Роля кнігі ў станаўленьні нацыі
(эфір 17 Жніўня 2000 г.) Удзельнік: культуроляг і літаратар Валянцін Акудовіч.Аўтар і вядучы – Вячаслаў Ракіцкі. (Ракіцкі: ) “Пачынаючы з “Мужыцкай праўды” Кастуся Каліноўскага і віленскай “Нашай Нівы” пачатку стагодзьдзя, усе беларускія выданьні ўскосна, сьвядома ці не ўсьвядомлена, выконвалі ролю адсутных грамадзкіх і сацыяльна-палітычных інстытутаў. Больш за тое, менавіта на прасторах грамадзка-культурных выданьняў і кнігаў беларусы сфармаваліся як нацыя. І сёньня мы застаемся нацыяй не дзякуючы палітычным рухам у фармальна незалежнай дзяржаве, а зноў жа дзякуючы таму, што існуе беларускі тэкст”. Такую радыкальную тэзу выказаў культуроляг, літаратар Валянцін Акудовіч”.
Мне падалося, што варта паспрабаваць заглыбіцца ў яе сутнасьць. Якія аргумэнты, якія доказы можна знайсьці ў нашай гісторыі на карысьць такой высокай ролі кнігі, тэксту, у тым, што мы, беларусы, не згубіліся, ня зьніклі на доўгім і драматычным гістарычным шляху?“…Пра гэта мы будзем сёньня разважаць з аўтарам узгаданае тэзы, чалавекам кніжнае культуры, як ён сам сябе называе, Валянцінам Акудовічам…” (Акудовіч: ) “Спадар Вячаслаў, а можна на пачатак гутаркі я Вам задам пытаньне?” (Ракіцкі: ) “Калі ласка”. (Акудовіч: ) “Ці ведаеце Вы, хто напісаў першыя кнігі?” (Ракіцкі: ) “Я думаю, што на гэтае пытаньне Вам ніхто не адкажа, але можна больш-менш прыблізна сказаць, калі зьявіліся першыя кніжкі – некалькі стагодзьдзяў да нашае эры”. (Акудовіч: ) “Гэта так. Прынамсі, у Парыскай бібліятэцы ёсьць самы стары з рукапісных сьвіткаў, датаваны 3350 годам”. (Ракіцкі: ) “А ў Вас што, ёсьць іншыя меркаваньні?” (Акудовіч: ) “Але. Кожны разумее, што кнігі былі напісаныя і раней. Шмат зь іх проста не захавалася. Зараз мала хто гэтым пытаньнем цікавіцца, але, скажам, у XVI–XVII стагодзьдзях шэраг навукоўцаў паставілі перад сабой задачу разабрацца: “А, уласна, хто першы напісаў кнігу?” І высьветлілася, што першымі напісалі кнігу Адам і Ева. Натуральна, у Эдэме яны займаліся вусна-паэтычнай творчасьцю, бо калі вас толькі двое, дык навошта кнігі? Адам надаваў рэчам і істотам імёны, Ева, напэўна, яму дапамагала, але калі Бог выгнаў Адама і Еву з Эдэму, вось тут яны распачалі сваю літаратурную дзейнасьць. Тагачасныя навукоўцы XVI–XVII стагодзьдзяў высьветлілі, што Адам напісаў 12 кнігаў, а Ева напісала дзьве, праўда, гэтых кнігаў ніхто ня бачыў. Але існавала цэлая галіна літаратуразнаўства, якая займалася дапатопнай літаратураю. Было безьліч працаў! Я назаву толькі адну вядомую тагачасную працу – гэта “Спроба ўводзінаў у гісторую дапатопнае літаратуры”.
Папа Грыгоры XII ў XVI стагодзьдзі накіраваў у Абісынію навуковую экспэдыцыю, каб адшукаць бібліятэку царыцы Саўскай, з мэтаю знайсьці там штосьці цікавага. Навукоўцы знайшлі дзьве кнігі філязофіі Аўраама і адну кнігу матэматыкі Ноя.(Ракіцкі: ) “Мне здаецца, я пачынаю разумець хаду Вашых разважаньняў. Вы скіроўваеце нашую гутарку ў бок асэнсаваньня ролі кнігі ў станаўленьні нацыі, у сьветаўспрыйманьні людзей. Ці сапраўды кніга можа ўплываць на форму й сутнасьць нацыі?” (Акудовіч: ) “Я думаю, што без зьяўленьня друкаванае кнігі нацыі, як фэномэн, былі б немагчымыя. Да таго як зьявілася друкаваная кніга, кожны чалавек ідэнтыфікаваў сябе з чым заўгодна. Прыкладам, з горадам: “я – палачанін, а я – мянчук”. Ці ідэнтыфікаваў сябе з уладаю – “я – чалавек таго князя”. І толькі тады, калі зьявілася кніга й пашырылася на ўсе абсягі, чалавек змог і стаў ідэнтыфікаваць сябе з моваю, зь гісторыяй гэтае краіны, і з усім сацыяльным ладам і побытам. Зусім ня дзіўна, што актыўна нацыі ў Эўропе пачалі фармавацца ў XV, XVI, XVII стагодзьдзях, калі Гутэнбэрг прыдумаў свой варштат. Цывілізацыйныя працэсы паскорыліся. Наўрад ці йснавала бы й сотня беларусаў як нацыя, калі б у свой час Гутэнбэрг ня вынайшаў кнігу”. (Ракіцкі: ) “Мы вяртаемся ў XVI–XVII стагодзьдзі, у час, які мы называем “залатым векам беларускае культуры”. Якую ролю згуляла кнігадрукаваньне, якую ролю згулялі кніга й тэкст ў фармаваньні нацыі, структуры нашага грамадзтва?” (Акудовіч: ) “Беларускае кнігадрукаваньне распачалося не з Скарыны. За 16 гадоў да таго, як Скарына пачаў у Празе друкаваць “Біблію”, Швайпольт Фіёль у Кракаве выпусьціў у 1491 годзе дзьве кніжкі: “Актойг” і “Часаслоў”. Відавочна, што ў каталіцкай, лацінкавай, калі можна так бы мовіць, Польшчы, кірылічныя праваслаўныя кнігі маглі быць друкаваныя ў той час на замову й на грошы кагосьці зь Вялікага Княства Літоўскага”. (Ракіцкі: ) “Спадар Валянцін, Беларусь вельмі хутка пасьля вынаходніцтва кнігадрукаваньня стала лідэрам у кірылічным кнігадрукаваньні. Чаму?” (Акудовіч: ) “Вядомы маскоўскі дасьледнік Юры Лабынцаў сьцьвярджае: “Беларуская кірылічная друкаваная прадукцыя была тады найбуйнейшая ў сьвеце. Найбагацейшая як паводле колькасьці выданьняў, гэтак і паводле іхнага зьместу”. Мы былі цывілізацыйнымі лідэрамі ў кірылічным сьвеце. І менавіта цывілізацыйнымі, таму што на той час кнігадрукаваньне згуляла ролю “махавіка”, які праз кнігу раскручваў усе тыя працэсы, якія рухалі нас да дэмакратычнае цывілізацыі. Мы былі лідэрамі таму, што былі ў Эўропе, таму, што мы былі свабодныя, вольныя. Таму, што адчулі, што стратэгія часу, рух ягонага вэктару ляжыць у кнігадрукаваньні. На той час у нас было 30 (як мінімум) вядомых дасьледнікам друкарняў. У адной Вільні было 15 друкарняў! Выпускалася мноства кніжак. І застаецца толькі пашкадаваць, што сёньня як мінімум 500 унікальных выданьняў ня ўведзеныя ва ўжытак навукоўцаў. Кніга таго часу амаль сфармавала старабеларускую нацыю. Прычым, яна зрушыла ўсе іншыя працэсы. “Статут” Сапегі – гэта з аднаго боку фэномэн кнігі, а з другога – фэномэн высокага ўзроўню сацыяльнасьці й палітычнасьці. Гэта сьведчаньне таго, што праз кнігу мы змаглі стварыць разьвітае грамадзтва. Безумоўна, самае разьвітае, самае вялікае, прынамсі, на той час у кірылічным сьвеце”. (Ракіцкі: ) “Спадар Валянцін, ужо з канца XVII стагодзьдзя абрысы нацыі, усе ейныя структуры размываюцца. Вы гэта зьвязваеце таксама з заняпадам кнігадрукаваньня ці ўвогуле літаратуры?” (Акудовіч: ) “Вось як раз адсутнасьць кнігі, кнігадрукаваньня й сьведчыць пра заняпад. Заняпад адбыўся непасрэдна пры ўдзеле антыцывілізацыйных сілаў. Так, мы былі лідэрамі, мы вырваліся наперад сярод сваіх суседзяў. Але ж яны жылі паводле іншых законаў, яны жылі паводле законаў антыцывілізацыі. І яны змаглі нас зьліквідаваць”. (Ракіцкі: ) “Канец XIX – пачатак XX стагодзьдзя. Другая спроба ўтварэньня, фармаваньня нацыі. Зноў кніга пачынае гуляць сур’ёзную ролю. Чаму й гэтая спроба завершылася па сутнасьці правалам?” (Акудовіч: ) “Тыя “адраджэнцы”, якія захапіліся ідэяй нацыянальнае дзяржавы, захапіліся таму, што мелі ў папярэднім часе грунт, на якім яны маглі паўстаць, абапірацца, зь якога яны маглі разгортваць свае сучасныя ініцыятывы. І шкада нават тое, што гэты грунт быў не ва ўсёй меры запатрабаваны. Але бясспрэчна – беларуская нацыя паўстала як нацыя, дзякуючы беларускаму тэксту. Не палітыкам, не інстытуцыям сацыяльным, а таму, што існаваў беларускі тэкст. І Вы заўважце, наколькі нашыя ворагі заўсёды адчувалі істотнасьць для беларусаў тэксту! Бальшавікі, жадаючы зьніштожыць беларусаў як нацыянальнае ўтварэньне, у першую чаргу зьніштажалі беларускіх пісьменьнікаў! Каб нешта засталося, пакінулі Купалу дый Коласа, можна дадаць сюды й тое, што былі вынішчаны амаль усе выкладчыкі літаратуры й мовы, і ўвогуле ўсе, хто меў нейкае дачыненьне да кнігі”. (Ракіцкі: ) “Рэпрэсаваліся ня толькі аўтары тэкстаў, рэпрэсаваліся самі кнігі…”
3 чэрвеня 1937 году пад грыфам “не падлягае абвяшчэньню” Галоўліт БССР выдаў загад №33 пад назваю “Сьпіс літаратуры, якая падлягае канфіскацыі зь бібліятэкаў грамадзкага карыстаньня, навучальных установаў і кнігагандлю”.(Ракіцкі: ) “Спадар Валянцін, я зараз дазволю сабе працытаваць фрагмэнт аднаго з вашых тэкстаў: “Натуральна, мяне як літаратара, – пішыце Вы, – мала цешыць пэрспэктыва зьніжэньня ролі тэкстаў у сацыяльнай, інтэлектуальнай, эмацыйнай сфэрах жыцьця. Але яшчэ больш трывожыць мяне пэрпэктыва заняпаду тэксту як беларуса”. У гэтай сувязі, ці можа сёньня беларускі тэкст стаць зьбіральнікам нацыі?” (Акудовіч: ) “Нажаль, станоўча я адказаць не магу. Час тэксту прамінуў. На сёньня, адсоткаў дзесьці на 75, мы атрымліваем эстэтычнае задавальненьне, інтэлектуальны досьвед ня з тэксту, а з сродкаў электроннай інфармацыі. А што будзе яшчэ праз гадоў 10-15? Ужо сёньня ўвайшоў амаль у побыт інтэрнэт. Эра тэксту прамінула. Дарэчы, заўважце, адзін цікавы прыклад. Узгадвалі, што ў 30-я гады зьліквідаваліся ворганы беларушчыны, пісьменьнікі найперш. Вось паглядзім, хто зараз зьнікае ў Беларусі? У Беларусі зьнікаюць палітыкі, журналісты, а празаікі, паэты жывуць у добрым здароўі. Я думаю, больш яны ня будуць рэпрэсаваць пісьменьнікаў, але калі надарыцца 37 год – тады мы йшлі ў Сібір першымі – дык зараз, калі такое надарыцца, мы пойдзем апошнімі. Я маю на ўвазе сябе як літаратара. Таму, што ўлады зразумелі – літаратура, тэкст, кніга сёньня на ўзбочыне. Дамінуюць іншыя тэхналёгіі і ўладам істотна захапіць менавіта гэтыя стратэгічныя апірышчы. Зь іншага боку, мне здаецца, у нас, заагангажаваных беларушчынаю, тая ж самая задача – махнуць рукою на літаратуру, кнігі й гэтак далей. Супасьці з стратэгіяй часу, як беларусы супалі з цывілізацыйнай стратэгіяй часу ў XVI–XVII стагодзьдзі. Нам трэба зразумець, што ўжо ня будзе нейкіх замкнутых прастораў, што мы ўступілі ў эпоху камунікатыўна адкрытых грамадзтваў. Калі мы сюды будзем скіроўваць сваю ўвагу, энэргію, дык магчыма штосьці атрымаецца. Калі мы будзем зноўку займацца друкаваньнем кніжачак, спадзявацца на тое, што хтосьці напіша гэніяльны раман або верш “Паўстань Беларусь!”, дык не – сёньня ўжо ніхто не паўстане”. (Ракіцкі: ) “Дзякуй, спадар Валянцін, за размову, а слухачом я нагадаю, што сёньня маім госьцем быў культуроляг, філёзаф Валянцін Акудовіч. Чалавек, які сам сябе называе “асобай кніжнае культуры”, чалавек, які ўсьведамляе вялікую ролю тэксту ў фармаваньні беларускае нацыі і чалавек, які сёньня з пэўным пэсымізмам глядзіць на ролю тэксту ў нашай пэрспэктыве”. Вячаслаў Ракіцкі
Загад №33 падрабязна тлумачыў, як быць з канфіскаванай літаратураю: “Рабіць зьнішчэньне шляхам пропуску праз рэзальныя машыны друкарняў. Макулятуру ў дробна парэзаным выглядзе здаваць ва ўтыль. У раённых цэнтрах, дзе ў друкарнях няма рэзальных машынаў, прынятую літаратуру спальваць з адзнакаю на акце спаленьня”.
Альфабэтны сьпіс кніг, якія прадпісвалася спаліць, займаў 12 старонак і налічваў 421 пазыцыю. На самой справе выданьняў і твораў, якія належала спапяліць, было ў некалькі разоў больш. Супраць 53 прозьвішчаў у гэтым сьпісе стаіць адзнака “ўсе кнігі”. У ліку прысуджаных да зьнішчэньня – кнігі Багушэвіча, Багдановіча, Купалы, Аляхновіча, Гарэцкага, Бядулі, Гаруна, Дубоўкі, Лёсіка, Ластоўскага, Мікуліча, Чарота…
Вогнішчы з кніжак успыхнулі ў Беларусі раней, чым у фашыстоўскай Нямеччыне.