Не прыняўшы да ўвагі сьведчаньні і ўспаміны старажылаў, доказы актывістаў ініцыятывы «Хайсы — віцебскія Курапаты» і меркаваньні навукоўцаў, чыноўнікі адмовіліся прызнаць, што ў лесе каля вёскі Хайсы сталінскім часам адбываліся расстрэлы.
Паводле рашэньня Віцебскага райвыканкаму, чалавечыя парэшткі, знойдзеныя ўвесну 2017 году, былі перапахаваныя як парэшткі мірных жыхароў, што загінулі ў часе вайны.
Парэшткі перапахавалі ўпотай ад актывістаў
Пра тое, што парэшткі 302 «мірных жыхароў» перапахавалі на агульных могілках у вёсцы Мазалаве, актывісты даведаліся з раённай газэты «Жыццё Прыдзвіння».
Ян Дзяржаўцаў, стваральнік ініцыятывы «Хайсы — віцебскія Курапаты», абураны і самім фактам патаемнага перапахаваньня, і недакладнасьцямі ў артыкуле раённай газэты.
«Там напісана, што парэшткі знайшоў пошукавы атрад. А гэта хлусьня! Косткі заўважылі мясцовыя жыхары, якія паведамілі пра гэта мне асабіста. Пошукавы атрад зьявіўся там толькі праз тры месяцы. І няпраўда, што шукальнікі нібыта не знайшлі ў пахаваньнях асабістых рэчаў. Былі там і грошы, датаваныя трыццатымі гадамі, і абутак зь пячаткамі вытворцаў і датамі „1937“, і акуляры, і гаманцы, і грабеньчык, паводле якога мы ідэнтыфікавалі імаверную ўладальніцу, расстраляную ў 1938 годзе», — гаворыць актывіст.
Ян Дзяржаўцаў падкрэсьлівае: актывісты, якія зьвярнуліся з заявай пра парэшткі да мясцовых уладаў, прасілі паведаміць ім дату і месца перапахаваньня. Але атрымалі адмову і параду «сачыць за публікацыямі ў раённай газэце».
Адмовілі ўдзельнікам ініцыятывы і ў магчымасьці пазнаёміцца з высновамі пошукавага атраду. Апрача адной, зробленай на падставе ўсяго дзьвюх знаходак: «відавочная сувязь гэтага пахаваньня з пэрыядам Вялікай Айчыннай вайны».
На месцы перапахаваньня ахвяраў — толькі драўляны крыж
Парэшткі, эксгумаваныя пошукавым атрадам у лесе каля Хайсоў, пахавалі на Хмарскіх грамадзянскіх могілках у вёсцы (аграгарадку) Мазалаве. Пахаваньне на самым ускрайку, побач працуе тэхніка — тут будуюць дарогу.
На крыжы шыльда з датай перапахаваньня і надпісам: «Тут пахаваныя парэшткі 302 чалавек, знойдзеных у ваколіцах в. Хайсы». Каля крыжа — вянок: на стужцы напісана, што ён ад Віцебскага райвыканкаму і Віцебскага аблвыканкаму.
Побач актывісты паставілі свой, з надпісам «Бязьвінным ахвярам сталінскага тэрору ад аргкамітэту ініцыятывы «Хайсы — віцебскія Курапаты».
Паводле здымкаў з раённай газэты, косткі склалі ў 22 труны і закапалі пад вайсковы салют. На думку віцебскіх актывістаў, гэта яшчэ раз сьведчыць пра імкненьне ўладаў «сьпісаць на вайну» сталінскія злачынствы.
У прамове праваслаўнага сьвятара, запрошанага на цырымонію перапахаваньня, таксама гучалі згадкі пра славу «загінулых воінаў» і «тых, хто каваў перамогу ў тыле», пра «сьвятую памяць аб подзьвігу бацькоў і дзядоў».
Паводле намесьніцы старшыні Віцебскага райвыканкаму Жанны Чыркуновай, якую цытуе раённая газэта, дасьледнікі дагэтуль ня могуць дакладна вызначыць час сьмерці людзей, чые парэшткі знайшлі пад Хайсамі. Нявызначанымі застаюцца і асобы забітых. Таму, маўляў, на братняй магіле 302 чалавек пакуль толькі сьціплы драўляны крыж. А калі высьветляцца дакладныя акалічнасьці згубы невядомых ахвяраў, то будзе й адпаведны помнік.
«Мы прыцягнулі ўвагу грамадзкасьці да гэтай тэмы, таму ўладам ужо ня так проста ўсё «сьпісаць на вайну», ня маючы бясспрэчных доказаў, — кажа Ян Дзяржаўцаў. — Але яны ўсё адно да гэтага імкнуцца, ігнаруючы самы галоўны аргумэнт — больш за 40 сьведчаньняў, запісаных намі на відэакамэру, дзе людзі згадваюць менавіта «сталінскія» расстрэлы ў лесе каля Хайсоў»
Каля Хайсоў актывісты стварылі народны мэмарыял
Упершыню чалавечыя парэшткі знайшлі ў лесе пад Хайсамі ў лістападзе 2014 году. Знаходкі шакавалі старшыню сельвыканкаму Леаніда Дубіну, але ён практычна адразу заявіў: «Не спадзявайцеся, на мэмарыялы ў мяне няма грошай».
Тады ж у гэтыя мясьціны быў упершыню выкліканы 52-і пошукавы батальён, і вайсковыя гісторыкі абвясьцілі, што парэшткі належаць ахвярам Вялікай Айчыннай вайны. У лістападзе 2015 году іх, як і цяпер, цішком пахавалі на вайсковым мэмарыяле — у братняй магіле каля станцыі Лужасна. Актывісты даведаліся пра гэта таксама post factum, зь мясцовай раёнкі.
Прапанову пахаваць парэшткі там, дзе іх знайшлі, і абвясьціць лес каля Хайсоў мэмарыяльнай тэрыторыяй улады не падтрымалі. Актывісты і сваякі рэпрэсаваных уласнымі сіламі ствараюць там мэмарыял — з сымбалічнымі магіламі, паказальнікамі, інфармацыйнымі шыльдамі і ўжо больш як трыма дзясяткамі крыжоў.
