Куцкуны. Ашмянскі раён. Уявіце такую сумную карціну. Халодная паўцёмная хата. Старая мэбля, зь якой даўно не прыбіралі пыл. Каля печы сядзіць старая і намагаецца непаслухмянымі рукамі распаліць агонь. У хаце працуе радыёкропка, з раніцы да вечара. Гэта адзіная забаўка. Бо тэлевізар пры пэнсіі ў 240 тысяч ня купіш. Старая сядзіць каля печы і чакае сьмерці. Узгадваючы самыя лепшыя часы свайго жыцьця. Маладосьць за палякамі.
Вера: “Свая была зямля, гаспадарка. Сям’я ў хаце была. Добра было. Рабіць весела было. А цяпер сядзі, як слуп. Дык вось такія работы. Хоць было цяжэй жыць на сваёй зямлі. Мы белага хлеба ў вочы ня бачылі. Толькі на Каляды і на Вялікдзень. А цяперака еж кожны дзень, што хочаш”.
Карэспандэнт: “А на Каляды было весела?”
Вера: “Ну канечне. Крулі хадзілі. Такія сталыя хадзілі хлопцы. Не цяперашні маладняк. Хоць, можа, тужэй было жыць, але было весела. А цяпер большай часткай старыя адзінокія. Ну што гэта за жыцьцё? І сьмерці няма, і сам жа ж без пары ў зямлю не палезеш”.
Ад вёскі Куцкуны да літоўскай мяжы — рукой падаць. Гэтая маленечкая вёска — адно са шматлікіх паселішчаў, адкуль моладзь за савецкім часам падавалася ў горад. Горадам тут ва ўсе часы лічылася Вільня. Бо ва ўсе часы паміж літоўскай сталіцай і беларускай вёскай не было мяжы. Але пасьля распаду Саюзу гэтая праблема становіцца для жыхароў памежжа ўсё вастрэйшай. Перашкоды найноўшага часу ў выглядзе шасьцідзесяціэўравых візаў пасьля ўступленьня Літвы ў Шэнген сталі для беларускіх пэнсіянэраў непераадольнымі. Старая Марыя стаіць на халоднай вуліцы ў чаканьні аўталаўкі. Яе сястра і пляменьнікі жывуць у Вільні.
Карэспандэнт: “А вы перапісваецеся, перазвоньваецеся?”
Марыя: “Анічога”.
Карэспандэнт: “Нічога? Проста згубілася сувязь, і усё?”
Марыя: “Вось калі сястра прыедзе ў год раз, прыедзе зь Вільні. Бо яна на пэнсіі. А так ніхто не прыяжджае. Бо віза дарагая. Яны і ня едуць цяпер”.
Карэспандэнт: “А многа засталося людзей у Куцкунах?”
Марыя: “Мала людзей”.
Карэспандэнт: “Пагаварыць ёсьць з кім?”
Марыя: “Летам сядаем на гэтай лаўцы, зьбіраемся. Пра ўсё гаворым. Бядуем. Што сьмерць хутка, паміраць трэба будзе. І ня хочацца, і што зробіш. Трэба паміраць”.
Дазнаўшыся, што я журналіст, Марыя загадала запаветнае жаданьне. Быццам я чараўнік.
Марыя: “Журналіст? Як бы так зрабіць, каб Літва адкрыла мяжу?”
Карэспандэнт: “Каб я мог, я б адкрыў”.
Марыя: “Лукашэнка, казалі, падпісаўшы. Але гэная літвінка ня хоча. Гэная ніяк не даецца”.
Карэспандэнт: “А як вам літвінка, Грыбаўскайце?”
Марыя: “А хто яе ведае. Бачыла па тэлевізары, але не магу зразумець. Хай бы мяжу адкрыла. Не даецца. У іх там таксама тупік...”
Тупік са спрошчаным рэжымам перасячэньня мяжы для гэтых людзей мог вырашыцца ў верасьні, падчас візыту Лукашэнкі ў Літву. Але дамова так і не была падпісаная. І, баюся, вінаватая тут зусім не “літвінка”.
Мая наступная суразмоўца, Яніна, рухавая, гумарная кабетка зь літоўскім прозьвішчам Кейда. У яе сваё тлумачэньне закупоранай мяжы. У яе хаце тэлевізар ёсьць.
Яніна: “Не адкрыюць. Бо з Польшчы вязуць наркотыкі. Каб яны прапалі. Бо з-за гэтых наркотыкаў межы не адкрываюць. Хоць візу каб не рабіць. Гэтую пошліну мы б заплацілі. Але Лукашэнка казаў — 60 эўра. Дык гэта ж 240 тысяч! Дык гэта ж трэба ўсю пэнсію аддаць! Адна сястра памерла, я не паехала. Няма візы”.
Карэспандэнт: “А што радуе ў жыцьці?”
Яніна: “А што радуе? Кладзесься, здаецца, здаровы. А ўстаў — галава кружыцца. Пааджывалася ўсё. Каб мы сядзелі ў бюры якім, пісалі ці што. А так — сярпок, матычка. Торф на цэлую зіму капалі, карчы выдзіралі. Яшчэ ў поле не хацелі. Стаіш цэлы дзень у полі, вецер. Ну, гаравалі, цяпер можна жыць. Ня п’ем, можна жыць. Што тут скажаш”.
Галоўная радасьць у жыцьці — кіно па тэлевізары. На старасьці веку нашыя бабулі сталі надзвычай прасунутыя ў галіне сучаснай маралі.
Яніна: “Я вайны не люблю. Я не люблю гэнага баевіка. Мне б любоў даўнейшую”.
Карэспандэнт: “Сэрыялы”.
Яніна: “Так. Маладосьць успомніш. Што мне гэты баявік? Я не люблю глядзець. Пра любоў, як любяцца, на сьвет паглядзець. Цяпер жа ж ня так любяцца. Цяпер жа пазнаёміліся і сьпяць. На што гэтае вясельле? Да вясельля раней хто гэта так любіўся, хто гэтак спаў? А цяпер любоўю займаюцца, і ўсё. А можа, і добра? Ну што боты? Трэба ж прымераць. А не падыходзяць — так і гэта. Трэба ж знаць. Папраўдзе, можа, і добра. Цяпер жа большасьць цяжарныя ідуць. Ну і добра. А то потым бяда — дзяцей няма. У мяне бяда, што шмат было дзяцей. Завярнуўся муж і пайшоў. Чатыры сыны мела. Завярнуўся і пайшоў да другой”,
Так. Яніна Кейда адна паставіла на ногі чатырох сыноў. На пачэсным месцы вісіць чорна-белы няякасны фатаздымак маладога салдата. Гэта апошні прыжыцьцёвы здымак яе старэйшага сына. Які не вярнуўся з савецкага войска вясной 1991 году. Пра такую сьмерць я пачуў упершыню.
Карэспандэнт: “А як ён загінуў? Яго забілі?”
Яніна: “Ён служыў у Чэхаславаччыне. Тады выводзілі войскі на Ўкраіну. Але яны нешта на самалёты грузілі. І аблучыліся. Дык там усе пааблучаліся. Там поўная бальніца. Быў ён у паветраных, пры самалётах там, ці што. 16-га траўня памёр. 22-га прывезьлі. 24-га хавалі. Старшыня і ваенком. Тут і стралялі. Я не хацела гэтай... Дык і аркестар...”
Карэспандэнт: “А ў вас ёсьць крыўда на савецкую армію, якая адняла сына?”
Яніна: “Ну што я буду гаварыць? Там уся бальніца жоўтая. Я ж езьдзіла да яго ў бальніцу. У Маскву езьдзіла”.
Карэспандэнт: “І там многа такіх...”
Яніна: “Многа пад апраменьваньне патрапіла. Ён яшчэ пісьмо пісаў. “Мама, ня бойся, мяне ў санаторый адправяць. А не, дык рашуся на апэрацыю. Не хачу ў маладым веку гніць”. Прывезьлі харошага. Як жывы. Ну што я буду жаліцца? Што яны мне зробяць? Далі дарогу дармовую. Сьвятло дармовае, газ дармовы...”
Спадарыні Ядзьвізе хутка будзе 90 гадоў. Але яна захоўвае і цудоўную форму, і выдатны настрой. Яе радня падалася пасьля вайны на былыя нямецкія землі, што адышлі да Польшчы. Усе яе дзеці жывуць у Вільні. Але сама Ядзьвіга нікуды зьяжджаць не зьбіралася і не зьбіраецца.
Карэспандэнт: “А многа зьехала тады людзей?”
Ядзьвіга: “Ой, ехалі хто куды. Усе вёскі ехалі. Пасьля моладзь нашая ў Вільню. Што тут? 50 кілямэтраў. Мае ўсе чацьвёра дзяцей усе ў Вільні. Езьдзілі”.
Карэспандэнт: “А яны пасьля пісалі што-небудзь? Радня з Польшчы”.
Ядзьвіга: “Канечне. Адразу было добра. Я ж езьдзіла, можа, дзесяць разоў. У Польшчу, як была маладая. І яны да нас па пяць-шэсьць душ прыяжджалі”.
Карэспандэнт: “А вы не шкадуеце, што вы ня зьехалі?”
Ядзьвіга: “Я — не. Паеду да сястры. Вялікія падвалы гэтыя, склепы. А мне здаецца, што там адны немцы. Кажа: “Ідзі туды”. “Не пайду! Там немцы сядзяць”. Мая сястра была на нямецкіх тэрыторыях. Дык яна кажа: “Я сама баялася. Мне лепей свая радзіма. Беларусь. Край свой”. Сын кажа: “Я ў Вільні... Мне найлепей, каб прыйшлося не за літоўцаў, а за Беларусь”. Мілы куток — там, дзе рэзаны пупок. І мая сястра хоча, каб у сваім краю паехаць і памярці. Так. Жыцьцё праходзіць...”