У людзей на маршах былі розныя матывацыі, нават у кожнага свае. Але было і агульнае адчуваньне — «Мы ўбачылі сябе народам», ня проста паводле пашпарта і ня проста патасным словам «народ», а адзіным целам, суб’ектам палітыкі; голасам, які мусяць пачуць. І мы ўбачылі сваю краіну, якой яна становіцца нашымі намаганьнямі проста на вачах — самай прыгожай у сьвеце.
Прынамсі, гэтак найчасьцей казалі людзі журналістам-стрымэрам. Быў у тым парываньні і пратэст, але абсалютна пераважала эўфарыя ўнутранае свабоды, якую беларусы адчулі кожны ў сабе. Таму гэты пратэст ня мог радыкалізавацца, перарасьці ў рэвалюцыю ці нейкі «сілавы варыянт». Усё адбывалася «зь нізоў» і дакладна паводле формулы «Хочаш зьмяніць сьвет — зьмяні сябе». І гэта была першая яе частка. Беларусы, учора яшчэ бязвольныя і зацюканыя, «адкрылі рот», загаварылі.
Радыё Свабода зафіксавала гэтую «рэвалюцыю ў сабе» двума тамамі сьведчаньняў удзельнікаў маршаў: «„Нас усіх заб’юць“ — „Мы пераможам“» і «„Пахне чабор“ — „Пахне вечна“».
«Самай прыгожай» за ўсю сваю гісторыю не была
Самай прыгожай я Беларусь ня памятаю, колькі жыву. І не таму, што даўнейшыя здымкі збольшага чорна-белыя. На старых фатаграфіях, карцінах і гравюрах яна таксама не была «найпрыгажэйшай у сьвеце». У паэзіі звычайна — сьціплая, ніцая, чэзлая, гаротная, «куток цемнаты». Шэрае крывіцкае неба. У самым лепшым выпадку казалі пра «някідкую красу». У кіно гэты яе вобраз яшчэ пасьпеў ухапіць Валеры Рыбараў у «Чужой бацькаўшчыне». Там гэтая ніякасьць краявіду праменіць сваім унутраным сэнсам, што ідзе аднекуль з часоў ВКЛ і адбіваецца пад павевамі ветру серабрыстай ігрою лісьця ў таполевых прысадах. Прыгожа, як няяўны ўспамін, як нешта схаванае, нешта ў глыбіні. У іншых фільмах ні пра якую прыгажосьць няма як гаварыць увогуле.
Так няміла, як магілай,
Неяк выдае
Беларусь, мая старонка,
Дый люблю ж яе.
Янка Купала, 1905-1907
Стала яна рабіцца «самай прыгожай» у 2000-я. Мы паезьдзілі па сьвеце, атрымалі досьвед параўнаньня, адчулі сваю ўнутраную свабоду і непадзельную адказнасьць і ў выніку ланцужка хімічных рэакцый палюбілі сваю Беларусь. Мы ўсе. А можа быць і так, што яна сама нейкім дзіўным чынам пераўтварылася пад наша новае калектыўнае несьвядомае, каб раптам уразіць сваімі неймавернымі краявідамі з абсалютна дзівосным небам. Бо мы ўсе з умоўных савецкіх «калхозьнікаў» сталі нармальнымі сучаснымі свабоднымі людзьмі. І тады гэтае перакананьне, што ў нас «найпрыгажэйшая ў сьвеце краіна» аб’яднала нас і ў жніўні 2020-га вывела на вуліцы, дзе самым прыгожым было ўсё, улучна з намі самымі.
«Разарвала мяне на шматкі»
Фрэндэса Юля Арцёмава піша ў фэйсбуку:
«Праз усё, што адбываецца апошнім годам, я стала па-дурацку сэнтымэнтальнай. Добра, ня стала, а была заўсёды, і нічога не па-дурацку. Мы проста езьдзім па Беларусі, разглядаем яе зблізку, і я разумею, якая яна розная, якая яна прыгожая, які кожны яе куток асаблівы, кожная складка непаўторная. Гэта ўсё так відавочна, але я ня бачыла гэтага раней.
Раней усё было ў адной кропцы на мапе. Першы раз я адчула сваю прыналежнасьць да гэтай зямлі ў мае 13-14, улетку на Вяльлі, каля дубоў (як банальна, але ж так і было, ня буду ж я хлусіць для арыгінальнасьці і краснага слоўца). Менавіта так і адчула, што належу да гэтых мясьцін, быццам вырваць мяне адсюль можна толькі з коранем, зь мясам, быццам да ўсяго, што было тут, я маю дачыненьне. І тое, што тут было, мае дачыненьне да мяне. Мяне ў сям’і ніхто ніколі гэтаму не вучыў, але пачуцьцё гэтае ў адзін момант вырасла ўва мне і стала большым, чым я сама, разарвала мяне знутры на шматкі, не пакінуўшы мне шанцу. Нейкі такі адчайны фаталізм — я адсюль, я з гэтых мясьцін, з гэтай зямлі выйшла, і я магу стаць кім заўгодна, але беларускай застануся заўсёды.
Я ня ўпэўненая, што гэта мае дачыненьне да банальнага нацыяналізму.
Я нават не хачу даваць гэтаму імя ці азначэньне. Я ведаю, што я не самотная ў сваім пачуцьці. Я ведаю, што гэта штосьці вельмі важнае і сапраўднае, з чаго я не хачу вырастаць ніколі. Гэтае пачуцьцё — мой адказ на пытаньне, чаму я ўсё сьвядомае жыцьцё цікаўлюся палітыкай. Да ўсяго, што тут было, ёсьць і будзе, я маю дачыненьне. Усё, што тут было, ёсьць і будзе, мае дачыненьне да мяне. Вырваць мяне адсюль можна толькі з коранем».
Я працытаваў гэты допіс цалкам, бо ўсё, што напісала Юля, адгукаецца. І аб прыгожай краіне, і пра свой корань у гэтай зямлі, і пра цікавасьць да палітыкі, якая з гэтай прыгажосьці і гэтага кораня вырастае. Юля, дарэчы, скончыла Школу маладога пісьменьніка, дзе і мне даводзілася чытаць лекцыі. Праўда, для паўнаты карціны важна дадаць, што піша Юля па-расейску. А вось што адказваюць ёй яе сяброўкі ў фэйсбуку, таксама па-расейску.
(Раблю на гэтым акцэнт толькі таму, што перакананы ў змушанасьці і пераходнасьці гэтага стану, бо ня можа народ, маючы сваю мову, карыстацца чужой, доказам чаго і ёсьць сёньняшні палітычны тупік. Часам фрэнды апраўдваюць сваю небеларускамоўнасьць правам выбару, я ж бачу тут выбар ня фрэнда, а ўладаў, якія на працягу апошніх 27 гадоў беларускамоўным ніякага выбару не пакідалі, гэта заўсёды быў і застаецца прымус на карысьць расейскай.)
Піша Анастасія:
«Думаю пра тое самае апошнія года паўтара. Дзіўна, што раней асабіста для мяне гэта наагул была ня тэма для асэнсаваньня, маўляў, якая розьніца. А гамон якая розьніца, аказваецца».
Далей піша Настасься:
«Я адчуваю тое самае. І раней (ды й цяпер) ніколі ня ведала, як растлумачыць таму, хто пытаецца: „Чаму ты ня хочаш зьяжджаць?“, чаму ж я так не хачу. Як быццам мне ўсе навязваюць, што гэта ўсё любіць ня трэба, і як быццам я вечна апраўдваюся. Заўсёды атрымліваецца нешта накшталт „Тут мае карані, тут мае родныя і сябры, тут мая радзіма, я яе люблю, люблю яе неба, я люблю Менск, я да ўсяго гэтага вельмі прывязаная, я хачу зрабіць нешта карыснае тут“. А мне ў адказ: „Ха-ха, ну тут жа ніякіх магчымасьцяў, ніякіх заробкаў, ніякага разьвіцьця, нічога не даюць зрабіць, усіх душаць, саджаюць, усё адбіраюць“ і г.д. і да т.п.
І ўвесьчаснае адчуваньне, што мяне прымушаюць быць нейкай лашыцай, што я люблю Беларусь ТУТ, знутры.
А потым я разумею, што суразмоўца так часта апраўдвае сябе, чаму зьехаў ЁН, і даказвае сабе, што ён ТАМ шчасьлівы».
Юля на гэта адказвае:
«Так, а яшчэ адна рэч — гаварыць пра карані, усю гэтую банальнасьць, а іншая — узяць ды адчуць, нібы ў табе якісьці орган вырас. Хто не адчуваў, таму складана гэта растлумачыць. Я і ня ведаю нават, як. Справа нават не ў бацьках, бабулях, сваяках — гэта неяк глыбей, гэта менш намацвальна і цяжка патлумачыць».
У размову ўступае Сьвятлана:
«Мяне такое накрыла ў 2004 годзе. У Баранавічах, у аўтобусе)). Я неяк раптам зразумела, што проста ЛЮБЛЮ гэта ўсё — і людзей гэтых, і прыроду, і гарады, і мястэчкі. Пры тым, што Баранавічы ўвогуле ня мой горад, я там гасьцявала). Потым, калі ўжо прыяжджала ў Беларусь і сядала ў Берасьці на цягнік праз усё Палесьсе, я ўвесь сьветлы час паездкі сядзела, уляпіўшыся ў вакно і разглядаючы ўсе дамкі, платы, заводы, аблокі, лясы-палі-лугі... У мяне вельмі вялікія прабелы ў пляне турызму па Беларусі — мару іх запоўніць у кампаніі маіх малых».
«Што тут глядзець?»
Ну вось такая размова. Зусім не магчымая, напрыклад, у 1970-я. Тады нам з усіх трансьлятараў убівалі ў галовы, што наша радзіма СССР, а мы, школьнікі, пасьмейваліся, пыталіся адзін у аднаго: «Ну раскажы, як ты любіш Караганду». З другога боку — турызм па Беларусі? Тады б адказалі: «Не сьмяшыце, што тут глядзець?» І раптам — проста выбух аграсядзібаў, экскурсіяў, краявідных фотаальбомаў, усяго гэтага матэрыялізаванага захапленьня.
Тыя вандроўкі па Беларусі, якія мы зь сябрамі рабілі ў 1970-я, турызмам ніколі не называліся і ніяк зь ім ня зьвязваліся. Яны былі выключэньнем з агульнапрынятых трэндаў тагачаснага жыцьця, як, дарэчы, і сам турызм. Ды, мабыць, як і самі мы.
Проста не прыгадаю, каб у 1970-я ўзьнікла жаданьне сфоткаць прыродны краявід, а сёньня такое жаданьне абуджаецца часта і, падазраю, ня толькі ў мяне, а ва ўсіх.
Зразумела, што перамена нейкі час высьпявала і ў радыкальным выглядзе (так, каб яе ўбачылі ўсе) адбылася ў 2020-м. Абсалютная прыгажосьць, любоў, свабода. Вось яна, наша Беларусь.
Тады, у 1970-я, сваю ня «самую прыгожую ў сьвеце краіну» мы адкрылі і палюбілі з кніг, песень, з жывой беларускай мовы нашых бабуль. Проста мы адчулі, што яна наша і як шмат тоіць у сабе адкрыцьцяў, і што гэтыя адкрыцьці — пра нас. Вонкава мы бачылі чэзлыя руіны замкаў і храмаў, аднастайныя шэрыя мікрараёны, кароўнікі на месцы колішніх «панскіх» сядзібаў, «архітэктуру малых формаў» з камуністычнымі лёзунгамі. А ў 2020-м быццам нехта ўзяў каляровыя флямастары і размаляваў прыроду і гарады, неба ў яркія насычаныя колеры.
«Вывучаць свой люд»
Людзей, што выйшлі на вуліцы, аб’яднала менавіта гэта. Ня мова, ня кнігі, ня веданьне сваёй гісторыі і культуры. Беларускую нацыю аб’яднала перакананьне, што ў нас «найпрыгажэйшая ў сьвеце краіна» і супольная візія, прадчуваньне таго, якое ў гэтай краіне можа быць «найлепшае ў сьвеце жыцьцё». Краіна для жыцьця, дзе больш камфортна (можа быць) нават, чым у суседніх Польшчы або Літве.
Беларусы масава паехалі па Беларусі — быццам на заклік Францішка Багушэвіча — «вывучаць свой люд». (Між іншым, заўважаю, як усё больш сучаснымі становяцца сэнсы старой паэзіі.)
***
Прэч бутэлькі, люлькі, карты!
Марна траціць час ня варта.
Хай жывыя рушаць з кіем
У сьвяты паход!
Нас ня край далёкі кліча
Вывучаць чужы нам звычай,
Нас чакае ў нашым краі
Родны наш народ.
Трэба ведаць наша поле,
Блізкіх нам братоў нядолю,
Што работай, кроўю, потам
Кормяць усіх нас.
Панясём жа пад іх стрэхі
Промень і сьвятла, і ўцехі,
І настане час сьвітаньня —
Абуджэньня час!
Знаць Чачота ўсе павінны
І пра Зана дабрачыннасьць,
Пра Касьцюшку і Манюшку
І пра песьняроў.
Рукі ім падаўшы, знаю,
Зробім болей мы для краю,
Чымся ў бойках разам стойка
Праліваўшы кроў.
Хай жа ўсе, усе, хто можа,
Возьмуць свой кіёк дарожны,
У край айчынны час ісьці нам
Вывучаць свой люд.
Сонцу нашаму сьвяціцца,
Піць нам са сваіх крыніцаў, —
Вымятаем дружна з краю
Мы замежны бруд!
Францішак Багушэвіч, 1897
Беларусы сталі цікавіцца гісторыяй і культурай, шукаць інфармацыю ў сеціве і кнігах. Аб’ект любові заўсёды прыцягальны для вывучэньня.
Мы зь сябрамі пачалі гэтую справу ў 1970-я. Гэта была зусім іншая Беларусь, бачная хіба што адзінкам, якія яе для сябе адкрылі. Затое паўсюль, нават у буйных вёсках, працавалі кнігарні і бібліятэкі. Яшчэ чуваць было паўсюль натуральную тутэйшую мову і ў сталоўцы можна было замовіць узвар без тлумачэньня, што гэта такое. Амаль усе вяскоўцы трымалі кароў і сьвіней, якіх на вясковых пляцах пасьвілі дзеці; на рэках бялелі чароды гусей, у лясах варыўся самагон, а ў каморах віселі кумпякі. Вяскоўцы тады яшчэ сьпявалі.
Пераехаўшы ў горад, яны адкінулі сваю мову і песьні, якія выкрывалі ў іх учорашнюю «ганебную» вясковасьць, а насамрэч — калхознасьць. І яны паступова зьліліся з шэрым фонам ніякіх мікрараёнаў, быццам увогуле зьніклі з твару зямлі. Пасьля адбылася дзіўная рэінкарнацыя і яны — такія — апынуліся пры ўладзе на цэлых ужо 27 гадоў. Яны, чые рэцэптары ня здольныя адчуць у тым ліку самую прыгожую ў сьвеце краіну, а ўсё, што яны здольныя стварыць — чарговы ГУЛАГ.
І вось праз два пакаленьні ўжо гарадзкіх беларусаў усё ці то перакулілася, ці то, наадварот, стала на сваё належнае месца. Як мае быць.
Напачатку я ацаніў колькасьць тых, хто ў 2020-м выйшаў на маршы, у мільён, ня менш. А колькі ня выйшлі, але падзялялі той унутраны ўздым! У гісторыі Беларусі адбыўся прэцэдэнт масавага высьпяваньня суб’ектнасьці народу. Адбыўся зь нізоў — з волі кожнага, хто выйшаў.
Пасьля гэткага зруху і жорсткага тэрору, якім адказаў на яго рэжым, натуральна, у людзей мусіць быць агульнае памкненьне абараніць свой здабытак, сваю суб’ектнасьць. І тут галоўная зброя для абароны — беларуская мова. Тое бачнае, што адрозьнівае беларусаў і ад «русского мира» і ад гэтага рэжыму. Трэба канчаткова аддзяліць тое, што сваё, ад таго, што чужое, каб самім і ўсім было відавочна, які народны суб’ект мусіць быць гаспадаром у «найпрыгажэйшай у сьвеце краіне».
Думкі, выказаныя ў блогах, перадаюць погляды саміх аўтараў і не абавязкова адлюстроўваюць пазыцыю рэдакцыі.
