліліся ў 60-я, 70-я, калі касьцёла не было?»

Леанід: «Не было. У хаце памаліўся, дый усё. Я калі малы быў, дык у Юравічах касьцёл быў. Дык матка мяне хрысьціла аж у Юравічах».

Стары Леанід — вэтэран Другой сусьветнай. Вайну скончыў у Нямеччыне.

Леанід: «У 44-м, у ліпені забралі. І мая дывізія ў бой пайшла».

Карэспандэнт: «І вы ваявалі ў Бэрлінскай апэрацыі?»

Леанід: «Я дайшоў аж да Эльбы. З амэрыканцамі сустрэўся быў».

Карэспандэнт: «Як вам зараз жывецца?»

Леанід: «Ай, кватэры не даюць».

Карэспандэнт: «А дзе вы хацелі кватэру?»

Леанід: «У Нароўлі. На старасьць. Ніяк. Жонка хворая, 29-га году. Ходзіць з палачкай, як я. З выканкама прыйшла папера, што не паложана. Крыўдна. Я так ваяваў. І чатыры браты загінулі. А я, пяты, застаўся жыць».


Вёска належала графам Горватам. Жонка апошняга ўладальніка абшараў, Францішка, паставіла ў вёсцы крыж з касьцяным расьпяцьцем. Крыж ацалеў праз усе віхуры мінулага стагодзьдзя. І нават не згарэў, калі Грушаўку палілі немцы ў 1943-м. Толькі расьпяцьце паламалася на некалькі часьцін, што дадае помніку драматызму. Старажыл Грушаўкі, 75-гадовы Пётар, памятае той пажар.


Карэспандэнт: «А вы ня памятаеце, як і за што спалілі Грушаўку?»

Пётр: «Партызаны ж у вайну стаялі. Немцы на гары стаялі, а партызаны з-за рэчкі. А некаторыя служылі… Ведаеш, народ усякі».

Карэспандэнт: «Служылі ў паліцыі?»

Пётр: «Так. Што не дапалілі, самі хадзілі дапальвалі. Свае людзі. Усё палілі. Сараі, хаты. Але людзей не чапалі».

Але больш крыўдаў у старога не на немцаў з паліцаямі. І не на ваеннае ліхалецьце. А на сёньняшні дзень.

Пётр: «Рабілі дзень і ноч. Ад гіма да гіма».

Карэспандэнт: «А што гэта?»

Пётр: «У 6 устаеш, у 12 лягаеш. Як рабіў, усім трэба быў. „Родина не забудет вас“. А сёньня? 31 сэзон толькі на камбайне адрабіў».

Карэспандэнт: «Ну, родзіна не забыла? Хоць пэнсію плаціць?»

Пётр: «Пэнсію… Што, ужо і пэнсіі ня даць хочаце? Дойдзе і да таго, мабыць, што ўжо пэнсіі не дадуць. Тыя, хто не рабіў, тыя атрымліваюць аднолькава з тымі, хто рабіў. Столькі ў мяне наград, дыпломаў, пахвальных грамат, пісьмаў. А сёньня ніякіх ільготаў, нічога. За якое сьвятло ці дровы. Хто можа гэта растлумачыць?»

Я ня змог растлумачыць, чаму забралі ільготы ў старых сялянаў, якія прымалі ўдзел у ліквідацыі чарнобыльскай аварыі. Працавалі ў 30-кілямэтровай зоне вясной і летам 1986-га. А мой наступны суразмоўца — дык увогуле двойчы ліквідатар. Зыгмунт Маліноўскі двойчы падвяргаўся радыяцыйнай атацы. Падчас выпрабаваньня атамнай бомбы ў 1954-м — і ў 1986-м.


Карэспандэнт: «Гэта вы, атрымліваецца, двойчы ліквідатар».

Зыгмунт: «І за гэта мне нічога. Не атрымліваю нічога. І льгот ніякіх. Плачу за газ па поўнай, за сьвятло па поўнай. Чаму гэта так?»

Карэспандэнт: «І як вам зараз, пры новай радыяцыі?»

Зыгмунт: «Аднолькава. Але я, канечне, трошачкі выпіваю чарачку. Можа, я б даўно і дуба даў».

Карэспандэнт: «А яшчэ пасьля чарачкі калі закурыць…»

Зыгмунт: «Я магу закурыць і ноччу».

Карэспандэнт: «Колькі вы курыце цыгарэт?»

Зыгмунт: «Дваццаць».

Карэспандэнт: «20 цыгарэт удзень і чарачку. Лепшы рэцэпт, каб два разы перажыць радыяцыю і дажыць да 76 гадоў. Давайце закурым. А падчас Чарнобылю вы што рабілі?»

Зыгмунт: «Я на трактары працаваў, езьдзіў у 30-кіламетровую зону. Вазіў сена, салому, касіў там. Ільготы ніякія не даюць. Пэнсію не дабаўляюць. Крыўдна, канечне, мне. Калі б вы мне дапамаглі».

Карэспандэнт: «У Беларусі ўсё залежыць ад аднаго чалавека».

Зыгмунт: «Ад якога?»

Карэспандэнт: «Здагадайцеся з аднаго разу».

Зыгмунт: «Лукашэнка».

Карэспандэнт: «Прыз у студыю».

На адным з грушаўскіх падворкаў я пазнаёміўся з новымі грушаўцамі. Кудрат і Хадзьдзя Закіравы ўскопвалі свой гарод. У Беларусь гэтая таджыцкая сям’я трапіла невыпадкова.


Карэспандэнт: «Вы прыехалі…»

Кудрат: «З Таджыкістану. Была ў нас пасьля распаду Саюзу грамадзянская вайна, апазыцыя ў 92-м годзе».

Карэспандэнт: «Што вы можаце сказаць пра сваю новую радзіму?»

Кудрат: «Від на жыхарства атрымалі. Цяпер можна грамадзянства атрымліваць. Працуем. Я працаваў 10 гадоў галоўным заатэхнікам. Жанка мая тут 11 гадоў кароў даіла. А зараз на пэнсіі, як шматдзетная».

Карэспандэнт: «А колькі дзяцей у вас?»

Хаддзя: «Шасьцёра».

Кудрат: «Усе нас ведаюць, паважаюць, мы паважаем. Дружна жывем. Калі прыехалі, нам дапамагалі першы год. Бульбу, мяса давалі».

Карэспандэнт: «А чаму вы выбралі менавіта Беларусь?»

Хяддзя: «Мы калі жылі ў Таджыкістане, нашы суседзі беларусы былі. Кіно мы глядзелі заўжды. Я заўжды зайздросьціла на такія хаты вясковыя. Мы любілі беларускія фільмы, і во патрапілі. Нашы хлопцы, калі Чарнобыль быў, тут служылі. Мой бацька ў сорак пятым годзе тут служыў. Інвалідам быў».

Кудрат: «Тут ужо другая радзіма».

Але вернемся да нашых пявуньняў. На маё пытаньне пра мову імшы гаваркая цётка Юзэфа красамоўна патлумачыла, чаму тут ня моляцца па-беларуску.


Юзэфа: «Ніяк язык ня вернецца. Ніяк. Тут побач вёска за кілямэтра. Яны на сваім дыялекце гавораць. Яны на нас кажуць «цэкалкі», а мы «гукалкі».

Карэспандэнт: «Цэкалкі і гукалкі».

Юзэфа: «Яны — гу, гу. А мы больш да Ўкраіны, цэкаем. Ну, нам прыгожа так гаварыць. Дзе мы ні бываем, нас разумеюць цудоўна. А песьні зусім ня можам. Мы прывыклі песьні польскія. Мы бліжэй да Ўкраіны акцэнтам. А як па-беларуску цэкаць? Песьні ніяк ня зладжваюцца».

Той стары крыж стаіць на падворку старой прыгажуні Антаніны Жураўскай.


Карэспандэнт: «Што гэта за крыж такі?»

Антаніна: «Гэта колішні. Калісь пан езьдзіў ды станавіў свае крыжы».

Карэспандэнт: «І колькі гадоў гэтаму крыжу?»

Антаніна: «Ужо мне 85. Да маёй эры».

Юзэфа: «Праяжджала пані з панам па вёсцы, Горваты тыя. Паставілі крыж і сказалі, што ахвяруюць яго. Пакуль ён будзе стаяць, ніякага ня будзе ад Бога ні граду, нічога. І ў нас ніколі не было граду, ні дахаў вецер з хатаў не зрываў. Абярэг. Ён і зараз стаіць, бачыце? Трошкі падгніў, дык людзі яго падноўляць, ён ізноў стаіць».

Карэспандэнт: «А да яго было нейкае сьвятое стаўленьне? Да яго хадзілі?»

Антаніна: «Ой! Колькі люду было! Ідзем вакол вёскі і сьпяваем. Дзе крыж стаіць, станавіліся мужчыны, жанчыны — трашчала зямля. Так прыгожа сьпявалі ўсе.