23 жніўня 1939 году, за тыдзень да пачатку Другой усясьветнай вайны, у Маскве была падпісаная дамова аб ненападзе паміж Нямеччынай і СССР. Дакумэнт, вядомы як пакт Молатава-Рыбэнтропа, разьвязваў рукі Гітлеру ў ягоных плянах уварваньня ў Польшчу. У сакрэтным пратаколе да дамовы два таталітарныя рэжымы дамаўляліся пра падзел Усходняй Эўропы.

На банкеце ў гонар падпісаньня дамовы Сталін прамовіў тост: «Я ведаю, як нямецкі народ любіць фюрэра. Таму я хачу выпіць за ягонае здароўе!»

Previous Next

Калі б межы склаліся так, як было замацавана ў сакрэтным пратаколе да Пакту Молатава-Рыбэнтропа ад 23 жніўня 1939 году, то заходняя мяжа сфэры інтарэсаў СССР пралягала б па рэках Нараў, Вісла і Сан (аж да Варшавы). Такім чынам, у савецкую зону трапілі б Люблінскае і ўсходняя частка Варшаўскага ваяводзтваў.

Зусім магчыма, што яны былі б далучаныя да БССР — гэтак жа, як у склад Украінскай ССР былі ўключаныя ўсе акупаваныя Савецкім Саюзам паўднёвыя тэрыторыі Польшчы.

У 1939 годзе, пасьля акупацыі савецкімі войскамі Ўсходняй Польшчы, да Ўкраінскай ССР адышлі тэрыторыі паўднёва-ўсходніх ваяводзтваў Польшчы — землі цяперашніх Львоўскай, Валынскай, Ровенскай, Цярнопальскай і Івана-Франкоўскай абласьцей.

Па тым жа сакрэтным пратаколе 23 жніўня Літва ўваходзіла ў сфэру ўплыву Нямеччыны. Прычым разам зь Віленскім краем, які на час падпісаньня дамовы паміж СССР і Нямеччынай уваходзіў у склад Польшчы. Як было напісана ў дамове, «інтарэсы Літвы ў адносінах да Віленскай вобласьці прызнаюцца абодвума бакамі».

Сакрэтны пратакол да пакту Молатава-Рыбэнтропа аб падзеле Літвы і Польшчы

Але ў верасьні 1939 году нямецкія і савецкія войскі падзялілі Польшчу і Літву іначай, чым гэта прадугледжвалася папярэднімі дамоўленасьцямі.

З аднаго боку, Чырвоная Армія заняла Віленскі край, хоць і меркавалася, што ён пяройдзе да Літвы, якую мелася акупаваць Нямеччына.

Зь іншага боку, нямецкія войскі не спыніліся на лініі рэк Вісла, Сан і Нараў. Яны прасунуліся далёка на ўсход ад меркаванай мяжы і акупавалі ўсходнія раёны Польшчы, якія нібыта павінны былі адысьці да зоны СССР.

Выразка з газэты “Савецкая Беларусь”

Відавочна, два агрэсары былі вартыя адзін аднаго і «саюзьнікам» ні ў Маскве, ні ў Бэрліне асабліва не давяралі. Лёгіка акупантаў была аднолькавая: што акупаваў — тое тваё.

Каб зацьвердзіць новы падзел Польшчы і Літвы, 28 верасьня паміж СССР і Нямеччынай быў падпісаны новы сакрэтны пратакол: Літва (за выключэньнем невялікай тэрыторыі каля Сувалак) пераходзіла ў сфэру ўплыву СССР, а акупаваныя Нямеччынай Люблінскае і частка Варшаўскага ваяводзтваў заставаліся ў нямецкай зоне.

Увосень 1939 году савецкая ўлада пратрывала ў Вільні пяць тыдняў. Тут была створана савецкая акупацыйная адміністрацыя, галоўным чынам зь ліку беларусаў. Арганізоўваліся беларускія школы, іншыя ўстановы. Віленскі край рыхтаваўся да выбараў у «Нацыянальны сход» Заходняй Беларусі. Сярод мясцовых беларусаў нават хадзілі чуткі, што сталіца БССР можа пераехаць зь Менску ў Вільню.

Цалкам выглядала, што захоп савецкімі войскамі Віленскага краю ня быў выпадковым, хоць першапачаткова на гэтую тэрыторыю СССР быццам бы і не прэтэндаваў.

Сход у Вільні ў кастрычніку 1939 году, на які прыйшлі 75 тысяч чалавек — траціна насельніцтва Вільні

Вось што распавядаў Іван Клімаў, адзін з кіраўнікоў савецкай акупацыйнай адміністрацыі Вільні ў верасьні-кастрычніку 1939 году («Звязда», 18.10.1989):

«У пачатку верасьня нас, вялікую групу партыйных і савецкіх работнікаў, выклікаў П.К.Панамарэнка — папярэдзіў, што, магчыма, у хуткім часе давядзецца пераходзіць разам з Чырвонай Арміяй граніцу, параіў рыхтавацца».

Як распавядаў Клімаў, ён прыбыў у Вільню 18 верасьня. На той час там ужо быў старшыня Часовага ўпраўленьня гораду і ваяводзтва — Акім Аляксандравіч Жылянін, загадчык аддзелу ЦК КП(б)Б. Клімаву даручылі займацца сацыяльна-палітычнымі і культурнымі пытаньнямі ў горадзе.

У Савецкім Саюзе факт існаваньня сакрэтных пратаколаў катэгарычна адмаўлялі ажно да 1989 году. На Захадзе іх існаваньне ніколі ня ставілі пад сумнеў і менавіта іх лічылі асновай савецкай акупацыі краінаў Балтыі.

24 сьнежня 1989 году Зьезд народных дэпутатаў СССР, заслухаўшы высновы адмыслова створанай камісіі, якую ўзначальваў Аляксандар Якаўлеў, асудзіў факт падпісаньня сакрэтных пратаколаў і адзначыў, што «рашэньне аб іх падпісаньні было па сутнасьці і па форме актам асабістай улады і ніяк не адлюстроўвала волю савецкага народу, які не нясе адказнасьці за гэтую змову».

Па сутнасьці, гэта была сакрэтная змова двух дыктатараў, якія падзялілі паміж сабой Усходнюю Эўропу, акупаваўшы шэраг краін і пазбавіўшы іх незалежнасьці. Нягледзячы на тое, што тая дамова ў хуткім часе была скасаваная, многія межы, якія сфармаваліся ў працэсе яе рэалізацыі, захоўваюцца і цяпер, ператварыўшыся з адміністратыўных межаў былых савецкіх рэспублік у дзяржаўныя межы незалежных краін.