«Апошняя міласьць жыцьця». 7 твораў Васіля Быкава пра сэнс і нонсэнс сьмерці

Васіль Быкаў — цяжкі пісьменьнік.

З такім акрэсьленьнем ягонай творчасьці я сустракаўся ў жыцьці часьцей, чым зь некаторымі іншымі, калі размаўляў пра Быкава са звычайнымі чытачамі, то бок з такімі людзьмі, як і я.

Канешне, я чуў і чытаў іншыя характарыстыкі, якія ўжываліся ў адносінах да прозы Быкава, пераважна ад крытыкаў і літаратуразнаўцаў — глыбокі псыхалягізм, трагізм, сымбалізм, супярэчлівасьць, неадназначнасьць, ляканізм, маральная бескампраміснасьць, etc… — але слова «цяжкі» падаецца мне ў адносінах да творчасьці Быкава найбольш адэкватным і «людзкім».

Быкаў цяжкі для чытача ня ў сэнсе стылю ці разуменьня сюжэту. Зразумець, што адбываецца і дзеецца ў ягоных аповесьцях, няцяжка і падлетку. Значна цяжэй зразумець і «засвоіць» быкаўскія адказы на яго асноўнае, экзыстэнцыяльнае пытаньне: Які сэнс у чалавечай сьмерці? Ці сьмерць наагул можа мець сэнс — то бок, ці бывае «лепшая» і «горшая» сьмерць?

Ня ведаю, як каму, але мне пытаньне пра сэнс сьмерці ў прозе Быкава зацьмявае пытаньне пра сэнс жыцьця.

Я выбраў сем твораў Быкава і сем кароткіх цытатаў зь іх (наагул з канцовак), каб паказаць, якія адказы спрабуе даць пісьменьнік на згаданае экзыстэнцыяльнае пытаньне і чаму ад гэтых адказаў чытачу не лягчэе на душы.

«Альпійская баляда» (1964)

Гэта, бадай, адзіная з прыведзеных тут гісторый Быкава, дзе адказ пісьменьніка пра сэнс сьмерці мае амаль аптымістычнае гучаньне. Сьмерць галоўнага героя, беларускага хлопца Івана Цярэшкі, выратоўвае італьянку Джулію, зь якой ён уцякае зь лягеру ваеннапалонных у аўстрыйскіх Альпах. Аддаць сваё жыцьцё, каб жыла каханая дзяўчына — хто ж будзе спрачацца пра сэнс у такой сытуацыі?

«На абрыве ён кінуў позірк у глыбіню бездані — яна па-ранейшаму была змрочнай, сырой і сьцюдзёнай; туману, аднак, там паменшала, і ў яе прорве выразьней забялелі сьнежныя плямы. Адна з іх вузкім доўгім языком узьбіралася ўгору, і ў яго раптам выразна бліснула думка-надзея — вялізная, дужа шчасьлівая і страшная. Баючыся, што не пасьпее, ён нічога так і не сказаў Джуліі, а апусьціў ужо ўзьняты было пісталет і штурхануў дзяўчыну на самы край бездані.

— Скачы!

Яна адразу спалохана адхіснулася ад прадоньня, ён яшчэ крыкнуў: „Скачы на сьнег!“, але яна зноў усім целам хіснулася назад і заплюшчыла вочы.

Сабакі тым часам выскачылі на ўзлобак ззаду. Іван адчуў гэта па іхнім брэху, які гучна прарваўся за самай сьпіной. Тады хлопец сьціснуў у зубах пісталет і падскочыў да дзяўчыны. З раптоўнаю сілай ён схапіў яе за каўнер і штаны, ускінуў над галавой і, як здалося самому, шалёна шпурнуў нагамі ў прадоньне. У апошняе імгненьне пасьпеў згледзець, як распластанае ў паветры яе цела мільганула цераз карніз, а ці трапіла яно ў сьнег, ён ужо ня бачыў. Ён толькі зразумеў, што самому з хворай нагой гэтак ня скочыць».

«Сотнікаў» (1970)

Сотнікаў у гэтай аповесьці нярэдка нагадвае савецкага палітрука, але канцоўка твору ўражвае сваёй аголенай «людзкасьцю» без агітпропу, калі герой у апошнія хвіліны спрабуе знайсьці нейкі сэнс у сваёй сьмерці на шыбеніцы. Сотнікаў прыходзіць да высновы, што суцяшэньне ў абліччы сьмерці можа быць у «годным» адыходзе з гэтага сьвету.

Так, пэўна, думае і пісьменьнік, бо зьвярніце ўвагу на неверагодна прыгожую быкаўскую мэтафару — годная сьмерць як «апошняя міласьць» ад жыцьця. Але што насамрэч вырашае гэтая сьмерць, калі «толькі жыцьцё дае людзям пэўныя магчымасьці»? Рыбак здрадзіў Сотнікаву і застаўся жыць, і Быкаў у гэтай аповесьці далёкі ад адназначнага асуджэньня здрады.

«Не, мабыць, сьмерць нічога не вырашае і нічога не растлумачвае. Толькі жыцьцё дае людзям пэўныя магчымасьці, якія зьдзяйсьняюцца імі або прападаюць марна; толькі жыцьцё можа процістаяць злу і несправядлівасьці. Сьмерць — нішто. (…)

Значыць, невядомасьць, цемра, забыцьцё — назаўжды, без удзячнасьці і ўзнагароды?

І ўсё роўна згадзіцца з Рыбаком ён ня мог, гэта супярэчыла ўсёй яго чалавечай сутнасьці, яго веры і ягонай маралі. І хоць нешырокае кола ягоных магчымасьцяў усё вузела, і нават хуткая сьмерць нічым ужо не магла пашырыць яго, усё ж адна магчымасьць яшчэ аставалася. Ад яе ён ужо не адступіцца. Яна, адзіная, сапраўды залежала толькі ад яго і нікога болей, толькі ён распараджаўся ёю, бо толькі ў яго ўладзе было адысьці з гэтага сьвету з уласьцівай чалавеку годнасьцю. То была апошняя міласьць, сьвятая раскоша, якую, бы ўзнагароду, даравала яму жыцьцё».

«Дажыць да сьвітаньня» (1973)

Дылема тая самая, што і ў «Сотнікаве». Лейтэнанту Іваноўскаму суджана памерці, але паранены партызан чапляецца астаткаў жыцьця ў скарчанелым целе і чакае на сьнезе сьвітаньня, каб кінуць гранату і забіць хоць аднаго немца. Каб «памерці ня марна».

«Дажыць да сьвітаньня» больш чым іншыя аповесьці Быкава падкрэсьлівае магістральны матыў усёй творчасьці пісьменьніка — матыў выбару спосабу пагібелі, а ня спосабу жыцьця.

«Вядома, ён быў асуджаны на пагібель і разумеў гэта з дастатковай у яго стане выразнасьцю, хоць і ня вельмі шкадаваў аб тым. Выратаваць яго нішто не магло, ён не спадзяваўся на цуд, ведаў, што для такіх, з прастрэленымі грудзьмі, цуду на вайне не бывае. Ён ні на што не спадзяваўся, ён толькі хацеў памерці ня марна. (…)

Ён амаль пэўна ведаў, што ўсё скончыцца кепска, і адначасна адмаўляўся разумець гэта. Ён хацеў верыць, што ўсё, зробленае ім у такіх пакутах, павінна недзе адбіцца, у чымсьці выявіцца. Няхай ня сёньня, ня тут, не на гэтай дарозе — можа, у іншым месцы, праз нейкі няпэўны час. Але ж павінна яго пакутлівая сьмерць, як і тысячы іншых, ня меней пакутлівых сьмерцяў, прывесьці да нейкага выніку на гэтай вайне. Інакш як жа гінуць у пустой безнадзейнасьці адносна сваёй патрэбы на гэтай зямлі і ў гэтай вайне? Ён жа для чагось нарадзіўся, жыў, столькі змагаўся, цярпеў, праліў сваю гарачую кроў і цяпер у пакутах аддаваў жыцьцё. Павінен жа ў гэтым быць нейкі, хай ня дужа каб значны, але ўсё ж чалавечы сэнс.».

«Аблава» (1986)

Ці ня самы змрочны твор Васіля Быкава савецкага пэрыяду. На сьмерць у багну заганяе зьбеглага гулагаўца-«кулака», Хведара Роўду, ягоны ўласны сын. Здаецца, дзе тут які-колечы сэнс?

Быкаў заканчвае аповесьць горкай іроніяй: «ня дадзена было ціха жыць, дык хоць пашчасьціла ціха памерці». Бо выбар сьмерці застаўся ўсё ж за Хведарам — ён памёр «з уласнай волі», выбраўшы багну, а ня сьмерць з рук удзельнікаў аблавы.

«Аднак, можа, ён хоць перад канцом згледзіць сына? Бедны Міколка: што ён перажывае цяпер? Пэўна ж, то не па сваёй волі — ён змушаны! Можа, яму загадалі? Які вышэйшы начальнік. Бо, мабыць жа, ёсьць і над ім начальнік. І паслалі яго лавіць у лесе бацьку, якога ён выракся. Калі выракся, дык, мабыць, можна і лавіць. Але калі такое магчыма, тады як жа жыць? Можа, яму яшчэ загадаюць, злавіўшы, учыніць допыт над бацькам? І сын змушаны яго катаваць? Божа, нашто ты стварыў тады белы сьвет!

— Ляшчук, вунь туды пырані!

Гэта таксама Міколка — аднекуль здаля цьвёрдым начальніцкім голасам, якога ня ведаў Хведар. Той голас ён набыў ужо бяз бацькі. Шчасьлівая яго маці, што ня бачыць таго. І ня чуе.

Тым часам у суседнім лазовым кусьце зашархацела, і канец тонкай палкі наскрозь прапароў лісьцьвяны гушчар. Цяпер настала чарга ягонай купіны. Але, мабыць, яны не пасьпеюць. Усё ж ён іх апярэдзіць.

Хведар інстынктыўна хлябнуў болей паветра — на астатні раз — і выпусьціў з рук вузлаваты корань. Цяжкія ногі ў нязносных сырамятных пасталах адразу памкнулі яго ў глыб багны, ён захліпнуўся. Знутры балюча ўдарыла ў вушы, і ўсё пагасла ў вачах.

Ня дадзена было ціха жыць, дык хоць пашчасьціла ціха памерці».

«У тумане» (1987)

Герой гэтай аповесьці, Сушчэня, мог бы жыць. Ён нікому ня здрадзіў, сумленьне ў яго чыстае. Адно што фатальны зьбег абставін — немцы адпусьцілі яго з турмы, а ягоных сукамэрнікаў пакаралі сьмерцю — павесіў на яго таўро здрадніка. Сьмерць тут — як вызваленьне ад незаслужанага і абсурднага лёсу. «Усё ж ён памрэ на свой выбар…». То бок Сушчэня сам сабе робіць «апошнюю міласьць»…

«Зброя была ў яго — чорны міліцэйскі наган з сямю патронамі ў барабане. Але нашто яму сем патронаў? Яму патрэбны ўсяго адзін. Каб падвесьці апошні рахунак жыцьцю. Ці выкараскацца з гэтага тупіка, у які яго загналі немцы, вайна і жыцьцё… Сумленна, як усе, на роўных правах з людзьмі жыць ён ня мог, а несумленна ён не хацеў. У яго была жонка, радня, рос сынок Грышачка, як было класьці пляму на іхнія лёсы? А не запляміць было ўжо немагчыма. Насуперак свайму жаданьню, усім сваім намаганьням. Што ж яму яшчэ засталося?

Ну, але, што ж, мусіць, усё мае свой сэнс і свае законы. Чалавек ня ўсё можа. Часам ён ня можа нічога. Загінулі ж гэтыя людзі, партызаны і патрыёты, чым ён лепшы за іх? Ён жа ў іх сьмертны час быў разам з імі і ўжо хоць бы таму заслужыў такую самую сьмерць? Хай яму даруюць людзі, жонка Анэля, сынок. Ён заўсёды стараўся быць добрым мужам і бацькам, ды вайна ці няшчасны лёс сталі мацней за яго. Бог ведае, як ён любіў іх і колькі натрываўся за іх! Мусіць, было б усё інакш, калі б ня гэтая яго любоў, якую скарысталі з разьлікам тыя, што загналі яго ў гэтую пастку, пакінуўшы іх заложнікамі. Немец Гросмаер скруціў яго лёс, але ён не пераможа ягонае волі. Ягоная вольная воля — можа, тое адзінае, што засталося непадлеглым нікому. Усё ж ён памрэ на свой выбар… Хай хоць гэта суцешыць яго ў яго горкай долі. Іншага суцяшэньня сабе ён ужо не знаходзіў…»

«Перад канцом» (1997)

«Позьні Быкаў» — самы «цяжкі». Ягоны зборнік «Сьцяна» з 1997 году, які я пераклаў на польскую мову, падзяліўшыся працай з Чэславам Сэнюхам, немагчыма чытаць без душэўнага надрыву. Тут няма ніякай надзеі на тое, што сьмерць можа нешта апраўдаць ці ўзвысіць чалавека.

«Перад канцом» — змрочная прыпавесьць пра дарэмную спробу безыменнага паручніка ўзьняць бунт сярод зьняволеных чэкістамі сукамэрнікаў. І ніякага суцяшэньня перад канцом, хіба толькі сарказм на выхадзе, што, маўляў, больш ужо не давядзецца памыляцца ў людзях.

«У дзьвярох стаялі двое чэкістаў, яны не пераступалі парог, але, мабыць, і без таго ўсё зразумелі.

— Устаць! Всем устаць!

Першы хуценька ўскочыў Эсэр, за ім з натугай падняўся Стары, падумаўшы, устаў паручнік. Маўчун у доле зь яўнай неахвотай выпусьціў з рук Блатняка і таксама, цяжка дыхаючы, узгрэбся на ногі. Блатняк застаўся ляжаць, змусіўшы астатніх падумаць, што канае. Але раптам ён залямантаваў, перабіраючы нагамі ў стаптаных, з глінай на сподзе, гамашах:

— Ратуйце мяне ад яго, ратуйце! Ён бандыт, ён хацеў мяне задушыць. Каб я іх ня выдаў… Во бандыта і таго, ахвіцэра…

Гэта было жахліва, але паручнік ня вымавіў і слова. Ды і што тут можна было сказаць, чым запярэчыць? Ён толькі адчуў злосны дакор сабе — каму ён даверыўся? Тады было цёмна, ён нікога ня бачыў. Але ж чуў! I ці ён ня ведаў гэтых і да іх падобных людзей — з войска, з вайны, хоць бы зь пяхотнай роты, якой камандаваў. I гэта — за паўвядра пярлоўкі.

— Так, выхадзі! — коратка загадаў пярэдні чэкіст, плячысты чалавек у пакамечаным скураным картузе. З-за ягонай сьпіны выглядвалі двое, і паручнік зразумеў, што трэба ісьці.

Забыўшыся на свой шынэлак у куце, ён выйшаў у калідор і спыніўся. Ззаду, мядзьведзявата ступаючы босымі нагамі, няўклюдна вылазіў з камэры забойца Маўчун, і ў паручніка мільганула думка: „Трэба аддаць боты“. Але ў той жа час яго штурханулі па калідоры, і ён нетаропка пайшоў наперадзе чэкістаў. Ззаду, з камэры, чуўся роспачны голас старога вучыцеля:

— Людзі, што ж гэта робіце, людзі!..

Стары і яшчэ нешта голасна гаманіў там, але паручнік ужо ня слухаў. Ён зь нясьцерпнаю горыччу думаў: трэба ж так памыліцца ў жыцьці! Вядома, ня першы раз. Ды, мабыць, апошні. Толькі гэта і суцяшала яго перад непазьбежным канцом».

Жоўты пясочак (1997)

Бадай, самае «кінэматаграфічнае» апавяданьне Быкава ў зборніку «Сьцяна». І самае «цяжкое» з усяго, што пісьменьнік напісаў пра беларускі характар. «Са сваімі беларускімі ворагамі Косьцікаў ня меў вялікага клопату, тыя заўсёды былі паслухмяныя і перад ямай паводзілі сябе, як авечкі».

«Годна» памерці, без «авечай паслухмянасьці», удаецца, мабыць, толькі маскоўскаму крымінальніку Зайкоўскаму, які перад тым, як атрымаць кулю, робіць адзіны магчымы жэст бунту — абражае свайго кáта. Кат-беларус, дарэчы, таксама ўспрымае пэрспэктыву свайго магчымага расстрэлу з «авечым» фаталізмам: «проста дзе-небудзь тут апынецца й ягоная яма…».

«— Ты гэта во што! — раптам прыпыніўся Зайкоўскі. Спыніўся і Косьцікаў. — Будуць расстрэльваць самога, каб ня ў гэтай яме. Каб нам не сьмярдзеў.

— Ах, ты гаўно! — вызьверыўся Косьцікаў і стрэльнуў Зайкоўскаму ў грудзі — раз, другі, трэці. Той няўклюдна паваліўся на рассыпаны каля ямы пясок. Пад яго целам пачала расплывацца крывавая лужына.

— Будзе мне яшчэ пагражаць… Пагражаць мне! — ня мог супакоіцца Косьцікаў.

Зласьлівыя словы расстралянага чымсьці, аднак, зачапілі чэкіста, які трохі пастаяў зь пісталетам, сочачы, як здрыгваецца і выпінаецца ў апошніх канвульсіях вялікае цела бандыта. Адкінутая ўбок здаровая рука яго згрэбла жмут мокрай травы, але ня вырвала. Пальцы паволі расьцяліся…

Амаль лагодны сьпярша настрой Косьцікава пачаў прыкметна псавацца. Звыклы працэс прывядзеньня ў выкананьне прысуду яўна парушаўся, і прычынаю таму — гэты маскоўскі бандыт. Са сваімі беларускімі ворагамі Косьцікаў ня меў вялікага клопату, тыя заўсёды былі паслухмяныя і перад ямай паводзілі сябе, як авечкі. Турма, доўгія месяцы допытаў, суд ламалі іх канчаткова, і расстрэльваць такіх было нават нудна. Некаторыя, праўда (асабліва зь ліку партыйцаў), перад сьмерцю крычалі: хай жыве Сталін або камунізм ці сусьветная рэвалюцыя, мабыць, хітра разьлічваючы тым на ягоную катаву спагаду. Ён не пярэчыў: хай жывуць, калі каму хочацца, каб жылі, і заганяў чарговую кулю ў чарговую патыліцу. Ужо ён іх нагледзеўся, розных гэтых патыліц: чорных і рыжых, гладкіх і кучаравых, са срабрыстай сівізною і зусім голых, аблыселых. I ніхто ніколі не абразіў яго, не аблаяў нават, — што значыць, палітычна сьвядомы матэрыял, ня тое, што гэты крымінальны прыблуда. (…)

Гэтая праклятая ноч дашчэнту выматала ягоныя сілы. Прыкметна пачала здраджваць вытрымка, як ён ні стараўся паводзіць сябе стрымана. Здаецца, нескладаная работа, але штодня адно й тое ж. Вязуць і вязуць, нібы баранаў, калі таму будзе канец? Вунь колькі накапана ямаў за вясну і лета. I колькі будзе накапана новых.

Косьцікаў акінуў позіркам прагаліну між сасонак на схіле — мабыць, за восень заселяць і яе. I проста дзе-небудзь тут апынецца й ягоная яма…

У гэтым жыцьці ўсё вельмі проста».

«Варта» — суб’ектыўны агляд падзеяў у літаратуры ды, шырэй, у мастацтве і культуры. Меркаваньні перадаюць погляды саміх аўтараў і не абавязкова адлюстроўваюць пазыцыю рэдакцыі.