Лінкі ўнівэрсальнага доступу

Падарожжа ў БНР (27). Пераезд у Прагу, сыход у «прыват»


Прага, 1923
Прага, 1923

Сяргей Шупа запрашае далучыцца да ягонага «Падарожжа ў БНР». Так называецца кніга, якую ён вызначыў як архіўны раман, прысьвечаная 100-годзьдзю абвяшчэньня незалежнасьці Беларускай Народнай Рэспублікі. Кожны дзень на працягу месяца мы публікуем старонкі гэтай кнігі.

Прэзэнтацыя кнігі адбудзецца ў Менску 20 сакавіка. Папярэдне кнігу можна замовіць ТУТ.

Ці законны ўрад Цьвікевіча

Яшчэ двое радных Рады БНР — віцэ-старшыня Прэзыдыюму Палута Бадунова і сакратар Язэп Мамонька — раптам нагадваюць з Прагі пра сваё існаваньне і дасылаюць старшыні Прэзыдыюму Рады Крачэўскаму і ягонаму намесьніку Захарку ў Коўна ліст з пратэстам супраць незаконнага, на іх думку, утварэньня новага Ўраду БНР на чале зь Цьвікевічам. Урад мае абірацца пленумам Рады, а ва ўтварэньні гэтага Ўраду бралі ўдзел толькі двое сяброў Прэзыдыюму, тым часам як яшчэ двое — Бадунова і Мамонька — нічога пра гэта ня ведалі.

У лісьце яны запатрабавалі, каб Цьвікевіч спыніў сваю ўрадавую працу і здаў усе справы Прэзыдыюму Рады БНР. У далейшым для вядзеньня нацыянальна-палітычнай акцыі за мяжою яны запрапанавалі склікаць не пазьней за 1 лістапада ў Празе Прэзыдыюм Рады.

«Калі ў да гэтага часу сябры Прэзыдыюму П. Крачэўскі і В. Захарка не дадуць ніякага адказу і не прыедуць у Прагу, дык мы выступім адкрыта супраць незаконнага Ўраду і нарушэньня Вамі канстытуцыі БНР», — выставілі свой ультыматум аўтары ліста.

Дзяржаўная пячатка БНР

Вацлаў Ластоўскі, разьвітаўшыся з БНР, пакінуў сабе Дзяржаўную пячатку, якую цяпер канцылярыя Рады Народных Міністраў спрабавала ад яго выпатрабаваць. Пячатка была вырабленая ў лістападзе 1920 годзу ў Коўне — вялікая, круглая, мядзяная, з «Пагоняй» на фоне герба Скарыны. З усіх захаваных у Архівах БНР дакумэнтаў яе выяву можна знайсьці на фатакопіі апошняй старонкі міждзяржаўнай дамовы паміж БНР і Літвой 11 лістапада 1920 году.

«Канцылярыя Рады Народных Міністраў просіць Вас вярнуць у Канцылярыю застаўшуюся ў Вас Дзяржаўную Пячатку... Разам з тым прашу Вас зьвярнуць у Канцылярыю РНМ дыпляматычныя пашпарты — Ваш і Вашай жонкі, разам зь літоўскімі ахароннымі граматамі — якія дакумэнты выданы былі Вам у свой час як Старшыні Ўраду БНР», — пісаў Ластоўскаму дзяржаўны пісар Уладзімер Пракулевіч.

Пераезд у Прагу

Фізычна «беларуская акцыя ў Літве» скончылася 2 лістапада 1923 году, калі ўсе ковенскія дзеячы БНР пераехалі ў Прагу. Разам з тым скончылася і нешта іншае. Рэч у тым, што чэскія ўлады, не жадаючы сварыцца з палякамі, якія нібыта нават пратэставалі ў гэтай справе, дазволілі беларускім палітыкам прыехаць у Прагу выключна ў якасьці прыватных асобаў, палітычных эмігрантаў. Перад імі была пастаўленая ўмова: нідзе і ніяк адкрыта і публічна не выступаць як Урад або нейкія іншыя структуры Беларускай Народнай Рэспублікі.

Выбар Прагі ў якасьці месца побыту найперш быў абумоўлены тым, што там на той час назьбіралася ладная беларуская грамада — паўтары сотні студэнтаў з Заходняй Беларусі, Латвіі, Літвы, а таксама эсэраўскія дзеячы. Важны быў і шырэйшы кантэкст — шматлікія расейская і ўкраінская эміграцыі, сярод якіх вядучае месца займалі дзеячы блізкага БНРаўцам сацыялістычнага кірунку.

Для арганізацыйнай і грамадзкай дзейнасьці была створаная надпартыйная Беларуская рада ў Чэхаславаччыне. У пастанове Міністэрства ўнутраных справаў Чэхіі пры зацьвярджэньні статуту Беларускай рады было падкрэсьлена:

«Паводле гэтага статуту, суполка ёсьць непалітычнай і ня можа ні весьці палітычную дзейнасьць, ні ўдзельнічаць у ёй... Абсалютна выключана, каб суполка вяла нейкую дзейнасьць, якая не прадугледжаная сфэрамі дзейнасьці, прадпісанымі ў Статуце».

Эсэры дэзавуююць урад Цьвікевіча

Прыехаўшы ў Прагу, Крачэўскі, Захарка і Цьвікевіч паспрабавалі змусіць сяброў Прэзыдыюму Рады БНР Бадунову і Мамоньку адклікаць свой ультыматум, але гэтыя спробы вынікаў ня мелі.

Умоваў ультыматуму лідэры БНР таксама не прынялі, і ў выніку эсэры зрабілі абяцаны публічны стрэл — 8 сьнежня 1923 году запусьцілі ў прэсу «Паведамленьне Беларускай партыі сацыялістаў-рэвалюцыянэраў», дзе заявілі, што законна абраны ў 1919 годзе Ўрад БНР пасьля выступу Ластоўскага ў Генуі перастаў існаваць фактычна, а з выхадам яго ў адстаўку ў красавіку 1923-га ён перастаў існаваць і юрыдычна. «Дзяржаўная калегія» была названая штучнай фікцыяй, якая неўзабаве і зьнікла. Утвораны пазьней Урад Цьвікевіча, паводле аўтараў «Паведамленьня», ня можа лічыцца законным, будучы «безадказным і самазваным».

Сам Цьвікевіч у Празе не застаўся і ў канцы лістапада вярнуўся ў Коўна.

«Крывіч» з СССР вяртаюць назад у Коўна

Вацлаў Ластоўскі, выдаючы «Крывіч», думаў пераважна пра Беларусь і каля трыццаці асобнікаў часопіса слаў на савецкія адрасы. Амаль з усіх адрасоў — бібліятэкаў, культурных і навуковых установаў — часопіс вяртаўся назад. У гэтай справе выдавец напісаў ліст-скаргу народнаму камісару асьветы БССР Усеваладу Ігнатоўскаму. Ці дайшоў ліст да адрасата — невядома.

Затое «Крывіч» дайшоў да бібліятэкі Петраградзкага ўнівэрсытэту, дзе выпадкова трапіў у рукі сапраўднаму рэлікту беларускай навукі і культуры прафэсару Браніславу Эпімаху-Шыпілу, лідэру беларускага культурнага руху пачатку 1900-х гадоў у Пецярбургу.

«Дарагія і каханыя рэдактары пане Вацлаве і пане Кляўдыюшу, — пісаў прафэсар, — успомніце аб сваім старым земляку, каторы цудам праве ўцалеў дагэтуль, астаўшыся тут адзінокім, як палец, і перажыўшы вельмі цяжкія гады холаду, голаду і небясьпекі. Будзьце ласкавыя прыслаць мне поўны камплект гэтага дарагога для мяне Вашага выданьня... Аж сьлёзы радасьці брызнулі ў мяне з вачэй, як пабачыў я Вашы назьвіскі... Сардэчна ўсьціскаю Вас, дарагія браты-землякі і, пасылаючы Вам і ўсім там беларусам свой нізенькі паклон, астаюся з пашанай адданы Вам Броніслаў Эпімах-Шыпілло».

Пярсьцёнак Езавітава

Яшчэ адзін артэфакт эпохі БНР — пярсьцёнак Кастуся Езавітава. Гэты прадмет фігуруе ў дзіўнай просьбе, зь якою Езавітаў зьвяртаецца да Ластоўскага. «Ведаеце Вы маё кальцо, што я нашу на ўказальным пальцы левай рукі. Кальцо — залатое з выгравіраваным на ім малюнкам Пагоні, пад якой выгравіраваны сноп жыта, а на ім скрэшчаны (скрыжаваны) каса і граблі. Кругом абоіх малюнкаў выразаны літары: 1.Н.С. Б.Н.Р. (Першы нар. сакратар Бел. Нар. Рэсп.)».

Кастусь Езавітаў хацеў, каб гэты пярсьцёнак быў «пажалаваны» яму ад Ураду БНР як першаму вайсковаму беларускаму міністру, і папрасіў Ластоўскага задняй датай выдаць яму адпаведную грамату.

Ластоўскі ў Парыжы і Жэнэве

Акцыя выступаў прыгнечаных Польшчаю нацыянальных мяншыняў працягвалася. У жніўні 1924 году ў Парыжы пры падтрымцы МЗС Літвы ствараецца беларуска-ўкраінска-літоўскі Камітэт паняволеных Польшчай народаў, які ўзначальвае Ластоўскі. У верасьні ён падае на V сэсію Лігі Нацыяў у Жэнэве чарговы мэмарандум у справе беларускіх земляў пад польскай уладай.

У гэтым яму зноў спрабуюць перашкодзіць колішнія паплечнікі. Старшыня Рады БНР Крачэўскі шле тэлеграму старшыні Лігі Нацыяў Полю Імансу, а таксама кіраўнікам польскай і літоўскай дэлегацыяў, дзе папярэджвае, што «Беларускі Народ нічога супольнага ня мае» з «п. Ластоўскім, урадоўцам міністэрства замежных справаў Літвы» і супраць яго дзейнасьці «ня раз пратэставаў».

Старшыня Рады пры гэтым спаслаўся на пастанову віленскага Краёвага цэнтру ад 11 сакавіка 1924-га аб пазбаўленьні Ластоўскага права на палітычныя выступы.

(Краёвы цэнтар — паўсакрэтная каардынацыйная арганізацыя, створаная ў Вільні Луцкевічам пасьля выбараў у Сэйм 1922 году, у якіх ён катэгарычна адмовіўся ўдзельнічаць.)

Ластоўскі піша Луцкевічу!

Адна з тэчак архіўнага фонду мае загаловак «Личная переписка членов правительства БНР Луцкевича и Ластовского». Дык ці была тая «переписка»? І так, і не.

Ліставаньня не было, але адзін ліст Ластоўскі Луцкевічу ўсё ж напісаў. Выступаючы ў Жэнэве за вызваленьне беларускіх дзеячоў, асуджаных на беластоцкім «Працэсе 45-ці», ён вырашыў заручыцца падтрымкай Вільні.

Ліст, датаваны 24 жніўня 1924 году, канчаецца так: «Цісну руку Вашу, бо мінулае даў я ўжо ў забудзь, а з другой стараны прышоў да пераконаньня, што нашай справе патрэбны аўтарытэты і што пакуль іх у нас ня будзе, будзе адзіна анархія, а дзеля таго, што Вы адзін з тых, які найбольш палажыў у нашу справу, я свой голас даю за Вас. З праўдзівай пашанай, В. Ластоўскі».

У публікацыі «Архіваў БНР» пад лістом стаіць камэнтар укладальніка: «Арыгінал. Магчыма, не адпраўлены».

Вільня перастае заўважаць БНР

Пытаньне агульнабеларускага палітычнага прадстаўніцтва паўстала для старшыні Рады БНР Пётры Крачэўскага надзвычай балюча, калі ён у верасьні 1924 году атрымаў камунікат зь Вільні за подпісам Тарашкевіча, дзе гаварылася, што адзіным прадстаўніцтвам Заходняй Беларусі ёсьць Беларускі пасольскі клюб і Беларускі нацыянальны камітэт у Вільні (за сьпінамі якіх стаяў Краёвы цэнтар на чале з Луцкевічам). Ні пра Раду, ні пра Ўрад БНР у камунікаце не было ні слова, што моцна абразіла Крачэўскага.

«Што вы робіце цяпер! Вы самахоць, папёршы на ўсход, як быкі, задраўшы хвост прэцесь самі ня ведаючы куды... — піша ён прадстаўніку Краёвага цэнтру Антону Аўсяніку і прапануе — ...адкінуць усякія асабістасьці і яднацца каля ядынага цэнтру, які мае права і павінен бараніць усю Беларусь».

Але Вільню ні Рада, ні Ўрад БНР ужо не цікавілі, нагэтулькі далёкія тыя былі ад рэаліяў заходнебеларускага палітычнага жыцьця.

Папярэднія публікацыі

Ігар Лосік Кацярына Андрэева Ірына Слаўнікава Марына Золатава Андрэй Кузьнечык
XS
SM
MD
LG