Першы раз межы пасьляваеннай Эўропы абмяркоўвалі на канфэрэнцыі ў Тэгеране ў 1943 годзе

Прынцыпова лёс Беласточчыны быў вырашаны яшчэ ў лістападзе 1943-га году – на канфэрэнцыі ў Тэгеране. Праўда, ні Беласток, ні Падляшша ў шэраг польскіх прыярытэтаў тады не ўваходзілі. Найчасьцей пры абмеркаваньні «польскага пытаньня» гучалі іншыя тапонімы – Львоў, Вільня, Горадня. Польшча і ў Тэгеране, і ў Ялце мела на сваім баку магутных адвакатаў– амэрыканскага прэзыдэнта Рузвэльта і брытанскага прэм’ера Чэрчыля.

На адмысловай мапе, распрацаванай экспэртамі на Тэгеранскай канфэрэнцыі ў выніку гандлю вакол савецка-польскай мяжы, ажно пяць варыянтаў «лініі Керзана». Самы спрыяльны зь іх пакідаў на польскім баку ня толькі Львоў і Вільню, але і Горадню, Ліду, Ваўкавыск (лінія «С»).

Previous Next

Амэрыканскія дыпляматы першапачаткова давалі прадстаўнікам Польшчы надзею (у найлепшым выпадку) на варыянт «B» (Польшча атрымлівае ўсю Ўсходнюю Галіцыю з Львовам і Віленшчыну з Горадняй), a ў найгоршым — «С» (які пакідаў у межах паваеннай Польшчы Львоў, Цярнопаль і Горадню).

Але ў Сталіна наконт гэтага былі зусім іншыя намеры.

Даведка:

Джордж Натаніэл Керзан (1859-1925) – міністар замежных спраў Вялікай Брытаніі ў 1919–1924 гадах. На гэтай пасадзе стаў адным з ініцыятараў інтэрвэнцыі супраць бальшавіцкай Расеі. Падчас савецка-польскай вайны 1920 году накіраваў бальшавіцкаму ўраду ноту, у якой патрабаваў спыніць наступ Чырвонай арміі на лініі, рэкамэндаванай Вярхоўнай радай Антанты ў сьнежні 1919 году ў якасьці ўсходняй мяжы Польшчы («Лініі Керзана»).

«Лінія Керзана» праходзіла праз гарады Заходняй Беларусі (Горадню — Ялаўку — Няміраў — Брэст-Літоўск) і Заходняй Украіны (Дарагуск — Усьцілуг, на ўсход ад Грубешава, цераз Крылаў і далей на захад ад Равы-Рускай, на ўсход ад Перамышля да Карпатаў).

На мапе зь пяцьцю варыянтамі мяжы Сталін асабіста чырвоным алоўкам зарысаваў землі на захад ад лініі «E» (Беласточчыну, Холм і Перамышль). І ўрэшце пагадзіўся на варыянт «E», хоць адначасова пазначыў лінію «F», якая дзяліла паміж СССР і Польшчай Усходнюю Прусію. Што пазьней дало падставу некаторым дасьледчыкам сьцьвярджаць, што Сталін памяняў Беласточчыну на частку Ўсходняй Прусіі, якая адышла да РСФСР.

Геральдыст і ваенны гісторык Леанід Спаткай, аўтар кнігі «Рубцы на целе Беларусі», увогуле лічыць, што вынікі «абмену» даюць права Аляксандру Лукашэнку гаварыць пра перадачу Калінінградзкай вобласьці Расеі ў склад Беларусі альбо аб перадачы яе ў склад Польшчы ўзамен на вяртаньне ў склад Беларусі Беласточчыны.

Савецкая паштоўка 1940 года

Прадстаўнікоў Беларусі, чые этнічныя землі дзялілі на канфэрэнцыях у Тэгеране, Ялце і Патсдаме, не запрашалі да абмеркаваньня.

Пра магчымы лёс сваіх заходніх раёнаў тагачаснае кіраўніцтва БССР даведалася з апублікаванай у «Правде» 11 студзеня 1944 году ўрадавай заявы.

У заяве не было канкрэтных геаграфічных назваў, і тагачасны кіраўнік БССР Панцеляймон Панамарэнка не лічыў, што справа канчаткова вырашаная не на карысьць Беларусі. 21 сакавіка 1944-га у сваім выступе на сэсіі Вярхоўнага Савету БССР, гаворачы пра заходнюю мяжу БССР, устаноўленую ў 1939 годзе, ён назваў яе «справядлівай як у гістарычных, так і ў этнаграфічных адносінах». І нават дазволіў сабе рызыкоўны пасаж:

«Узьяднаная беларуская дзяржава не аддасьць нікому і ніколі мэтра зямлі, якая належыць беларускаму народу»

Панцеляймон Панамарэнка

Старшыня прэзыдыюму Вярхоўнага Савета БССР Нічыпар Наталевіч быў больш асьцярожны: на той жа сэсіі ён адзначыў, што да Польшчы не павінна адысьці большасьць раёнаў Беластоцкай вобласьці і папрасіў савецкі ўрад пры вызначэньні мяжы з Польшчай улічыць законнае і справядлівае жаданьне беларускага народу аб’яднаць усе ягоныя спрадвечныя землі ў адзіную савецкую дзяржаву.

На гэтым публічнае змаганьне беларускага кіраўніцтва за межы сваёй рэспублікі было фактычна скончанае. Праўда, Панамарэнка на працягу ўсяго 1944 году актыўна цікавіўся гэтай праблемай. У ягоным асабістым архіве захаваліся сотні дакумэнтаў, большасьць зь якіх – сакрэтныя данясеньні асобых аддзелаў армій і франтоў, якія акупавалі ўсходнюю Польшчу і інфармавалі кіраўніцтва пра грамадзкія настроі ў рэгіёне.

Сталіна цалкам задавальняла заходняя мяжа СССР, якую ён нарысаваў у жніўні–верасьні 1939-га разам з Гітлерам. І просьбы Рузвэльта і Чэрчыля ён, па вялікім рахунку, у ліпені 1944-га мог ужо прапускаць міма вушэй, назіраючы за імклівым наступам сваіх дывізій на захад. Што для яго было неабыякава – дык гэта тое, дзе ў Эўропе праляжа рэальная мяжа ягонай камуністычнай імпэрыі, пра якую ён марыў і якая павінна была прайсьці значна далей на Захад ад фармальнай мяжы СССР.

Калі б Польшча пасьля вызваленьня ад нацыстаў нейкім цудам здолела застацца на заходнім баку ад жалезнай заслоны, яна, без сумневу, не атрымала б і пядзі тых тэрыторый, якія заняў СССР у верасьні 1939-га. А вось дзеля Польшчы паслухмянай, Польшчы камуністычнай Сталін мог пайсьці на саступкі. І пайшоў… Тым больш што страта Беласточчыны зь лішкам была кампэнсаваная за кошт паўночнай часткі Ўсходняй Прусіі. Праўда, кампэнсацыю гэту атрымала зусім не Беларусь.

Горадня, 1939 год. Польшча настойвала, каб атрымаць горад разам зь Беластокам

Калі польскі ўрад у эміграцыі змагаўся за межы новай Польшчы пры пасярэдніцтве амэрыканцаў ды брытанцаў, то польскія камуністы дзейнічалі наўпрост, праз Маскву і Сталіна. З эмігранцкім урадам, які месьціўся ў Лёндане, Сталін у 1944 годзе ўжо весьці справы не жадаў. А вось камуністаў ахвотна прымаў у Крамлі. Праўда, камуністы прасілі таго ж, чаго і антыкамуністы – карэктыў Лініі Керзана на карысьць Польшчы. На кардынальныя саступкі Крэмль не пайшоў, Львоў і Вільню не аддаў, але сёе-тое польскія таварышы ўсё ж вытаргавалі.

У тэрміновым парадку была распрацавана і 27 ліпеня 1944 году падпісана савецка-польская Дамова аб мяжы. Ад СССР яе падпісаў міністар замежных спраў Молатаў, ад Польшчы – кіраўнік часовага пракамуністычнага ўраду Эдвард Асубка-Мараўскі. За аснову прымалася Лінія Керзана. Але дадаткова Польшча атрымлівала дзьве саступкі. Ва Ўкраіне – невялікія тэрыторыі ля горада Крылоў, ля Заходняга Буга; у Беларусі – частку Белавескай пушчы, уключна зь Няміравам, Гайнаўкай, Белавежай і Ялаўкай. (Пазьней гэтая ж дамова легла ў падмурак дамовы аб мяжы ад 16 жніўня 1945 году).

Адметна, што польскія прадстаўнікі прасілі Маскву пра Белавескую пушчу, спасылаючыся на недахоп лесу ў краіне (чатырма гадамі раней такі ж аргумэнт спрацаваў, калі Ўкраіне са складу Беларусі перадалі лясны раён Камень-Кашырскі на Палесьсі). Як пераконваў Сталіна Асубка-Мараўскі, «у выпадку зь Белавескай пушчай нацыянальных праблемаў няма, паколькі зубры ды іншыя жывёлы нацыянальнай прыналежнасьці ня маюць».

Савецкія танкі ў Львове ў верасьні 1939 года. Разам зь Беластокам, Польшча хацела хацела атрымаць Львоў, Горадню і Вільню

Масква аддала Беласточчыну і частку Белавескай пушчы – і на гэтым лічыла справу вырашанай. Польскі ўрад у эміграцыі думаў інакш. У жніўні 1944-га прэм’ер польскага эмігранцкага ўраду Мікалайчык, спрабуючы пераканаць Сталіна ўсё ж пакінуць Польшчы хаця б Львоў, у якасьці аргумэнту нагадаў пра тое, што Львоў ніколі ня быў расейскім.

Раздражнёны Сталін парыраваў: «Затое Варшава была». І дадаў, што палякам пара б перастаць чапляцца да ўжо ўзгодненай 27 ліпеня 1944 году мяжы – тым больш у сытуацыі, калі вырашаецца пытаньне ня столькі пра мяжу, колькі пра іх незалежнасьць.

Апошні раз пытаньне польска-савецкай мяжы падымаў амэрыканскі прэзыдэнт Рузвэльт на канфэрэнцыі ў Ялце

Апошняй спробай адваяваць для Польшчы Львоў быў выступ прэзыдэнта Рузвэльта на Ялцінскай канфэрэнцыі. У адказе Сталіна была згадка пра Беласточчыну.

Якая частка БССР перайшла да Польшчы ў 1945 годзе

Ці былі беларусы адзінымі сярод нацый, якія ўдзельнічалі ў змаганьні з фашызмам, але ў выніку перамогі ня толькі не атрымалі новых тэрыторый, а наадварот, страцілі тое, што мелі да вайны? Не. Страты суседняй Польшчы былі яшчэ большымі. Калі тэрыторыя Беларусі ў 1945 годзе скарацілася ў параўнаньні з 1939-м на 6,4 %, то тэрыторыя Польшчы – на 20 %. Прадчуваючы рэальнасьць такой пагрозы, прадстаўнікі Польшчы на працягу трох апошніх гадоў вайны вялі зацятае змаганьне за свае паваенныя межы. Прычым у змаганьні гэтым дзейсны ўдзел бралі і камуністы, і антыкамуністы, і лібэралы, і кансэрватары, і клерыкалы, і бязбожнікі….

Вялікая актыўнасьць польскага боку ў пытаньні мяжы паступова стала раздражняць ня толькі Сталіна, але і заходніх саюзьнікаў. Неўзабаве пасьля таго, як ім сталі вядомыя падрабязнасьці падпісанага 27 ліпеня 1944-га ў Маскве пагадненьня аб мяжы паміж Молатавым і польскім камуністычным урадам, Чэрчыль заўважыў, што «нямецкія землі, якія маюць перайсьці Польшчы – гэта прамыслова разьвітыя тэрыторыі, а таму значна больш каштоўныя, чым польскія балоты над Прыпяцьцю, якія пяройдуць у рукі Саветаў».

Праваслаўная царква ў мястэчку Белавежа сёньня

І нават тады, калі, здавалася, ужо была пастаўлена апошняя кропка (падпісана дамова аб мяжы паміж СССР і Польшчай 16 жніўня 1945 году) польскі бок працягваў змаганьне хаця б за асобныя вёскі і невялікія тэрыторыі вакол іх, што прадугледжвалася дамовай. Здавалася б, што можна «наскубці» такім чынам? А вось жа «наскублі». У 1946-1950 гадах Польшча атрымала некалькі дзясяткаў беларускіх вёсак, у 1951-м – шэраг украінскіх. Усяго за пасьляваенныя гэтыя гады тэрыторыя ПНР такім чынам павялічылася яшчэ на 1000 квадратных кілямэтраў.

Мікіта Хрушчоў

Апошнім савецкім кіраўніком, які пагражаў адабраць Беласток у Польшчы, стаў Мікіта Хрушчоў. У 1956 годзе, калі «сацыялістычны лягер» скалануўся ад краху сталінізму і ўзьнікла пагроза, што ненадзейны саюзьнік здрадзіць Маскве, Хрушчоў прыгразіў уладам ПНР у выпадку іхнай здрады «карэктурай» дзяржаўнай мяжы на карысьць СССР – з анэксіяй Перамышля, Холма, Замосьця і Беластоку – усіх тых саступак, на якія пайшоў Сталін дзеля сацыялістычнай ПНР.

Але да ажыцьцяўленьня пагрозы, як вядома, справа не дайшла. Сацыялізм у Польшчы абрынуўся толькі ў 1989-м. А Беласточчына так і засталася на польскім баку мяжы.