Беларуская арнамэнтальная вышыванка супраць расейскай георгіеўскай — ці, як яе яшчэ пагардліва называюць, калярадзкай — стужкі. Беларускі рок і этнамузыка супраць расейскага гэтак званага шансону, а насамрэч супраць сьпеваў крымінальнікаў. Ці не вядзецца апошнімі гадамі ў Беларусі вайна стыляў? Як адбываліся такія войны ў беларускай гісторыі? Нарэшце, ці магчымая перамога беларускага стылю над расейскім?
Гутарка Вячаслава Ракіцкага з этнакультуролягам, мастаком Тодарам Кашкурэвічам.
— Насамрэч, Тодар, ці мы маем справу з вайной стыляў, ці проста зь іх супрацьстаяньнем? А мо стылі існуюць самі па сабе, аўтаномна, не чапаючы адзін аднаго?
— Вайна ў сваіх мілітарных праявах, як супрацьстаяньне пэўных геапалітычных субʼектаў, адступае. Сучаснымі інструмэнтамі вайны становяцца ідэалягічныя, сэмантычныя, лінгвістычныя, рэлігійныя і іншыя фактары. Дыктатара Кадафі зрынулі не з эканамічных прычынаў, а з стылістычных, кланавых, рэгіянальна-палітычных. Заўсёды пэўная частка грамадзтва здольная пачаць вайну з-за стылістычных, сымбалічных канфліктных непаразуменьняў.
— Але каб ваяваць, трэба мець тое, за што варта змагацца, а таксама зброю, з дапамогай якой абараняеш сваё. У дадзеным выпадку мы гаворым пра вайну за нацыянальны стыль. Калі патлумачыць вельмі проста, дык нацыянальны стыль — гэта прыхільнасьць да пэўных культурных каштоўнасьцяў, традыцыяў і звычак, укаранёных у нацыянальнай культуры. І вось такое пытаньне — беларусы маюць свой стыль ці не? Часта можна пачуць, што беларусы ня маюць свайго стылю, што яны існуюць як прыдатак нейкага агульнаславянскага, усходнеславянскага ці нават расейскага стылю...
— Па-першае, трэба разьдзяліць стыль этнічны, стыль мужыцкай культуры са старажытнымі індаэўрапейскімі каранямі, і стыль часоў уваходжаньня нашай краіны ў палітычнай якасьці ў сфэру эўрапейскай традыцыі. Чамусьці на стылі этнічным найболей пасьпяховых праектаў, зьвязаных з арнамэнтамі. Зь іншага боку, мы фатальна страцілі арыстакратычную культуру. І вось вяртаньне гэтага стылю, на мой погляд, — найбольшая праблема Беларусі.
— Напэўна, фармаваўся і разьвіваўся арыстакратычны стыль тады, калі менавіта эліты ачольвалі нацыю? Яны насамрэч разумелі сутнасьць праблемы і сваю ролю ў фармаваньні менавіта нацыянальнага стылю?
— Нашы эліты часоў ВКЛ вельмі добра разумелі тое, што палітычныя рэформы ў краіне, яе палітычная моц зьвязаная ня толькі з прыняцьцем палітычных рашэньняў. Узгадайма факт прыняцьця царкоўнай уніі, якая спачатку задумвалася як палітычная акцыя. Царкоўныя догматы хрысьціянскіх канфэсіяў не былі аж нагэтулькі адрозныя і зразумелыя для паспалітых грамадзянаў ВКЛ. Найбольш істотнай была «старына», гэта значыць — прызвычаенасьць да стылю. «Старыны ня рушыці» — было адным з галоўных прынцыпаў, ідэалягемаў творцаў мадэлі тагачаснага ўладкаваньня дзяржавы. З прыняцьцем рэлігійнай рэформы адбыліся істотныя стылістычныя рэформы — іканаграфічныя, архітэктурныя. Стыль гэтак званага віленскага барока першапачаткова быў рэалізаваны як стыль уніяцкіх бажніцаў на тэрыторыі сучаснай Беларусі. Людзі, адказныя за ўпарадкаваньне дзяржавы, уяўлялі сабе зьмену стылістычнага твару краіны як палітычную праблему.
— Што зь беларускага стылю ўкаранілася найбольш моцна? Ад чаго беларусы, так бы мовіць, нават на генэтычным узроўні ня могуць адмовіцца нават сёньня?
— Жывучы ў мястэчку, магу сказаць, што асноўны, кансэрвуючы фактар сьвядомасьці беларусаў — фанэтыка. Хоць людзі размаўляюць расейскім слоўніцтвам, але менавіта фанэтыка для іх — знак роднасьці. Цьвёрдыя -ч-, -ш-, -ж-, -шч- нават са стратай мовы захоўваюцца як сваё. На іншым узроўні выглядае парадаксальным, што арнамэнты (вышыванкі, вышымайкі) сталі моднымі нават у асяродзьдзі гламурных маладых людзей. Можна, напэўна, з гэтай нагоды сказаць, што нейкія архетыпы працуюць сёньня і ў моладзевых асяродках.
— Калі ў беларускай гісторыі пачалося супрацьстаяньне стыляў? Якое стылістычнае супрацьстаяньне для Беларусі было найбольш працяглым, драматычным, а мо і вызначальным? Чаго прынцыпова не прымалі нашы продкі?
— Нашы продкі — магнаты-фундатары, рэлігійныя дзеячы і інш., ужо на часы 16-га ст. вельмі добра разумелі стылістычны фактар у войнах, геапалітыцы, дзе могуць быць паразы і перамогі. Нездарма перш за ўсё рабіліся захады дзеля стылістычнага рэфармаваньня. Магнаты-фундатары былі неверагодна багатымі людзьмі, але будавалі храмы, вельмі сьціплыя звонку. А вось унутры былі вычварныя барокавыя алтары і іканастасы. Навідавоку іншы эстэтычны стэрэатып, сьвядомая ўстаноўка контрамаскоўскага стылістычнага мысьленьня. Стылістычнае супрацьстаяньне нашай краіны адбывалася выключна з усходнім суседам. Адбывалася стагоддзямі, працягваецца і дагэтуль. Дагэтуль у Беларусі расейская праваслаўная царква працуе на геапалітычныя інтарэсы Расейскай Фэдэрацыі. Працягваецца масавае будаўніцтва праваслаўных храмаў у маскоўскім стылі, залачэньне купалоў.
— Культурная экспансія Расеі ў Беларусі працягваецца. Працэсы шмат у чым падобныя да тых, што адбываліся ў ХІХ стагодзьдзі. Але ж відавочнае апошнімі гадамі і супрацьстаяньне носьбітаў беларускай культуры, нацыянальнага стылю «русскому миру» зь яго рускім стылем.
— Пятая калёна ў Беларусі працуе. Маю дзясяткі прыкладаў, калі шараговыя грамадзяне — прыхільнікі ідэі «русского мира», беларусы ці этнічныя рускія адпрацоўваюць на месцах свае дробныя ролі. Вось адзін прыклад. У маёй альма-матэр, Акадэміі мастацтваў, на юбілей рабіліся псэўдафальклёрныя пастаноўкі зь дзяўчатамі ў какошніках. А рэктар, мастацтвазнаўца Міхал Баразна, у тым ліку спэцыяліст у авангардным мастацтве, скрозь пальцы на гэта глядзеў... Вось вам і стыль у кузьні стылю!
— Сёньня ў барацьбе з маскоўскім стылем на першае месца выйшлі вышыванкі. Чаму за вышыванкі, ці, дакладней, за беларускі арнамэнт так ухапіліся беларускія патрыёты, перадусім маладыя? Ад бездапаможнасьці ў змаганьні за мову? Візуальны стыль прасьцейшы? Ад няверы ў апазыцыйных палітыкаў? Ці мо ўвогуле спрацоўвае інстынкт нацыянальнага самазахаваньня? Страх перад магчымай акупацыяй?
— Адзначу, што беларускі арнамэнт — адзін з самых старажытных, прыгожых і стылёвых у індаэўрапейскім сьвеце. Я — як, у пэўным сэнсе, дызайнэр і культурны правакатар — магу сказаць, што моду на пэўныя адаптацыі беларускага арнамэнту, дызайнэрскія рэдакцыі і папулярызацыю гэтай стылістычнай тэмы мы запусьцілі яшчэ ў ліхія 1990-я гады. Цешуся з таго. І застануся шэрым кардыналам гэтай плыні, пра каго ніхто ўжо не ўзгадае. Моладзь ухапілася, бо мы змаглі зрабіць з арнамэнтаў — не «калхазанскі» стыль, а стыль са знакам якасьці. Падкрэсьлю, што візуальны стыль больш просты для нацыянальнай ідэнтыфікацыі, чым моўны. Я, напрыклад, паўсюль размаўляю па-беларуску, і мяне нават баяцца, бо я выглядаю на брутальнага фацэта за 50. Што ад яго можна чакаць?.. Вось і маўчаць. А што беднае беларускамоўнае дзяўчо будзе даказваць прадаўшчыцы?! Усё, што яна можа, гэта начапіць сабе на руку стужку з арнамэнтам. Цікавейшы іншы аспэкт закранутае тэмы. А навошта модным, заангажаваным у сучасныя глябалістычныя мадэлі маладым людзям пазыцыянаваць сябе стылістычна як прадстаўніка нейкай нацыянальнасьці? Нацыянальнасьці ў сучасным сьвеце ўвогуле рассыпаюцца, размываюцца. А ў Беларусі гэтымі стужачкамі маладым людзям хочацца пазыцыянаваць сябе як нацыю.
— Навошта?
— Мая субʼектыўная думка — выяўляць сваю адрознасьць у Беларусі і ў сьвеце. У цэлым як да тэндэнцыі я да гэтага стаўлюся пазытыўна. Час пакажа, дзе было добра, а дзе — ня надта.
— Дык вышыванкі — насамрэч важны складнік нацыянальнага стылю? Не «калхазанства», як кажуць некаторыя?
— Кажуць так тыя, у каго ў саміх ёсьць комплекс. Выкарыстаньне, культываваньне арнамэнтаў, народных строяў у Фінляндыі, Нарвэгіі, Гішпаніі, Баварыі — наадварот, факт нацыянальнай годнасьці. Як мастак, культуроляг магу сьцьвердзіць, што вялікія культурныя, рэлігійныя, цывілізацыйныя рэвалюцыі рабіліся з увядзеньнем новых маральна- этычных нормаў, лікавай формы апісаньня сьвету і візуальнага сымбаля — магендовіда, крыжа, пяціканцовай зоркі, свастыкі ды іншага. Гэтыя ініцыятывы і ў беларускай гісторыі спрацавалі значна мацней, чым палітыкі.
