У сэрыі «Бібліятэка Свабоды» выходзіць новая кніга Зьмітра Бартосіка «Клініка кітайскага дантыста», напісаная на матэрыялах праграм «Вострая Брама» і «Падарожжы Свабоды» на Радыё Свабода. Папярэдняя кніга падарожжаў «Быў у пана верабейка гаварушчы…» (Бібліятэка Свабоды, 2016) прынесла аўтару прэміі Аляксандра і Марыі Стагановічаў (за непрыдуманую літаратуру), Алеся Адамовіча (Беларускага ПЭН-цэнтру) і Ежы Гедройця. Паводле кнігі быў пастаўлены спэктакль беларускага Свабоднага тэатру.
У жніўні мы публікуем фрагмэнты новай кнігі на сайце.
Замовіць кнігу можна ТУТ
ВЫКІНУТЫ «ЗА НЕПАТРЭБНАСЬЦЮ» РАЙ
Алена Кіш, Грозаў, 1949
На могілках мястэчка Грозава, каля самага ўваходу, ёсьць адно незвычайнае надмагільле. Ня крыж, не абэліск, ня стэла. Адліты з бэтону човен. Форма такая, нібы эскіз намалявала дзіцячая рука. І расфарбаваны ў жоўты і сіні колеры. Па боку гэтага карабліка ідзе няхітры арнамэнт. А на карме можна прачытаць два словы: «Алена Кіш». Больш нічога. Ні датаў нараджэньня і сьмерці, ні паведамленьняў пра род заняткаў нябожчыцы. Падказка ў самім надмагільлі.
Сэнс слова «шайморы» я даведаўся нядаўна. Але для тых, хто памятае іх смак і пах, шайморы гучаць амаль як сынонім жыцьця. Шайморы — гэта бульба, якая заставалася з восені на палях. І якую шукалі галоднымі вёснамі. Каб з гэтай бульбяной гнілі пячы аладкі. Шайморы — галоўны далікатэс паваеннай Беларусі.
На маляваных дыванах Алены Кіш шаймораў няма. Але я не магу іх ня згадваць, гледзячы на даты стварэньня тых маляванак. Галоўныя сюжэты мастачкі — рай і ліст да каханага. У тым раі няма ні баляваньня, ні забаваў. Яе рай — ціхі сад з кветкамі, па якім гуляюць прыдуманыя ёю львы, а на райскіх бярозах сядзяць чырвоныя райскія птушкі. І абавязкова ў райскай сажалцы плавае човен.
Я прыехаў у Грозаў, заінтрыгаваны сьмерцю мастачкі ў 1949-м. Чаму даравальніца раю абрала сьмерць? Павінен жа нехта ў Грозаве памятаць чалавека, які даваў магчымасьць хоць на нейкі час забыцца на шайморы.
«КАЎРЫХА», У ЛАТКАХ ПАЛІТО
Ганна Антонаўна Гадзецкая — полька, яе дзед пераехаў у Беларусь з-пад Кракава ў канцы мінулага стагодзьдзя, каб працаваць садоўнікам у багатага шляхціча. Былая настаўніца роднай мовы напрыканцы 1940-х гадоў жыла ў суседняй вёсцы Яўсеевічы, дзе ўпершыню ўбачыла Алену Кіш.
— Падчас вайны яны былі бежанцамі. Прыехалі сюды, у Грозаў. І вельмі бедна жылі. Усе тады бедна жылі. А яны чамусьці асабліва бедна. Гаспадаркі не трымалі ніякай. Агароды не садзілі, ня сеялі. І была вось гэтая… «каўрыха» яе называлі. Яна хадзіла па сёлах. Давалі прасьціны. І яна на гэтых прасьцінах малявала.
Усьмешлівая кабета добразычлівым голасам, нібы казку баіць, расказвае мне пра «каўрыху». Але гэтая цёплая інтанацыя ня грэе. Ці не з такой самай інтанацыяй бацькі маёй суразмоўніцы прымалі мастачку? Дакладней, жабрачку, назолу, бажаволку?
— Яе ўспрымалі як бядачку, якая зарабляе на хлеб. А што яна мастачка вялікая, гэта народ не прыняў. Але яе творы прымалі з радасьцю. Хваліліся адзін аднаму. Яна не вымагала. Колькі хто дасьць. Яна і да нас заходзіла. Што мне запомнілася? Што вельмі бедна была апранутая. Паліто ў латках. На нагах нейкія галёшы. Страшнейшая карціна. Хустка нейкая парваная. Яна высокая ростам. Зь людзьмі гаварыла культурна. Яны былі дочкамі папа.
Калі шайморы перасталі зьяўляцца на стале, са сьценаў быў прыбраны і рай. Можа, той намаляваны «рай» быў выкінуты як памяць пра пекла? Ці згаладалыя, даведзеныя бальшавікамі да жывёльных патрэб людзі проста ня ўбачылі ніякага раю?
— Малявала яна луг, азярцо, кветкі, нешта падобнае да льва, маладыя сядзяць над рэчкай, дзеўка і хлопец. Яна малявала фарбамі. Сама іх рабіла. І ў нас быў такі дома. Доўга вісеў. Спачатку ў залі, на пачэсным месцы. Над ложкам. А пасьля купілі лепшае. А той перавесілі на кухню. Фарба палопалася. І выкінулі. Можа, спалілі. Ніхто не бярог. Ніхто ня тое што не цаніў, ён не патрэбен быў нікому. І людзі не захавалі. Нават і кавалка. Калі б тое ведалі! Пра што гаворка…
Бачыць у дзяцінстве, як на тваіх вачах нараджаецца карціна раю, прачынацца пад гэтым раем, назіраць, як з гадамі блякнуць ягоныя фарбы, а пасьля згарнуць яго, як непатрэбную анучу, і выкінуць на сьметнік. Ці не з такім самым пачуцьцём выкідалі як непатрэбшчыну дзядоўскія шафы і разьбяныя буфэты, спальвалі старыя дакумэнты і фатаздымкі, зносілі векавыя камяніцы, вытручвалі з галавы спрадвечныя словы?..
Падобных гісторыяў пра выкінуты рай я наслухаўся безьліч і на Глыбоччыне. Дзе працаваў іншы раятворца, Язэп Драздовіч. Я ніколі не прамінаю магчымасьці сказаць прыжмурыўшы вока: «Зналі б вы, колькі гэта цяпер каштуе». І пасьля назіраць за рэакцыяй. Звычайна яна аднолькавая. Сумны позірк долу і ківаньне галавой.
«КАЛІ НЯМА АНУЧЫ НА СЬЦЯНЕ»
У жыхаркі вёскі Папоўцы Зінаіды Дубовік таксама рай нараджаўся на вачах.
— Бедныя, абарваныя хадзілі. Алена тая была разумная. Прыйдзе, папытае, каму нарысаваць. Харошая жанчынка, не брахала. Да нас добра ставілася. Панаходзім, дзеці, туды, многа дзяцей. І дражнім, і глядзім. Плацілі за гэтыя дываны. У каго няма якой анучы на сьцяне, дык хай рысуе. Неяк паказвалі ў тэлевізары гэтыя дываны!
«Харошая жанчынка, не брахала». «Калі няма анучы на сьцяне». Гэта жывыя водгукі стаўленьня да мастачкі з боку тагачаснай публікі. Ці магла мастачка ад такіх дражненьняў зрабіць сабе сьмерць? Ганна Гадзецкая лічыць, што адбыўся няшчасны выпадак.
— Там рэчачка працякала, кладка была. І праз гэтую кладку трэба было ісьці і несьці наламанае гальлё. І яна, бедненькая, цягнула дровы праз гэтую кладку. Яна зусім была хворая, мусіць, і галодная. Зьняможаная. З кладкі звалілася і ўсё. Захлябнулася. Шкадавалі людзі. Цяпер даведаліся, што знакамітасьць усясьветная, дык увогуле… Такі чалавек тут быў…
Адзіная сваячка Алены Кіш, жонка яе пляменьніка Ганна Дзядзюшка размаўляла са мною празь дзьверы, прыняўшы вашага пакорнага слугу за цыгана.
— Яна была як апошні чалавек. Хадзіла, жабравала. Гаварылі ў нас пра гэта, што ўтапілася. А як яно папраўдзе, я ня знаю. Тут былі людзі, якія дываны куплялі. А я дык нічога ня брала. Толькі пляменьніка забрала. На могілках мы і магілку прыбіраем. Я і сама прыбіраю магілку яе. Мы тады бегалі глядзець, як яна ўтапілася. Калі мы прыбеглі, то яе ўжо не было. Яе ўжо дасталі. Тое месца мы называлі «калдабан». Хадзілі туды купацца. Але ж, вядома, стары чалавек. Шкадавалі, вядома.
Адзін зь сюжэтаў яе карцін — «Дзева на водах». Маладзіца ў чырвонай сукенцы стаіць па калена ў вадзе на сажалцы і любуецца на лебедзяў. Там, дзе мастачка адышла ў лепшы сьвет, у 1949 годзе таксама вады было па калена.
«ДЫК ГЭТА Ж ТАКАЯ КРАСА!»
Але некаторыя яе палотны ўсё ж ацалелі. Ва ўраджэнкі вёскі Авіны Зоі Пуставалавай захаваўся не адзін «Рай». Два дыванкі ў канцы 1930-х гадоў набыў яе бацька Самуіл, які працаваў аграномам.
— Ён езьдзіў паўсюль і знайшоў гэтую жанчыну ў Квасынічах. Пад Слуцкам. І там ён зь ёй сустрэўся. І вось ён прыехаў і кажа маме: «Ты ведаеш, там ёсьць такая мастачка! Такія прыгожыя малюе львы, кветкі». Дык ён прасіў у мамы палатно. Мама сама ткала, сама прала. Шкада ёй было. Выпрасіў. Але як прывёз, дык гэта ж такая краса! Фарбы яркія, яркія. Дзе хлопец зь дзеўкай, дык той у сенцах вісеў. Дык ён менш выгараў.
Пытаньне, чаму гэтыя старыя дыванкі не былі выкінутыя, мне падалося, было спадарыні Зоі незразумелае.
— Як гэта выкінуць? Вы што! Яны ў нас віселі на сьцяне як шэдэўр. Гэта цяпер дываноў гэтых… А тады гэта рэдкасьць была. Дзіва. Усё сяло прыйшло глядзець. Такой красы ніхто ня бачыў у сяле. Прыйшлі, як на выставу.
Сёньня імя Алены Кіш стаіць у энцыкляпэдыях народнага мастацтва ў адным шэрагу з імёнамі Анры Русо і Ніка Пірасмані. А маляваныя дыванкі зноў уваходзяць у моду. Я іх часта сустракаю ў інтэлігенцкіх кватэрах. Ёсьць дыванок і ў мяне ў хаце. І нішто так не стварае атмасфэру беларускай утульнасьці, як гэтыя быццам бы няхітрыя маляванкі.
2014, люты
P. S. Нядаўна на Глыбоччыне ў аднаго 90-гадовага чалавека я ўбачыў над ложкам сапраўднага Драздовіча. Драздовіча ў выдатным стане. Бо вісеў у цені. З возерам, з замкам, зь лебедзем. Я аж задрыжэў. І ад нечаканасьці, і ад адпаведнасьці зьместу форме. Я ўпершыню ўбачыў дыван там, дзе ён быў створаны і ніколі не мяняў свайго месца. Я асьцярожна спытаў у гаспадара: можа пара яго прадаць? Чаго, маўляў, такой карціне нудзіцца ў закутку. «Не прадаецца». І з інтанацыі я зразумеў, што не «пакуль», а «ўжо» не прадаецца.
Працяг будзе
Папярэднія публікацыі
«А графаманаў трэба расстрэльваць»
Бедныя бабулькі паехалі на Польшчу
